Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hệ thống mô hình đánh giá sự phù hợp của quá trình phát triển dân số - kinh tế Việt Nam

Chia sẻ: Nguyễn Vương Cường | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:170

Thêm vào BST

Báo xấu

123
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hệ thống mô hình đánh giá sự phù hợp của quá trình phát triển dân số - kinh tế Việt Nam trình bày quan hệ kinh tế dân số và tiếp cận mô hình hóa quá trình dấn số - kinh tế, thực trạng quá trình biến động dân số Việt Nam trong các thời kỳ phát triển kinh tế, mô hình phù hợp của sự phát triển dân số - kinh tế Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hệ thống mô hình đánh giá sự phù hợp của quá trình phát triển dân số - kinh tế Việt Nam

7 Bé gi¸o dôc v ® o t¹o tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n Ng« V¨n thø hÖ thèng M« h×nh ®¸nh gi¸ sù phï hîp cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn D©n sè - Kinh tÕ ViÖt Nam Chuyªn ngµnh: §iÒu khiÓn häc kinh tÕ M sè: 5.02.20 LUËN ¸n tiÕn sü kinh tÕ Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS hoµng ®×nh tuÊn TS nguyÔn thÕ hÖ
7 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y l c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. KÕt qu¶ nªu trong luËn ¸n l trung thùc. C¸c t i liÖu tham kh¶o cã nguån gèc trÝch dÉn râ r ng Ng« V¨n Thø
7 Danh môc c¸c b¶ng, biÓu ®å Trang Ch−¬ng 1 BiÓu ®å 1: Gia t¨ng l−¬ng thùc thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi 26 trong ®iÒu kiÖn LTTP t¨ng nhanh h¬n d©n sè BiÓu ®å 2: Gia t¨ng l−¬ng thùc thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi cã 27 h¹n chÕ cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn v hiÖu qu¶ lao ®éng BiÓu ®å 3: HiÖu qu¶ lao ®éng 28 BiÓu ®å 4: Gia t¨ng l−¬ng thùc thùc phÈm b×nh qu©n víi møc t i 29 nguyªn kh¸c nhau BiÓu ®å 5: H¹n møc l−¬ng thùc, thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi 29 BiÓu ®å 6: Sù h×nh th nh h¹n møc l−¬ng thùc, thùc phÈm b×nh qu©n 30 ®Çu ng−êi BiÓu ®å 7: Gi¶m sót −¬ng thùc, thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë 32 Anh quèc 1539 - 1809 BiÓu ®å 8: D©n sè thÕ giíi thÕ kû XX 33 BiÓu ®å 9: §å thÞ thu nhËp quèc d©n b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo trang 39 bÞ vèn cho lao ®éng BiÓu ®å 10: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi kh«ng tÝnh ®Õn tiÕn bé 41 kü thuËt v cã tÝnh ®Õn tiÕn bé kü thuËt BiÓu ®å 11: Sù tån t¹i c©n b»ng khi néi sinh ho¸ qu¸ tr×nh d©n sè 43 BiÓu ®å 12: Sù tån t¹i c©n b»ng thÊp h¬n ®iÓm xuÊt ph¸t 46 BiÓu ®å 13: So s¸nh m« h×nh Solow v m« h×nh tù ® o t¹o 48 BiÓu ®å 14: Hai qu¸ tr×nh thu nhËp 51 Ch−¬ng 2 BiÓu ®å 15: D©n sè ViÖt Nam 1950-1975 62 BiÓu ®å 15a: D©n sè MiÒn b¾cViÖt Nam 1950-1975 62 BiÓu ®å 15b: D©n sè MiÒn nam ViÖt Nam 1950-1975 63
8 BiÓu ®å 16: Tæng tû suÊt sinh qua mét sè thêi kú 63 BiÓu ®å 17: D©n sè ViÖt nam 1976-2004 64 BiÓu ®å 18: D©n sè ViÖt nam 1950-2050 64 BiÓu ®å 19: Tû lÖ t¨ng d©n sè (%/n¨m) theo dù b¸o 66 B¶ng 1: D©n sè ViÖt nam 1921-1943 69 B¶ng 2: S¶n xuÊt lóa (1921-1943) 70 BiÓu ®å 20: S¶n l−îng l−¬ng thùc b×nh qu©n ®Çu ng−êi 1915-1950 70 BiÓu ®å 21: D©n sè 1955-1975 71 BiÓu ®å 22: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë MiÒn nam 72 BiÓu ®å 23: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë MiÒn b¾c 73 BiÓu ®å 24: Tû lÖ ng−êi ®Õn tr−êng 1955-1975 74 BiÓu ®å 25: Sè l−îng ng−êi ®−îc ® o t¹o 1955-1975 75 BiÓu ®å 25a: Sè l−îng ng−êi ®−îc ® o t¹o ë MiÒn b¾c 75 BiÓu ®å 25b: Sè l−îng ng−êi ®−îc ® o t¹o ë MiÒn nam 76 B¶ng 3: T−¬ng quan cña mét sè chØ tiªu thèng kª ®−îc ë MiÒn b¾c 77 BiÓu ®å 26: T¨ng tr−ëng thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi (MiÒn nam) 78 B¶ng 3: T−¬ng quan cña mét sè chØ tiªu thèng kª ®−îc ë MiÒn nam 79 BiÓu ®å 27: Tèc ®é t¨ng d©n sè 1976-2004 80 BiÓu ®å 28: Thu nhËp v thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi 1976-1985 81 BiÓu ®å 29: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi 1989-2004 81 B¶ng 5: T−¬ng quan cña mét sè chØ tiªu víi t×nh tr¹ng ®« thÞ hãa 82 B¶ng 6: ¦íc l−îng t¸c ®éng cña t¨ng thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi ®Õn h¹n chÕ t¨ng d©n sè 83 B¶ng 7: B¶ng hÖ sè t−¬ng quan cña mét sè chØ tiªu (1989-2004) 85 BiÓu ®å 30: Lùc l−îng lao ®éng qua c¸c n¨m (1000 ng−êi) 87 BiÓu ®å 31: Sè l−îng häc sinh phæ th«ng v tû lÖ theo sè d©n 88 BiÓu ®å 32: Møc v tû lÖ t¨ng sè häc sinh THPT 1977-2004 89 BiÓu ®å 33: Sè l−îng ng−êi theo c¸c bËc ® o t¹o 1999-2004 90
9 BiÓu ®å 34: Sè l−îng ng−êi theo c¸c bËc ® o t¹o 1986-2004 90 BiÓu ®å 35: Tû lÖ d©n th nh thÞ v n«ng th«n 1976-2000 91 BiÓu ®å 36: CÇu lao ®éng bæ sung víi gi¶ thiÕt t¨ng tr−ëng kinh tÕ 7%/n¨m 95 BiÓu ®å 37: D©n sè trong ®é tuæi lao ®éng bæ sung theo thêi gian 96 BiÓu ®å 38: Dù b¸o d©n sè ViÖt Nam ®Õn 2025 97 BiÓu ®å 39: Sù biÕn ®éng d©n sè ho¹t ®éng kinh tÕ theo thêi gian 97 BiÓu ®å 40: Dù b¸o cung-cÇu lao ®éng 2004-2025 98 BiÓu ®å 41: Kú väng thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi ®Õn n¨m 2025 99 Ch−¬ng 3 BiÓu ®å 42: Gi¸ thùc cña vèn v lao ®éng 1989-2004 (theo quÝ) 120 B¶ng 8: X¸c suÊt sèng tõ tuæi i ®Õn tuæi i+1 (d©n sè ViÖt nam 2003) 122 BiÓu ®å 43: Tû suÊt sinh theo tuæi cña phô n÷ ViÖt nam 2000-2004 123 BiÓu ®å 44: Tû lÖ di c− theo tuæi 125 BiÓu ®å 45: BiÕn ®éng cña k(t) theo thêi gian (quÝ) 137 B¶ng 9: Sè liÖu chi tiÕt kÕt qu¶ gi¶i b i to¸n theo kÞch b¶n 1 139 B¶ng 10: Sè liÖu chi tiÕt kÕt qu¶ gi¶i b i to¸n theo kÞch b¶n 2 140
7 TÓM T T NH NG K T QU M I C A LU N ÁN TI N SĨ Tên tài: H th ng mô hình ánh giá s phù h p c a quá trình phát tri n dân s - kinh t Vi t Nam Chuyên ngành: i u khi n h c kinh t Nghiên c u sinh: Ngô Văn Th Ngư i hư ng d n khoa h c Ngư i hư ng d n th nh t: PGS.TS Hoàng ình Tu n Ngư i hư ng d n th hai: TS. Nguy n Th H Cơ s ào t o: Trư ng i h c Kinh t Qu c dân Tóm t t nh ng k t qu m i c a lu n án 1- Lu n án ã h th ng có phân tích l ch s hình thành các mô hình kinh t - dân s trên th gi i. Các phân tích này ã phát hi n m t s k t qu có tính ch t lí lu n như: Kh năng ti p c n mô hình hóa i v i quá trình phát tri n kinh t - dân s ; tính khoa h c và h n ch c a các mô hình c i n. M t k t lu n quan tr ng là: M t n n kinh t kh năng tích lũy th p, vi c t n d ng công su t máy móc thi t b , tài nguyên có th d n n m t m c cân b ng Malthus ngày càng th p. 2- Phân tích l ch s phát tri n kinh t và dân s Vi t nam th k XX qua cách ti p c n: dân s và kinh t là hai m t c a m t quá trình phát tri n kinh t xã h i. Thi t l p ư c các quan h nh lư ng c a các y u t dân s và kinh t trong m t h th ng mô hình ng và ư c lư ng ư c các phương trình c u trúc v i s li u 1989-2004, nh ó th c hi n ư c các phân tích và d báo theo y u t và theo th i gian i v i m t s các c trưng ch y u c a quá trình phát tri n dân s - kinh t Vi t nam. 3- Mô hình hóa quan i m “ n nh phát tri n và phát tri n trong s n nh” b ng m t mô hình riêng v i l i gi i gi i tích v quĩ o phát tri n ng là nghi m c a m t phương trình vi phân theo th i gian. xu t ư c thu t toán xác nh và ánh giá các quĩ o theo k ch b n và ưa ra các th nghi m c th . 4- Lu n án ã ưa ra m t qui trình mô hình hóa ng v i m t s l n phương trình c u trúc có th áp d ng chung cho nghiên c u kinh t xã h i. 5- Lu n án cũng ưa ra ư c nh ng g i ý phát tri n mô hình v m t lý thuy t cũng như áp d ng mô hình và cách ti p c n i v i các vùng, a phương. Xác nh n Xác nh n Ngư i gi i trình c a cơ s ào t o c a ngư i hư ng d n Ngô Văn Th PGS.TS Hoàng ình Tu n TS. Nguy n Th H
7 M CL C Trang Trang ph bìa L i cam oan 2 M cl c 3 Danh m c các bi u , b ng s 4 Ph n m u 7 T ng quan v mô hình hóa kinh t - dân s 12 Chương 1: QUAN H KINH T DÂN S VÀ TI P C N MÔ HÌNH HÓA QUÁ TRÌNH DÂN S - KINH T 15 1- Nh ng y u t cơ b n c trưng cho quá trình phát tri n kinh t 16 2- Nh ng y u t cơ b n c trưng cho quá trình phát tri n dân s 18 3- Quan h kinh t dân s 20 4- S phát tri n c a h th ng mô hình dân s - kinh t 24 Chương 2: PHÂN TÍCH TH C TR NG QUÁ TRÌNH BI N NG DÂN S VI T NAM TRONG CÁC TH I KỲ PHÁT 56 TRI N KINH T 1- Dân s và bi n ng dân s 57 2- Bi n ng dân s Vi t Nam 60 3- Tác ng c a các y u t kinh t , xã h i n bi n ng dân s 68 4- Tác ng c a bi n ng dân s n các quá trình kinh t xã h i 92 5- M t vài nh n xét 99 Chương 3: MÔ HÌNH PHÙ H P C A S PHÁT TRI N DÂN S - KINH T VI T NAM 102 1- M c tiêu và gi i h n c a mô hình 102 2- Mô hình lý thuy t và phương pháp ư c lư ng 104 3. K t qu ư c lư ng và các ki m nh 113 4- Mô hình phù h p phát tri n dân s -kinh t và th nghi m 128 K T LU N 142 1- Các k t qu chính 142 2- M t s ki n ngh 145 3- M t s h n ch và kh năng nghiên c u ti p theo 147 Danh m c công trình khoa h c có liên quan 148 Tài li u tham kh o 150 Ph l c 154
8 PH N M U 1- Lý do l a ch n tài L ch s phát tri n xã h i loài ngư i bi u hi n qua hai quá trình v n ng ch y u là quá trình s n xu t c a c i v t ch t và quá trình phát tri n dân s . Thông thư ng, quá trình khai thác t nhiên t o ra c a c i v t ch t và tinh th n ư c quan tâm m t cách thư ng xuyên và ôi khi ngư i ta quan ni m quá trình này th hi n ti n b xã h i. Dân s và quá trình dân s ư c quan tâm ít hơn và không ít ngư i cho r ng ó là quá trình th hai c a th gi i. Th c t có th th y r ng dân cư hay con ngư i, i tư ng c a nhân kh u h c luôn là y u t quy t nh m i di n bi n c a th gi i t c i n hi n i. Trong t ng hoà các m i quan h xét trên các khía c nh khác nhau, dân s và kinh t là hai quá trình t o nên ng l c ch y u phát tri n xã h i. Ngày nay, không th có b t kỳ m t chi n lư c phát tri n kinh t nào b qua y u t dân s và ngư c l i. Vi c mô hình hoá các quá trình dân s và các quá trình kinh t không còn là hai lĩnh v c khác nhau. Các mô hình dân s - kinh t tr thành công c chung cho c hai khoa h c và trong nhi u nghiên c u ngư i ta m c nhiên coi hai v n ch là hai y u t c a cùng m t h th ng. Theo th i gian và không gian, tác ng và s nh hư ng c a hai quá trình kinh t và dân s không như nhau. C n xây d ng m t mô hình mô t m t cách nh lư ng quan i m phát tri n phù h p và các quan h dân s - kinh t . V i mô hình này có th ánh giá c th nh hư ng l n nhau c a các y u t t i m i th i i m cũng như trong th i kỳ dài, xác l p quĩ o c a các y u t th a mãn m c tiêu phát tri n kinh t - xã h i trong i u ki n c th c a m t qu c gia hay m t vùng. ó là lý do chính nghiên c u sinh ch n tài “H th ng mô hình ánh giá s phù h p c a quá trình phát tri n dân s - kinh t Vi t Nam” cho lu n án c a mình v i kỳ v ng góp m t ph n nh vào vi c s d ng phương pháp ti p c n mô hình trong
9 nghiên c u và ho ch nh chính sách phát tri n kinh t xã h i Vi t Nam. 2- M c ích nghiên c u c a lu n án Lu n án t p trung ch y u vào các v n sau: a- Nghiên c u h th ng công c mô hình hóa dân s - kinh t và nh ng k t qu ã t ư c trong lĩnh v c này. V i các phân tích sâu hơn các mô hình có tính l ch s rút ra nh ng v n có tính phương pháp lu n và th c ti n nh m v n d ng cho nghiên c u c th c a mình i v i dân s – kinh t Vi t Nam. b- H th ng hóa, mô t và phân tích th ng kê quá trình v n ng c a dân s - kinh t Vi t Nam nh m nh n bi t th c tr ng các quan h cũng như phát hi n các quan h c n và có th mô hình hóa. Các phân tích này cũng giúp cho vi c l a ch n các l p mô hình toán h c phù h p khi xây d ng mô hình c th i v i quá trình phát tri n dân s -kinh t Vi t Nam. c- Mô hình hóa quan i m phát tri n phù h p, thi t l p mô hình ánh giá s phù h p trong phát tri n dân s và kinh t t ó xu t mô hình tính các ch tiêu o lư ng m c phù h p c a quá trình phát tri n dân s - kinh t trong quá trình phát tri n xã h i nói chung. 3- i tư ng, ph m vi nghiên c u Lu n án c p n nh ng v n chung c a quá trình phát tri n dân s - kinh t c a m t qu c gia, v i tư cách là m t th c th kinh t xã h i. Thông qua vi c h th ng hóa các mô hình ã ư c các nhà nghiên c u xu t và th c nghi m, nghiên c u sinh cũng th c hi n phân tích các quan h song hành c a hai quá trình trong s phát tri n chung c a xã h i. có th xem xét s phù h p c a các mô hình ã có và t o l p mô hình c th , lu n án l y th c tr ng phát tri n kinh t -dân s Vi t Nam th k XX và nh ng năm u th k XXI làm cơ s liên h gi a lý thuy t và th c ti n và làm i tư ng cho vi c xây d ng và kh o c u m t mô hình c th .
10 Lu n án ưa ra các phương pháp và công c phân tích, thi t l p mô hình lý thuy t tương i y . Nh ng n i dung này có th áp d ng cho tình tr ng thông tin hoàn h o. Tuy nhiên, do nh ng h n ch nh t nh v ngu n d li u, lu n án cũng chú ý n vi c gi i h n các v n , các quan h ư c xem xét m c có th ki m nghi m ư c. Các y u t và quan h ch y u s ư cl a ch n cho các phân tích và mô hình hóa, m t s y u t không th có thông tin s ư c coi là xác nh trên cơ s h th ng s li u qu c gia. M c dù lu n án hư ng t i m t mô hình c th và tương i y i v i quá trình dân s - kinh t Vi t Nam nhưng có nh ng v n c a hai quá trình này không th mô hình hóa. Vì v y, c n có nh ng phân tích b sung b i các ngu n thông tin ngoài mô hình. Lu n án cũng không có i u ki n xem xét các m t khác c a quá trình dân s và kinh t (nh ng khía c nh nhân ch ng h c, sinh h c, l ch s -truy n th ng; nh ng khía c nh công ngh -k thu t c a s n xu t,....) mà s v n ng c a chúng không ph i không có nh hư ng n quan h phát tri n c a hai quá trình này như hai m t c a m t h th ng. 4- Phương pháp nghiên c u Lu n án s d ng các nguyên t c cơ b n c a phương pháp duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s và coi ây là n n t ng phương pháp lu n c a m i phân tích và ánh giá cũng như vi c l a ch n các n i dung chi ti t. Các ti p c n vi mô và vĩ mô ư c l a ch n cho m i v n nh m t o nên cách th c nghiên c u phù h p. Lu n án s d ng ch y u các phương pháp th ng kê, mô hình hóa kinh t xã h i và kinh t lư ng trong vi c phân tích, lư ng hóa và xác nh các quan h cũng như s v n ng c a các y u t tham gia c u thành mô hình. Phương pháp ti p c n ng thái cũng ư c s d ng cho m t s phân tích c n thi t.
11 5- Nh ng óng góp c a lu n án Nh ng óng góp chính c a lu n án: - H th ng hóa quá trình l ch s phát tri n các mô hình dân s - kinh t và nh ng k t qu ch y u nh n ư c t các mô hình này. T ó rút ra nh ng xu th có tính ch t phương pháp lu n khi phát tri n h th ng mô hình iv i m th ng, ph c t p. K t qu này có th g i ý v phương pháp ti p c n cho các l p mô hình tương t v i cơ ch ng và tác ng ng th i. - Xác l p và phân tích quan h có tính qui lu t ch y u c a các m t trong quá trình phát tri n kinh t - dân s và s t n t i, bi u hi n c a chúng trong trư ng h p Vi t Nam. Phát hi n và phân tích nh ng khác bi t ã có trong i u ki n l ch s c th . - Trên cơ s chi n lư c phát tri n kinh t xã h i Vi t Nam, l a ch n tiêu th c ánh giá s phù h p. V n d ng ti p c n h th ng và các ti p c n mô hình hóa toán h c thi t l p mô hình phù h p c a s phát tri n dân s - kinh t Vi t Nam. Mô hình này mô t ng th i quan h gi a các y u t kinh t và các y u t dân s , n i sinh hóa các y u t nh m phát hi n các quan h ng và ti m n trong quá trình phát tri n kinh t xã h i. S d ng mô hình có th xu t m t cách o lư ng và các tiêu chí o s phù h p c a hai quá trình kinh t và dân s trong quá trình phát tri n xã h i. - L a ch n các phương pháp và công c phân tích nh lư ng các y u t và các m i quan h cho m t mô hình trong i u ki n thông tin không y . 6- K t c u c a lu n án Tên lu n án: “H th ng mô hình ánh giá s phù h p c a quá trình phát tri n dân s - kinh t Vi t Nam” Ngoài ph n m u, t ng quan, k t lu n, các ph l c và danh m c tài li u tham kh o, n i dung lu n án có 3 chương:
12 Chương 1: Quan h dân s kinh t và ti p c n mô hình hóa quá trình kinh t - dân s . Chương 2: Phân tích th c tr ng quá trình bi n ng dân s Vi t Nam trong các th i kỳ phát tri n kinh t . Chương 3: Mô hình phù h p c a s phát tri n dân s - kinh t Vi t Nam. 7- Ngu n s li u Lu n án s d ng s li u t các ngu n ch y u sau: - http://www.unfpa.org: Trang WEB quĩ dân s liên h p qu c. - T ng c c th ng kê Vi t nam: S li u th ng kê Vi t Nam th k XX. - T ng c c th ng kê Vi t nam: S li u kh o sát m c s ng dân cư Vi t Nam 1998, 2002. - T ng c c th ng kê Vi t nam: S li u i u tra bi n ng dân s 2001- 2004. - B Lao ng-thương binh và xã h i: i u tra lao ng vi c làm hàng năm. Ngoài ra m t s s li u t ng h p nh n ư c t các báo cáo thư ng niên t các trang thông tin i n t c a các B , Ngành, Viên nghiên c u tr c thu c Nhà nư c Vi t nam.
13 T NG QUAN V MÔ HÌNH HÓA KINH T - DÂN S Nghiên c u kinh t và dân s nh ti p c n mô hình hóa ra i t nh ng năm cu i th k 17 u th k 18. Tuy nhiên, mô hình hóa tr thành m t phương pháp ư c ng d ng r ng rãi và có nhi u k t qu áng ghi nh n trong nghiên c u kinh t - dân s ư c ánh d u b i các công trình c a Thomas Robert Malthus1 và các h c trò c a ông vào nh ng năm 50 c a th k 18. V i s phát tri n c a các phương pháp mô hình hóa toán h c và phân tích nh lư ng các nghiên c u dân s , kinh t và kinh t - dân s ngày càng ư c chú ý hơn. Lu n án có th t ng lư c ti p c n mô hình hóa qua m t s th i kỳ v i nh ng c i m khác nhau c a cách ti p c n này. Có th nói xu t phát i m c a mô hình hóa kinh t -dân s chính là các mô hình c a T.R Malthus v i ti p c n vĩ mô v quan h gi a gi m m c s ng và tăng dân s trong i u ki n nư c Anh t th k 15 n th k 18. T.R Malthus ã mô hình hóa th ng kê quan h kinh t - dân s và ch ra m t hi n tr ng ng, nh lư ng cho tương lai c a nhân lo i lúc b y gi . Các nghiên c u lý thuy t nh mô hình su t hơn 1 th k sau ó ã t p trung phân tích, mô hình hóa các y u t , các quan h dân s - kinh t tìm con ư ng thóat kh i tình tr ng T.R Malthus nêu ra. Nghiên c u chi ti t hơn gi i thích rõ ràng hơn nh ng k t lu n t các l p mô hình này, phát hi n k t lu n m i và tìm ra xu th ch y u cũng như kh năng v n d ng ti p c n mô hình cho i u ki n c th Vi t nam ư c trình bày chi ti t chương 1 c a lu n án. V i nh ng k t qu c a các nhà khoa h c trong lĩnh v c này và s ra i c a lý thuy t h th ng ng d ng trong nghiên c u kinh t xã h i, dân s không còn là m t v n riêng c a m t khoa h c c l p. Trên ph m vi các qu c gia cũng như khu v c và toàn c u các chi n lư c phát tri n kinh t -xã h i không th không chú tr ng n chi n lư c phát tri n dân s . c bi t sau th chi n 1 Thomas Robert Malthus: Essai sur le principe de population
14 th II, v i s ra i c a t ch c Liên hi p qu c trong ó có Quĩ dân s liên hi p qu c h u h t các khía c nh c a quá trình dân s ư c nghiên c u, trong ó ti p c n mô hình hóa óng m t vai trò quan tr ng. Mô hình hóa dân s t p trung vào mô t , ki m ch ng và phân tích các c trưng c a nhân kh u h c và các quan h c a các c trưng ó. Các k t qu nghiên c u n i b t nh t là nghiên c u các qui lu t v sinh, ch t, di cư và các y u t tác ng n các hi n tư ng này. Các mô hình v quá dân s cũng chi m m t v trí áng k trong các nghiên c u c a nh ng năm gi a th k XX. Cùng v i s phát tri n c a kinh t xã h i, quá trình dân s ngày càng tr nên quan tr ng trong s phát tri n chung. Nhi u nghiên c u khác nhau ã t p trung phát hi n, phân tích các quan h tác ng qua l i c a các c trưng c a quá trình dân s và các c trưng kinh t - xã h i. Ngày nay, các mô hình d báo dân s theo y u t ã ư c s d ng như các công c thông d ng các qu c gia. Quĩ dân s liên h p qu c ã ph bi n r ng rãi các mô hình ư c tin h c hóa dư i d ng các ph n m m chuyên d ng như: Population; IDB (International Data Base), …. . Hàng năm Cơ quan d báo dân s liên h p qu c cung c p d báo chung và d báo các y u t c a quá trình dân s th gi i và h u h t các qu c gia (t ng s dân, t l tăng dân s , t ng t su t sinh, tu i th trung bình, …). Ngoài ra, trong h u h t các nghiên c u kinh t -xã h i c p vùng, lãnh th hay qu c gia dân s là m t b ph n c u thành c a kinh t xã h i. Kinh t và dân s ã l ng ghép trong m t mô hình, theo c u trúc tương ng v i quá trình v n ng kinh t - xã h i c th . Vi t nam khoa h c dân s và nghiên c u kinh t - dân s ch ư c quan tâm vào nh ng năm cu i th k XX. Các nghiên c u nhân kh u h c s d ng công c mô hình hóa trư c tiên trong vi c d báo dân s như m t quá trình c l p theo th i gian. Các t ch c và nhi u cá nhân ã xây d ng mô hình v quan h c a chính các y u t trong quá trình dân s như t l sinh theo tu i, t ng t su t sinh và t l ch t tr em,… ; mô hình phân tích tác ng c a
15 các y u t kinh t n quá trình dân s cũng như các tác ng c a các y u t dân s n ho t ng kinh t - xã h i. Có th nêu lên nh ng nghiên c u có tính mô hình hóa u tiên c a Vi n khoa h c th ng kê v d báo dân s Vi t nam (báo cáo t i h i ngh khoa h c th ng kê năm 1978). Các mô hình phân tích quan h c a các y u t t các cu c kh o sát s c kh e sinh s n và k ho ch hóa gia ình 1987 và 1992 ư c th c hi n b i U ban dân s qu c gia và T ng c c th ng kê. Các nghiên c u c a Vi n xã h i h c, Vi n chi n lư c thu c B k ho ch u tư, Trung tâm dân s i h c kinh t qu c dân Hà n i, Trung tâm dân s và ngu n lao ng B L -TB & XH, … ã tr thành nh ng óng góp u tiên t o cơ s lý thuy t cũng như v n d ng phương pháp mô hình hóa trong nghiên c u dân s -kinh t . Ngoài ra, ã có nh ng k t qu c a m t s nhà nghiên c u ã s d ng công c mô hình hóa trong lĩnh v c này (Nguy n Văn Thi u, 1985; Doãn M u Di p, 1988; Nguy n H i Vân, 1996; Nguy n Minh Th ng, 1999 ,…). Các k t qu nghiên c u trong nư c bư c u ã s d ng ti p c n mô hình hóa, dù các nghiên c u còn có tính ơn l , xem xét t ng quá trình, t ng m i quan h nhưng các k t qu ã ư c ki m nghi m và các t ch c qu c t ch p nh n. Trong nh ng năm u th k XXI, l ng ghép các chương trình dân s -kinh t ư c xem như m t bư c ti n m i c a nghiên c u chính sách kinh t -xã h i Vi t nam. tài ư c nghiên c u sinh ch n cho lu n án là s ti p t c c a quá trình nghiên c u dân s - kinh t b ng mô hình hóa toán h c c a mình, trong ó quá trình dân s và kinh t ư c xem các b ph n c u thành c a quá trình phát tri n kinh t xã h i. V i vi c nh t th hóa các y u t c a c hai quá trình này theo th i gian và không gian trong m t h th ng mô hình, nghiên c u sinh mong mu n tìm ư c nh ng k t qu m i, góp ph n b sung c v lý thuy t và ng d ng mô hình hóa toán h c trong nghiên c u dân s kinh t nói riêng và kinh t xã h i nói chung, làm cơ s cho vi c hoàn thi n chính sách trong i u ki n c th Vi t nam.
16 Chương 1 QUAN H DÂN S KINH T VÀ TI P C N MÔ HÌNH HÓA QUÁ TRÌNH KINH T - DÂN S Quá trình phát tri n kinh t và bi n ng dân s c a m t qu c gia th hi n như hai m t c a m t t ng th th ng nh t. Trong l ch s phát tri n c a nhân lo i, tùy thu c i u ki n c a t ng th i kỳ mà vai trò c a hai y u t này trong vi c t o nên s c m nh c a m t qu c gia có th khác nhau. Tuy nhiên, n u xem xét m t qu c gia v i s phát tri n n i sinh c a mình thì không th tách r i hai quá trình này. S phân bi t hai m t c a m t t ng th trong quá trình phát tri n ch mang ý nghĩa phương pháp lu n trong nghiên c u. Nh phương pháp tr u tư ng hóa, xem quá trình này là xác nh, nghiên c u s tác ng c a nó n quá trình khác ngư i ta ã tìm ra ư c nh ng quan h có tính qui lu t trong v n ng c a m i quá trình và quan h tác ng qua l i c a hai quá trình như nh ng phân tích tĩnh. Cách ti p c n truy n th ng nh n m nh tính c l p tương i c a các quá trình phát tri n kinh t và dân s . M c dù có nh ng h n ch nh t nh nhưng các nghiên c u có tính riêng bi t như v y cũng cho nh ng k t qu h u ích. M t cách ti p c n có tính ch t toàn di n và ng nh vi c mô hình hóa toán h c ã xu t hi n vào nh ng năm cu i th k XVIII. Cách ti p c n này ngay t u cũng không hoàn toàn kh c ph c ư c nh ng h n ch c a cách ti p c n truy n th ng. Tuy nhiên, theo th i gian cách ti p c n mô hình hóa toán h c ã m ra con ư ng nghiên c u hai m t c a m t h th ng trong m t th th ng nh t. Chương này i m l i nh ng v n cơ b n c a các quá trình kinh t và dân s ng th i gi i thi u khái quát s phát tri n c a h th ng mô hình kinh t - dân s , nh ng k t qu ã nh n ư c t các mô hình.
17 Trong khi gi i thi u các l p mô hình kinh t – dân s lu n án cũng nêu lên nh ng k t qu riêng c a tác gi khi phân tích, so sánh các mô hình này. I- NH NG Y U T CƠ B N C TRƯNG CHO QUÁ TRÌNH PHÁT TRI N KINH T Trong l ch s phát tri n xã h i loài ngư i, khi ánh giá m t qu c gia hay m t dân t c v m t i s ng, trư c h t ngư i ta hi u là i s ng kinh t . i s ng kinh t th hi n b i các c trưng cơ b n c a m t n n kinh t trong m t th i kỳ nh t nh và s phát tri n c a nó theo th i gian. 1.1. Các c trưng v m c Các ch tiêu s lư ng chung thư ng dùng ánh giá các c trưng v m c c a m t n n kinh t t i m i th i i m. Có th h th ng l i các ch tiêu này qua quá trình phát tri n l ch s . - Di n tích lãnh th : trong l ch s di n tích hay l n c a m t lãnh th ã t ng là ch tiêu o s c m nh c a m t qu c gia, m t t c ngư i. Ngay c trong th i kỳ c n hi n i các cu c chi n tranh cũng l y tiêu th c m r ng lãnh th làm m t trong các m c ích chính. Tuy nhiên, c trưng này g n v i ngư i ng u qu c gia, b t c hơn là v i m t c ng ng có tính ch t xã h i. - Tài s n: tài s n c a m t qu c gia th hi n giá tr v t ch t, tinh th n do thiên nhiên ban t ng và con ngư i t o ra mà qu c gia ó s h u tính n th i kỳ quan sát. Thông thư ng ngư i ta ch o ư c tài s n v t ch t và có th so sánh tài s n phi v t ch t m t cách tương i theo m t h th ng ánh giá c th . - T ng giá tr s n xu t: t ng giá tr hàng hóa và d ch v c a m t n n kinh t , ch tiêu này thư ng ư c tính cho m t th i kỳ (1 năm)2. Ch tiêu này th hi n qui mô k t qu s n xu t c a m t n n kinh t , nó là cơ s s c m nh trong giao thương kinh t cũng như quá trình tái s n xu t. 2 E. wayne Naiger: Kinh t h c c a các nư c ang phát tri n
18 - Thu nh p qu c n i: ph n ánh t ng giá tr hàng hóa, d ch v m i sáng t o ra trong m t th i kỳ c a n n kinh t . Ch tiêu này o lư ng s phát tri n t ng c ng v lư ng c a n n s n xu t, nó không bao g m giá tr tài s n quá kh chuy n vào hàng hóa d ch v . - Cơ c u kinh t theo ngành, vùng và lãnh th : Cơ c u kinh t bi u hi n phân b l c lư ng s n xu t c a m t qu c gia. S thay i cơ c u kinh t theo th i gian th hi n th m nh, xu th phát tri n, i m i và kh năng h i nh p c a m t n n kinh t . - Thu nh p bình quân u ngư i: ch tiêu này ph n ánh ch t lư ng i s ng kinh t c a m t c ng ng. Có th s d ng ch tiêu này như m t thư c o chung x p lo i trình phát tri n kinh t c a các qu c gia. 1.2. Các c trưng t l - Nh p tăng trư ng kinh t : h s này có th s d ng như m t c trưng c a kh năng và xu th phát tri n c a quá trình kinh t , thông thư ng tăng trư ng GDP ư c dùng làm i di n. Cùng v i tăng trư ng GDP ngư i ta còn dùng tăng trư ng GDP bình quân u ngư i ph n ánh y hơn quá trình tăng trư ng l i ích v t ch t c a dân cư. - Nh p tăng trư ng v n: v n là m t trong hai y u t cơ b n c a m t quá trình s n xu t. Nh p tăng trư ng v n ph n ánh ti m năng tăng trư ng kinh t c a m t qu c gia. - Giá c và l m phát và ch s giá: trong n n kinh t th trư ng ch s giá c và l m phát (th hi n b i ch s giá GDP và ch s giá hàng tiêu dùng) thư ng s d ng v i hai m c ích chính là qui i các ch tiêu kinh t c a các th i kỳ trong m t qu c gia và ph n ánh tính n nh có th so sánh ư c c a các n n kinh t khác nhau.
19 - Th t nghi p: t l th t nghi p v m t kinh t ph n ánh s m t cân b ng gi a cung c u lao ng nhưng phía sau t l này là nh ng v n khác như năng l c s n xu t, gánh n ng c a lao ng có vi c làm,... . Nh ng c trưng nói trên có m t trong h u h t các nghiên c u kinh t và cũng là nh ng v n luôn t ra i v i m i Chính ph trong vi c ho ch nh các chính sách kinh t . II- NH NG C TRƯNG CƠ B N C A QUÁ TRÌNH PHÁT TRI N DÂN S Dân s trư c h t th hi n như m t th c th xã h i, t n t i cùng th gi i loài ngư i. Quá trình phát tri n dân s nói chung và quá trình phát tri n dân s c a m i qu c gia v c ch t lư ng và s lư ng có th xem là tiêu th c cu i cùng ánh giá s phát tri n c a qu c gia ó. Trong l ch s vào nh ng th i kỳ khác nhau có th có nh ng quan i m, cách ánh giá khác nhau v s phát tri n v s lư ng, ch t lư ng dân s . V i tư cách là m t quá trình cl p tương i trong quá trình phát tri n kinh t xã h i, ngư i ta có nh ng ch tiêu riêng c trưng cho quá trình này. 2.1. Các ch tiêu v lư ng - T ng s dân và cơ c u dân s : t ng s dân c a m t qu c gia trong m t th i kỳ o b ng s ngư i trung bình c a qu c gia ó (theo m i th i kỳ có th xác nh khác nhau). Trong cơ c u dân s ngư i ta quan tâm n hai cơ c u cơ b n là cơ c u gi i tính và cơ c u tu i, ngoài ra tùy thu c m c ích nghiên c u, qu n lý ngư i ta có th quan tâm n các cơ c u khác, như t c ngư i, ngh nghi p,.... . - Dân s ho t ng kinh t : s lư ng cư dân ang tìm vi c ho c ang tham gia các ho t ng kinh t , xã h i trong t ng th i kỳ.
20 - Các ch tiêu bi n ng dân s : sinh, ch t, di cư ph n ánh s bi n ng t nhiên và cơ h c c a m t dân s . Các ch tiêu này theo th i gian cũng là y u t chính gây nên s bi n ng cơ c u c a m t dân s như cơ c u tu i, t tr ng dân s ho t ng kinh t , ... . 2.2. Các ch tiêu ch t lư ng Ch t lư ng c a m t dân s thư ng ư c xác nh trên hai giác : năng l c c a dân cư và s th a mãn nhu c u i s ng kinh t xã h i c a dân cư. Có th nêu lên các ch tiêu thông thư ng như sau: - T l dân cư có kh năng lao ng: ch tiêu này ph n ánh l c lư ng lao ng có trong m t dân cư, nó ph thu c vào cơ c u tu i, kh năng s c kh e và th i gian cư dân có th dành cho các ho t ng kinh t xã h i. - Trình h c v n và trình chuyên môn: trình h c v n ph n ánh cơ b n kh năng n i t i c a dân cư trong vi c hi u bi t thiên nhiên, xã h i và con ngư i, là n n t ng t o nên l c lư ng lao ng xã h i cũng như kh năng c i bi n chính cu c s ng c a c ng ng. Trình chuyên môn ph n nh tr c ti p kh năng tham gia ho t ng kinh t , xã h i t o ra c a c i v t ch t và tinh th n, nâng cao m c s ng c a cá nhân và c ng ng. - Tiêu dùng c a dân cư: ch tiêu này ph n nh m t cách nh lư ng l i ích v t ch t, tinh th n mà dân cư nh n ư c t các ho t ng kinh t -xã h i trong quá kh và hi n t i. - S b t bình ng: ây là ch tiêu c a xã h i hi n i, ch tiêu này có th ư c o theo m t hay t ng h p t nhi u tiêu th c ph n ánh i s ng v t ch t, tinh th n c a các b ph n cư dân khác nhau trong m t c ng ng. - Ch s phát tri n con ngư i (HDI): ch s này coi là thư c o t ng h p v m c và kh năng phát tri n con ngư i, ch tiêu này thư ng s d ng so sánh tương i gi a các qu c gia. ây cũng là m t trong các ch tiêu xác nh v th c a m t qu c gia trên th gi i hi n nay.