Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:194

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế "Nghiên cứu rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan nghiên cứu về rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị; Cơ sở lý luận về rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị; Kết quả nghiên cứu về rủi ro dự án đầu tư xây dựng Đường sắt đô thị tại Thành Phố Hồ Chí Minh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI HUỲNH THỊ YẾN THẢO NGHIÊN CỨU RỦI RO DỰ ÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT ĐÔ THỊ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI – 2022
BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI HUỲNH THỊ YẾN THẢO NGHIÊN CỨU RỦI RO DỰ ÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT ĐÔ THỊ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Quản lý xây dựng Mã số: 9.58.03.02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS. TS. Phạm Văn Vạng 2. PGS. TS. Trần Quang Phú HÀ NỘI – 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Huỳnh Thị Yến Thảo
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đối với PGS.TS. Phạm Văn Vạng, PGS.TS. Trần Quang Phú - Những người thầy đã tận tâm, tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Khoa Vận tải – Kinh tế, Khoa Quản lý xây dựng, bộ môn Kinh tế xây dựng - Trường Đại học Giao thông vận tải đã có những đóng góp và giúp đỡ cho tôi rất nhiều trong quá trình thực hiện các nội dung của luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu nhà trường, Phòng Đào tạo sau đại học đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành các thủ tục theo đúng qui định. Tôi xin chân thành cảm ơn các Nhà khoa học, các chuyên gia đến từ Trường đại học Giao thông Vận tải Thành phố Hồ Chí Minh, Trường đại học Giao thông vận tải, các tổ chức, cá nhân trực tiếp liên quan đến dự án Tuyến Metro số 1 Thành Phố Hồ Chí minh đã có những đóng góp, giúp đỡ quý báu trong quá trình tôi thực hiện nội dung của luận án. Tôi xin cảm ơn các anh chị, bạn bè và đồng nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ cho tôi về thời gian, số liệu các công trình thực tế để thực hiện tốt luận án. Cuối cùng tôi xin cảm ơn gia đình tôi đã giúp đỡ, chia sẻ, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu này. Tác giả luận án Huỳnh Thị Yến Thảo
iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 4 3.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................... 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................ 5 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .................................................................... 6 5.1. Về mặt khoa học .................................................................................................. 6 5.2. Về mặt thực tiễn ................................................................................................... 7 6. Cấu trúc đề tài ............................................................................................................. 7 CHƯƠNG 1 - TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ RỦI RO DỰ ÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT ĐÔ THỊ ...................................................................................... 9 1.1. Dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị và một số đặc điểm ảnh hưởng đến rủi ro của dự án ......................................................................................................................... 9 1.1.1. Tổng quan về dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị ..................................... 9 1.1.2. Một số đặc điểm chính ảnh hưởng đến mức độ rủi ro của dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị................................................................................................ 11 1.2. Tổng quan nghiên cứu về rủi ro dự án đường sắt đô thị trên thế giới ................... 13 1.3. Tổng quan nghiên cứu về rủi ro dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại Việt Nam ....... 22 1.4. Khoảng trống nghiên cứu ...................................................................................... 28 1.5. Kết luận .................................................................................................................. 29 CHƯƠNG 2 - CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ RỦI RO DỰ ÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT ĐÔ THỊ ................................................................................................. 30
iv 2.1. Khái niệm và phân loại rủi ro ................................................................................ 30 2.1.1. Khái niệm về rủi ro ......................................................................................... 30 2.1.2. Phân loại rủi ro ................................................................................................ 32 2.2. Khái niệm quản lý rủi ro và một số hướng dẫn về quản lý rủi ro .......................... 39 2.2.1. Khái niệm quản lý rủi ro ................................................................................. 39 2.2.2. Một số hướng dẫn về quản lý rủi ro ................................................................ 41 2.3. Nhận dạng rủi ro .................................................................................................... 43 2.4. Đánh giá rủi ro ....................................................................................................... 47 2.4.1 Đánh giá rủi ro thông qua ma trận xác suất – tác động (Probability – Impact Matrix) ...................................................................................................................... 48 2.4.2 Đánh giá rủi ro thông qua ma trận xác suất – tác động mở rộng (Probability – Impact Matrix Extention) .......................................................................................... 50 2.5. Mô hình phân tích mạng ANP ............................................................................... 52 2.6. Kết luận .................................................................................................................. 59 CHƯƠNG 3 - THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ................................................................... 61 3.1. Quy trình nghiên cứu ............................................................................................. 61 3.2. Phương pháp nghiên cứu định tính ........................................................................ 61 3.2.1. Nghiên cứu tài liệu .......................................................................................... 62 3.2.2. Thảo luận nhóm chuyên gia ............................................................................ 62 3.2.3. Thiết lập bảng câu hỏi khảo sát ....................................................................... 62 3.3. Nghiên cứu định lượng .......................................................................................... 64 3.3.1. Thống kê mô tả ............................................................................................... 64 3.3.2. Phương pháp phân tích mạng ANP (Analytic network process) .................... 65 3.4. Kết luận .................................................................................................................. 71
v CHƯƠNG 4 - KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU RỦI RO DỰ ÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT ĐÔ THỊ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ....................................... 73 4.1. Tình hình thực hiện dự án ĐSĐT tại Thành phố Hồ Chí Minh ............................. 73 4.2. Tình hình thực hiện dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT Tuyến số 1 Thành phố Hồ Chí Minh – Tuyến Bến Thành – Suối Tiên ......................................................................... 79 4.2.1. Tên dự án......................................................................................................... 79 4.2.2. Chủ đầu tư: Ban quản lý đường sắt đô thị Thành Phố Hồ Chí Minh .............. 79 4.2.3. Hình thức quản lý dự án: Chủ đầu tư trực tiếp quản lý dự án ......................... 79 4.2.4. Cơ quan lập, thẩm tra, thẩm định, phê duyệt thiết kế, dự toán ....................... 79 4.2.5. Mục đích đầu tư .............................................................................................. 80 4.2.6. Quy mô đầu tư ................................................................................................. 80 4.2.7. Tổng mức đầu tư ............................................................................................. 80 4.2.8. Nguồn vốn đầu tư, cơ cấu nguồn vốn đầu tư .................................................. 81 4.2.9. Tình hình thực hiện ......................................................................................... 81 4.3. Nhận dạng một số rủi ro trong dự án ĐSĐT Tuyến số 1 Bến Thành – Suối Tiên 86 4.3.1. Kết quả nhận dạng các nhân tố rủi ro trong dự án ĐSĐT ............................... 86 4.3.2. Kết quả nhận dạng các nhân tố rủi ro trong dự án ĐSĐT tại TP.HCM .......... 88 4.3.2. Kết quả nhận dạng các nhân tố rủi ro tại dự án Tuyến số 1 TP.HCM - Tuyến Bến Thành – Suối Tiên ............................................................................................. 92 4.4. Kết quả quá trình khảo sát ..................................................................................... 96 4.4.1. Kết qủa quá trình khảo sát thử nghiệm ........................................................ 96 4.4.2. Kết qủa quá trình khảo sát chính thức ......................................................... 97 4.5. Kết quả đánh giá mức độ ưu tiên tổng hợp của rủi ro thông qua phương pháp ANP .................................................................................................................................... 105 4.5.1. Kết quả đánh giá mức độ ưu tiên của các mục tiêu của dự án ..................... 106 4.5.2. Kết quả đánh giá mức độ ưu tiên của các nhóm rủi ro ................................. 108
vi 4.5.3. Kết quả đánh mức độ ưu tiên của các biến RR thành phần .......................... 114 4.6. Thảo luận kết quả nghiên cứu .............................................................................. 121 4.6.1. Nhóm rủi ro kinh tế ...................................................................................... 122 4.6.2. Nhóm rủi ro kỹ thuật .................................................................................... 126 4.6.3. Nhóm rủi ro xã hội ....................................................................................... 131 4.6.4. Nhóm rủi ro chính trị .................................................................................... 133 4.6.5. Nhóm rủi ro môi trường ............................................................................... 137 4.7. Đề xuất một số giải pháp giảm thiểu rủi ro trong dự án đường sắt đô thị tại TP.HCM...................................................................................................................... 138 4.8. Kết luận ................................................................................................................ 141 1. Kết luận và đóng góp của luận án ........................................................................... 143 2. Kiến nghị ................................................................................................................ 144 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO KHOA HỌC .............................................................. 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 147
vii DANH MỤC KÝ HIỆU, VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên tiếng việt Tên tiếng anh ADB Ngân hàng phát triển Châu Á Asian Development Bank AHP Mô hình phân tích thứ bậc Analytic Hierarchy Process ANP Mô hình phân tích mạng Analytical Network Process ĐSĐT Đường sắt đô thị Urban railway ĐGRR Đánh giá RR Risk assessment Investment on transport ĐTXDGT Đầu tư xây dựng giao thông infrastructure IPV Giá trị ưu tiên lý tưởng Ideal priority value MV Giá trị trung bình Mean value NPV Giá trị ưu tiên chuẩn hóa Normalised priority value QLRR Quản lý rủi ro Risk management RI Chỉ số ngẫu nhiên Random index RR Rủi ro Risk RRCT Rủi ro chính trị Political risk RRK Rủi ro kỹ thuật Technical risk RRKT Rủi ro kinh tế Economic risk RRMT Rủi ro môi trường Environmental risk RRXH Rủi ro xã hội Social risk Phần mềm nghiên cứu thống Statistical package for social SPSS kê sciences TMĐT Tổng mức đầu tư The total budget TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh Hochiminh City TPV Tổng giá trị ưu tiên Total priority value People’s Committee of UBND Uỷ ban nhân dân Hochiminh City
viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Một số định nghĩa về rủi ro [31]................................................................... 30 Bảng 2.2. Các định nghĩa về QLRR [31]...................................................................... 39 Bảng 2.3. Một số công cụ nhận dạng rủi ro .................................................................. 44 Bảng 2.4. Thang đo khả năng xảy ra [134] ................................................................... 48 Bảng 2.5. Mức độ tác động [134] ................................................................................. 49 Bảng 2.6. Ma trận đánh giá tầm quan trọng của RR [134] ........................................... 49 Bảng 2.7. Các phương pháp đánh giá rủi ro [27].......................................................... 51 Bảng 2.8. Chỉ số RI đề xuất bởi Saaty [105] ................................................................ 55 Bảng 3.1. Thang đo đánh giá theo cặp [50] .................................................................. 67 Bảng 4.1. Quy hoạch mạng lưới đường sắt đô thị tại Thành phố Hồ Chí Minh ........... 73 Bảng 4.2. Quy hoạch mạng lưới đường xe điện tại Thành phố Hồ Chí Minh .............. 75 Bảng 4.3. Tổng mức đầu tư phê duyệt và điều chỉnh (ĐVT: Tỷ đồng) ........................ 81 Bảng 4.4. Bảng tóm tắt các RR của dự án ĐSĐT......................................................... 86 Bảng 4.5. Thông tin nhóm chuyên gia .......................................................................... 89 Bảng 4.6. Các biến rủi ro trong dự án ĐSĐT tại TP.HCM .......................................... 90 Bảng 4.7. Thông tin nhóm chuyên gia .......................................................................... 92 Bảng 4.8. Các biến rủi ro trong dự án ĐSĐT, tuyến số 1 Bến Thành – Suối Tiên ...... 94 Bảng 4.9. Đặc điểm đối tượng khảo sát ........................................................................ 97 Bảng 4.10. Đặc điểm chuyên gia liên quan trực tiếp đến dự án ................................... 98 Bảng 4.11. Tóm tắt kết quả tầm quan trọng của các mục tiêu thông qua chỉ số MV ... 99 Bảng 4.12. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các nhóm RR ...... 100 Bảng 4.13. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các biến RR thành phần trong nhóm RR xã hội ........................................................................................ 101 Bảng 4.14. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các biến RR thành phần trong nhóm RR kỹ thuật ..................................................................................... 102 Bảng 4.15. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các biến RR thành phần trong nhóm RR kinh tế ....................................................................................... 103 Bảng 4.16. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các biến RR thành phần trong nhóm RR môi trường ................................................................................ 104
ix Bảng 4.17. Tóm tắt kết quả đánh giá tầm quan trọng riêng lẻ của các biến RR thành phần trong nhóm RR chính trị .................................................................................... 104 Bảng 4.18. Ma trận so sánh cặp tầm quan trọng giữa các mục tiêu dự án.................. 106 Bảng 4.19. Ma trận không trọng số cho các mục tiêu của dự án ................................ 107 Bảng 4.20. Ma trận trọng số cho các mục tiêu dự án ................................................. 107 Bảng 4.21. Ma trận giới hạn cho các mục tiêu dự án ................................................. 107 Bảng 4.22. Kết quả tính toán chỉ số mức độ ưu tiên của các tiêu chí ......................... 108 Bảng 4.23. Kết quả so sánh cặp tầm quan trọng giữa các nhóm RR đối với các tiêu chí .................................................................................................................................... 109 Bảng 4.24. Kết quả so sánh cặp tầm quan trọng giữa các tiêu chí đối với các nhóm RR .................................................................................................................................... 110 Bảng 4.25. Kết quả so sánh cặp tầm quan trọng trong nội bộ các nhóm RR ............. 110 Bảng 4.26. Ma trận không trọng số cho nhóm RR ..................................................... 112 Bảng 4.27. Ma trận trọng số cho nhóm RR ................................................................ 112 Bảng 4.28. Ma trận giới hạn cho nhóm RR ................................................................ 113 Bảng 4.29. Kết quả các chỉ số ưu tiên tổng hợp và xếp hạng các nhóm RR .............. 113 Bảng 4.30. Kết quả so sánh cặp giữa các biến RR về mặt xã hội ............................... 115 Bảng 4.31. Tóm tắt kết quả ma trận giới hạn và các chỉ số ưu tiên rủi ro của các biến RR về mặt xã hội ........................................................................................................ 116 Bảng 4.32. Kết quả so sánh cặp giữa các biến RR về mặt kỹ thuật............................ 117 Bảng 4.33. Tóm tắt kết quả ma trận giới hạn và các chỉ số ưu tiên rủi ro của các biến RR về mặt kỹ thuật ..................................................................................................... 117 Bảng 4.34. Kết quả so sánh cặp giữa các biến RR về mặt kinh tế.............................. 118 Bảng 4.35. Tóm tắt kết quả ma trận giới hạn và các chỉ số ưu tiên rủi ro của các biến RR về kinh tế .............................................................................................................. 119 Bảng 4.36. Kết quả so sánh cặp giữa các biến RR về mặt môi trường ....................... 120 Bảng 4.37. Tóm tắt kết quả ma trận giới hạn và các chỉ số rủi ro của các biến RR về môi trường .................................................................................................................. 120 Bảng 4.38. Kết quả so sánh cặp giữa các biến RR về mặt chính trị ........................... 120 Bảng 4.39. Tóm tắt kết quả ma trận giới hạn và các chỉ số ưu tiên rủi ro của các biến RR về chính trị ............................................................................................................ 121
x Bảng 4.40. Thay đổi các VBPL trong thời gian thực hiện Tuyến ĐSĐT số 1 [10].... 135
xi DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Quy trình quản lý rủi ro ISO 31000: 2009 [121] .......................................... 43 Hình 2.2. Cấu trúc cơ bản của mô hình AHP (bên trái) và ANP (bên phải) ................ 53 Hình 2.3. Cấu trúc cơ bản của một siêu ma trận trong mô hình ANP [104] ................ 56 Hình 3.1. Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 61 Hình 3.2. Quy trình thiết kế bảng câu hỏi ..................................................................... 64 Hình 3.3. Quy trình thực hiện ANP .............................................................................. 66 Hình 3.4. Quá trình thiết lập các siêu ma trận .............................................................. 68 Hình 3.5. Đề xuất mô hình ANP trong đánh giá rủi ro dự án ĐSĐT ........................... 69 Hình 4.1. Sơ đồ tuyến đường sắt đô thị số 1 Bến Thành – Suối Tiên JICA [7] ........... 80
xii DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1. Bảng câu hỏi khảo sát chính thức (Tiếng việt) .......................................... 159 Phụ lục 2. Bảng câu hỏi khảo sát chính thức (tiếng anh)............................................ 166 Phụ lục 3. Kết quả siêu ma trận không trọng số cho các biến RR về mặt xã hội ....... 172 Phụ lục 4. Kết quả siêu ma trận trọng số cho các biến RR về mặt xã hội .................. 172 Phụ lục 5. Kết quả siêu ma trận giới hạn cho các biến RR về mặt xã hội .................. 172 Phụ lục 6. Kết quả ma trận không trọng số cho các biến RR về mặt kỹ thuật............ 173 Phụ lục 7. Kết quả ma trận trọng số cho các biến RR về mặt kỹ thuật....................... 173 Phụ lục 8. Kết quả ma trận giới hạn cho các biến RR về mặt kỹ thuật ...................... 174 Phụ lục 9. Kết quả siêu ma trận không trọng số cho các biến RR về mặt kinh tế ...... 174 Phụ lục 10. Kết quả siêu ma trận trọng số cho các biến RR về mặt kinh tế ............... 175 Phụ lục 11. Kết quả siêu ma trận giới hạn cho các biến RR về mặt kinh tế ............... 175 Phụ lục 12. Kết quả siêu ma trận không trọng số cho các biến RR về mặt môi trường .................................................................................................................................... 176 Phụ lục 13. Kết quả siêu ma trận trọng số cho các biến RR về mặt môi trường ........ 176 Phụ lục 14. Kết quả siêu ma trận giới hạn cho các biến RR về mặt môi trường ........ 177 Phụ lục 15. Kết quả siêu ma trận không trọng số cho các biến RR về mặt chính trị.. 177 Phụ lục 16. Kết quả siêu ma trận trọng số cho các biến RR về mặt chính trị............. 177 Phụ lục 17. Kết quả siêu ma trận giới hạn cho các biến RR về mặt chính trị............. 178 Phụ lục 18. Kết quả tổng hợp chỉ số ưu tiên rủi ro của các nhóm RR và biến RR thành phần............................................................................................................................. 178
1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu Quá trình đầu tư xây dựng công trình từ giai đoạn chuẩn bị thực hiện dự án đến giai đoạn kết thúc, đưa dự án vào khai thác sử dụng là một quá trình cực kỳ phức tạp và đặc trưng bởi sự không chắc chắn của các sự kiện ảnh hưởng đến toàn bộ dự án. Do vậy, có rất nhiều dự án đã thất bại khi không thể đạt được mục tiêu dự án trong khoảng thời gian, chi phí cho phép và chất lượng được yêu cầu. Điều này đã, đang trở thành hiện tượng toàn cầu và nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và chính phủ của nhiều quốc gia trên thế giới. Theo [54], khảo sát 258 dự án đường sắt và cao tốc (giá trị lên đến 90 triệu Đô la Mỹ) tại 20 quốc gia, cho thấy gần 90% số dự án vượt chi phí được duyệt. Đặc biệt với các dự án đường sắt thì chi phí có thể tăng thêm 45% so với dự toán ban đầu, dự án đường cao tốc thì chi phí có thể tăng thêm 20%. Theo tác giả này, số lượng các dự án không đạt được các mục tiêu liên quan đến chi phí, thời gian và chất lượng không hề có xu hướng giảm và điều này được xem như một hiện tượng phổ biến đối với các nước trên thế giới. Do đó, việc phát triển những ý tưởng hay kỹ thuật để cải thiện vấn đề này là thật sự cần thiết. Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến các vấn đề nêu trên đó là việc nhận dạng, đánh giá rủi ro dường như chưa được xem xét đúng mức hoặc việc sử dụng các phương pháp chưa thật sự phù hợp. Điều này có thể bắt nguồn từ những thiếu sót, yếu kém trong công tác quản lý rủi ro (QLRR) dự án hoặc phương pháp tiếp cận QLRR trong quá trình lập dự án không thích hợp. Leung H M, Chuah K B và cộng sự [82] vì thế nhấn mạnh rằng, các dự án cần xây dựng nói chung một phương pháp tiếp cận, đánh giá RR hiệu quả vì nó có thể giúp nhà quản lý dự án xác định, đánh giá các yếu tố rủi ro (RR) và đưa ra giải pháp đối phó với các RR đó nhằm đạt được mục tiêu đã đề ra của dự án. Trong vòng vài thập kỷ qua, nhiều mô hình và công cụ đã được đề xuất và ứng dụng để nâng cao hiệu quả công tác nhận dạng và đánh giá RR các dự án đầu tư xây dựng nói chung và dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT nói riêng. Những mô hình tiêu biểu như sơ đồ PERT, Critical Path, các mô hình xác suất thống kê, mô hình mô phỏng Monte Carlo. Tuy nhiên, kết quả thấy các công cụ hiện tại không khuyến khích các
2 bên tham gia dự án có những hiểu biết sâu rộng về các yếu tố, cấu trúc tạo thành hệ thống RR cho các dự án lớn như ĐSĐT và khó có thể đưa ra các khái niệm một cách rõ ràng cũng như các giá thuyết để đánh giá các rủi ro. Những mô hình truyền thống thường giả sử các biến rủi ro độc lập với nhau, tuy nhiên trong thực tế các biến này có nhiều mối quan hệ phức tạp, tương tác qua lại và thường biểu diễn các mối quan hệ phi tuyến tính. Đây là lý do vì sao các mô hình truyền thống không thật sự hiệu quả trong công tác đánh giá RR và vì thế các dự án này tiếp tục tình trạng vượt tiến độ, vượt chi phí và không đạt được chất lượng mong muốn. Dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị (ĐSĐT) là dự án phục vụ cho nhu cầu vận tải hành khách ở đô thị và các vùng phụ cận đã và đang phát triển trên toàn thế giới. Đây là những dự án với vốn đầu tư lớn, thời gian thực hiện dự án kéo dài, quá trình thực hiện phức tạp và thường xuyên đối mặt với các thách thức từ các yếu tố bên ngoài nên xu hướng hiện nay là sử dụng phương pháp định lượng nhằm đánh giá và mô hình hóa mối quan hệ giữa các RR như là những công cụ để thúc đẩy kế hoạch ứng phó với RR một cách hiệu quả của các thành viên trong dự án. Tại Việt Nam, dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại Hà Nội và Thành Phố Hồ Chí Minh là những dự án trọng điểm của quốc gia trong những năm gần đây, được thực hiện từ nguồn vốn Nhà nước và vốn hỗ trợ phát triển ODA của một số nước như Nhật Bản, Trung Quốc, Đức, Hàn Quốc. Tương tự nhiều các quốc gia đang phát triển trên thế giới, dự án ĐSĐT Việt Nam đang rơi vào tình trạng vượt cả về tiến độ và chi phí, gây nên sự phản ứng thiếu tích cực từ xã hội và chính phủ. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó việc thiếu kinh nghiệm và cách tiếp cận không đúng đắn trong công tác nhận dạng và đánh giá RR được xem là một trong những nguyên nhân quan trọng. Những nhận thức liên quan đến sự tương tác ảnh hưởng qua lại lẫn nhau giữa các RR cũng như những ảnh hưởng của chúng đến việc thực hiện dự án thì chưa được mô hình hóa và tìm hiểu chi tiết. Đặc biệt, các tổ chức liên quan và các thành viên thực hiện dự án chưa có kinh nghiệm và chưa được trang bị các kiến thức liên quan đến việc áp dụng những công cụ và kỹ thuật thích hợp trong việc phân tích, đánh giá rủi ro, đặc biệt trong các dự án xây dựng có quy mô phức tạp và chứa đựng nhiều rủi ro như dự án ĐSĐT. Thực tiễn này đặt ra yêu cầu cần có một cách tiếp cận mới trong đánh giá RR cho dự án ĐSĐT nói riêng và các dự án xây dựng tại Việt Nam nói chung, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu
3 xây dựng cơ sở vật chất phục vụ cho quá trình phát triển của đất nước là rất lớn ở cả hiện tại và tương lai. Hiện nay, có một số nghiên cứu về nhận dạng và đánh giá rủi ro dự án đầu tư xây dựng tại Việt Nam đã được thực hiện. Tuy nhiên, hầu hết các đề tài tập trung nghiên cứu RR trong các dự án đầu tư xây dựng nói chung và các dự án giao thông đường bộ nói riêng trong khi gần như rất ít các đề tài nghiên cứu trong lĩnh vực ĐSĐT, hình thức mà đã và đang nhận được sự quan tâm của rất nhiều bên liên quan và được xem là định hướng để phát triển giao thông đô thị Việt Nam trong tương lai. Hơn thế nữa, các nghiên cứu này tiếp cận dự án xây dựng và RR trong dự án xây dựng dưới góc nhìn riêng lẻ, chưa xét đến sự tác động, ảnh hưởng đa chiều của tất cả các yếu tố RR trong một dự án xây dựng. Điều này dẫn đến những hạn chế trong việc kiểm tra các kịch bản có thể xảy ra trước khi đưa ra quyết định. Chính vì những lý do này cho thấy việc nghiên cứu, tìm hiểu, nhận dạng các RR và đánh giá mức độ ưu tiên của các RR trong dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại Tp.HCM nói riêng là vô cùng cần thiết, và phù hợp với xu hướng chung của toàn thế giới. Đây cũng chính là lý do tác giả lựa chọn “Nghiên cứu rủi ro dự án đầu tư xây dựng đường sắt đô thị tại Thành phố Hồ Chí Minh” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án này nhằm nghiên cứu về rủi ro dự án trong dự án ĐSĐT tại Thành phố Hồ Chí Minh, với trường hợp nghiên cứu cụ thể là Tuyến số 1 Thành phố Hồ Chí Minh Bến Thành – Suối Tiên. Các mục tiêu cụ thể của luận án bao gồm: Thứ nhất, luận án sẽ nhận dạng các RR dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) chung và Tuyến số 1 Bến Thành – Suối Tiên nói riêng. Các rủi ro được nhận dạng liên quan đến các vấn đề về kỹ thuật, xã hội, kinh tế, môi trường, chính trị trong giai đoạn thực hiện dự án ĐSĐT. Thứ hai, luận án sẽ đánh giá mức độ ưu tiên tổng hợp của các nhóm RR và từng RR cụ thể đến các tiêu chí của dự án, bao gồm cả chi phí, thời gian và chất lượng của dự án.
4 Thứ ba, từ kết quả các chỉ số về mức độ ưu tiên của các rủi ro được tính toán chính là cơ sở để xếp hạng thứ tự ưu tiên xử lý của các RR, những rủi ro có chỉ số mức độ ưu tiên càng cao thì cần được phân tích và quản lý đặc biệt. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là tập trung vào nghiên cứu các dạng RR hình thành trong giai đoạn thực hiện của dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại TP.HCM, trong đó tuyến ĐSĐT số 1 Bến Thành – Suối Tiên được sử dụng như tình huống cụ thể trong nghiên cứu này. Các RR được quan tâm trong luận án này bao gồm tập hợp các RR liên quan đến các vấn đề về xã hội, kỹ thuật, kinh tế, môi trường và chính trị ảnh hưởng đến 3 mục tiêu chính của dự án, bao gồm chi phí, thời gian và chất lượng. Các dữ liệu sau khi được thu thập từ các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước, bảng câu hỏi và các trường hợp dự án cụ thể tại Việt Nam nói chung và TP.HCM nói riêng được đưa vào nghiên cứu để xây dựng và nhận diện, đánh giá RR. Đối tượng thu thập dữ liệu là những chuyên gia đã và đang thực hiện các công việc liên quan trực tiếp đến dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT Thành phố Hồ Chí Minh nói chung và tuyến số 1 Bến Thành – Suối Tiên nói riêng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi về khách thể nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu dựa trên góc nhìn của các bên liên quan chính đến dự án trong giai đoạn thực hiện. Phạm vi về không gian nghiên cứu: luận án nghiên cứu về các RR dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT tại TP.HCM. Tuy nhiên, mỗi dự án đều có những đặc điểm khác nhau tương ứng với từng bối cảnh cụ thể, do vậy bên cạnh các rủi ro chung của dự án ĐSĐT TP.HCM thì mỗi dự án sẽ có những rủi ro và đặc điểm riêng biệt. Nhằm nhận dạng và đánh giá các RR một cách tin cậy hơn, luận án sẽ tiến hành nghiên cứu một trường hợp dự án điển hình, đó chính là Tuyến số 1 TP.HCM - Tuyến Bến Thành – Suối. Tuyến số 1 TP.HCM là tuyến đầu tiên được triển khai của hệ thống đường sắt đô thị tại
5 TP.HCM đang trong giai đoạn thực hiện, đây được xem là dự án điển hình của hệ thống ĐSĐT tại TP.HCM tính tới thời điểm hiện tại. Phạm vi về thời gian nghiên cứu: các dữ liệu thứ cấp liên quan đến dự án được thu thập chủ yếu trong giai đoạn 2016 – 2019. Các dữ liệu sơ cấp được thu thập từ thảo luận nhóm các chuyên gia và khảo sát được thực hiện trong năm 2019. Phạm vi nghiên cứu của luận án chỉ xem xét nghiên cứu những mặt tiêu cực của RR, mặt tích cực của RR sẽ được xem là cơ hội của các bên liên quan có thể đạt được. 4. Phương pháp nghiên cứu Để đạt được được các mục tiêu trên, cả phương pháp định tính và định lượng được sử dụng. Thứ nhất, thông qua phương pháp định tính, các nhóm RR và các biến RR thành phần ảnh hưởng đến chi phí, thời gian và chất lượng của dự án ĐSĐT sẽ được thu thập từ các nghiên cứu đi trước cũng như dựa vào tình hình thực hiện của dự án. Sau đó, thông qua các cuộc thảo luận nhóm với các chuyên gia liên quan đến dự án ĐSĐT TP.HCM, các RR đối với dự án ĐSĐT tại TP.HCM sẽ được nhận dạng. Từ danh sách các RR này, cuộc thảo luận nhóm tiếp theo với các chuyên gia trực tiếp thực hiện công việc liên quan đến Tuyến số 1 TP.HCM, Tuyến Bến Thành – Suối Tiên sẽ được tiến hành nhằm nhận dạng các rủi ro cụ thể cho trường hợp dự án này. Tiếp theo, thông qua các cuộc khảo sát với các chuyên gia đã và đang làm việc tại dự án ĐSĐT Tuyến số 1 TP.HCM, tầm quan trọng của các RR sẽ được thu thập thông qua bảng câu hỏi khảo sát. Kết quả khảo sát sẽ được sử dụng để luận ra các dữ liệu chính và kiểm chứng các khía cạnh khác của luận án liên quan đến việc ứng dụng mô hình. Thứ hai, về khía cạnh định lượng, công cụ như thống kê mô tả và mô hình mạng phân tích (Analytic Network Process - ANP) sẽ dùng để tổng hợp, phân tích, giải thích các dữ liệu và thảo luận các kết quả khảo sát được. Bảng 1. Mục tiêu và phương pháp nghiên cứu Các giai đoạn thực Cách thức Mục tiêu Công cụ sử dụng hiện thực hiện Giai Bước 1 Nhận dạng các RR Các nghiên cứu đã Thu thập tài
6 Các giai đoạn thực Cách thức Mục tiêu Công cụ sử dụng hiện thực hiện đoạn được thực hiện liệu, thảo luận phân trước đó; tình hình nhóm chuyên tích thực hiện dự án, gia định thảo luận ý kiến tính chuyên gia Bảng câu hỏi khảo phỏng vấn trực Bước 2 Thu thập dữ liệu sát tiếp Mô tả dữ liệu thu thập; Xác định giá trị Phần mềm Bước 1 trung bình tầm quan Thống kê mô tả SPSS Giai trọng các biến RR đến đoạn các mục tiêu phân Đánh giá mức độ ưu tích tiên của rủi ro đối với định đa mục tiêu dự án bao Phân tích mạng Phần mềm lượng Bước 2 gồm chi phí, thời gian (Analytic Network Super và chất lượng và sắp Process - ANP) Decision xếp thứ hạng ưu tiên của các RR 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 5.1. Về mặt khoa học Thứ nhất, luận án đã nghiên cứu tổng quan cơ sở lý thuyết về RR, nhận dạng và đánh giá RR trong dự án đầu tư xây dựng ĐSĐT góp phần làm giàu kiến thức trong lĩnh này tại Việt Nam. Thứ hai, hiện nay ở Việt Nam có nhiều nghiên cứu về QLRR trong các dự án xây dựng. Tuy nhiên những nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào các dự án đầu tư xây dựng giao thông nói chung và dự án xây dựng đường bộ nói riêng. Trong khi dự án ĐSĐT là những dự án mới được triển khai ở Việt Nam và hiện tại các nghiên cứu về loại dự án này còn nhiều hạn chế. Vì thế đây là một trong những nghiên cứu có tính