Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Xác định sản phẩm chủ lực và phát triển sản phẩm chủ lực Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020

1 <br /> <br /> PHẦN MỞ ĐẦU <br /> 1. Lý do chọn đề tài <br /> Là một trong những đồng bằng rộng lớn và phì nhiêu bậc nhất Đông Nam Á và thế <br /> giới, ĐBSCL đã trở thành vùng sản xuất, xuất khẩu lương thực, thủy hải sản và cây ăn trái <br /> nhiệt đới lớn nhất Việt Nam. Hơn thế, nó còn là vùng kinh tế trọng điểm cả nước, có vị trí <br /> quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế, hợp tác đầu tư và giao thương với các nước <br /> trong khu vực và thế giới. Quá trình cải cách kinh tế trong nước và hội nhập kinh tế quốc <br /> tế  mà  thời  gian  qua  đã  giúp  cho  các  lĩnh  vực  công  nghiệp,  dịch  vụ  và  đặc  biệt  là  nông <br /> nghiệp ở  ĐBSCL đạt được những  thành tựu to lớn. Tốc độ  tăng trưởng GDP  lập nên  kỷ <br /> lục mới, xuất nhập khẩu và thu hút đầu tư nước ngoài không ngừng gia tăng; cơ cấu kinh <br /> tế chuyển dịch dần từ nông nghiệp truyền thống sang công nghiệp, thương mại dịch vụ và <br /> nông  nghiệp  công nghệ cao;  thu  nhập bình quân  đầu người  tăng  lên  và  đời  sống  xã  hội <br /> không ngừng được cải thiện; một số sản phẩm nông nghiệp, thủy sản và công nghiệp chế <br /> biến đã trở thành sản phẩm xuất khẩu chủ lực đem về nhiều ngoại tệ cho các đại phương <br /> trong vùng và cả nước…. Tuy nhiên, quá trình phát triển kinh tế của ĐBSCL thời gian qua <br /> cũng  bộc  lộ  khá  nhiều  yếu  kém:  tăng  trưởng  xuất  khẩu  không  ổn  định,  còn  chứa  đựng <br /> nhiều  yếu  tố  không  bền  vững  và  dễ  bị  tổn  thương  bởi  những  cú  sốc  từ  bên  ngoài;  sản <br /> phẩm chủ lực còn ít và phát triển chậm, chưa chuyển dịch theo hướng tăng hàm lượng trí <br /> tuệ và công nghệ cao nên chưa phát huy hết tiềm năng, thế mạnh của vùng; năng lực cạnh <br /> tranh trong xuất khẩu của các sản phẩm còn thấp…. Theo đánh giá của nhiều nhà nghiên <br /> cứu, sự phát triển kinh tế ­ xã hội của Đồng bằng sông Cửu Long còn khá biệt lập, chưa có <br /> sự gắn kết chặt chẽ với các vùng khác của đất nước cũng như quốc tế. Đồng thời, sự phát <br /> triển  của  vùng  cũng rất  thiếu đồng bộ,  chưa cân  xứng  giữa  các ngành nghề,  lĩnh  vực  và <br /> giữa  các  địa phương; phát  triển nặng về  chiều  rộng,  chạy  theo  số  lượng nên  chất  lượng, <br /> hiệu quả và đặc biệt là tính cạnh tranh quốc tế không cao… <br /> Những hạn chế trên đây xuất phát từ nhiều nguyên nhân, nhưng nguyên nhân chủ <br /> yếu có thể khẳng định là thiếu vắng những sản phẩm chủ lực có khả năng tạo ra giá trị gia <br /> tăng lớn, sức cạnh tranh cao và nhất là tạo được động lực thúc đẩy khai thác một cách hiệu <br /> quả tài nguyên thiên nhiên, lao động và những lợi thế “trời cho” mà không một nơi nào <br /> khác  có  được ngoài  vùng đất nầy.  Vấn  đề đặt ra  ở đây  là,  làm  cách nào để  ĐBSCL  xác <br /> định được sản phẩm chủ lực hoặc hàng hóa, dịch vụ có tiềm năng để tập trung đầu tư phát<br /> <br /> 2 <br /> <br /> triển; làm cách nào để cho  sản phẩm chủ lực ĐBSCL có thể cạnh tranh ngang ngửa với <br /> hàng hóa, dịch vụ cùng loại trong cả nước và trên thế giới; và làm cách nào để sản phẩm <br /> chủ lực ĐBSCL không ngừng phát triển và phát triển một cách bền vững trong môi trường <br /> hội nhập và cạnh tranh quốc tế… <br /> Từ sự phân tích trên đây cho thấy, việc nhanh chóng nghiên cứu để tìm ra những <br /> sản phẩm chủ lực, giữ vai trò chủ đạo đồng thời tạo ra cú đột phá mạnh mẽ cho phát triển <br /> kinh tế ĐBSCL trong tương lai gần cũng như lâu dài là yêu cầu khách quan và bức thiết ở <br /> thời điểm hiện nay.  Và,  đây cũng  chính  là  lý  do mà  tác  giả  chọn  đề  tài: “Xác định  sản <br /> phẩm  chủ  lực  và  phát  triển  sản  phẩm  chủ  lực  Đồng  bằng  sông  Cửu  Long  đến  năm <br /> 2020” làm đề tài nghiên cứu cho Luận án tiến sĩ của bản thân. <br /> <br /> 2.  Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên nghiên cứu của luận án <br /> 2.1. Mục tiêu nghiên cứu <br /> Luận án tập trung vào nghiên cứu 3 mục tiêu cơ bản sau đây: <br /> 1) Hệ thống tiêu chí xác định  sản phẩm chủ lực phù hợp với điều kiện thực tế và <br /> tính đặc thù của ĐBSCL để làm cơ sở đánh giá, xét chọn sản phẩm chủ lực thống nhất cho <br /> toàn vùng. <br /> 2) Danh mục các sản phẩm chủ lực của vùng ĐBSCL đến năm 2020. <br /> 3) Một số giải pháp chủ yếu nhằm phát triển một cách bền vững sản phẩm chủ lực <br /> ĐBSCL trong thời gian tới. <br /> 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án <br /> Để đạt được các mục tiêu nêu trên, luận án  sẽ tập trung thực hiện xuyên suốt các <br /> nhiệm vụ trọng tâm như sau: <br /> 1) Nghiên cứu hệ thống hóa lý thuyết về sản phẩm chủ lực và vận dụng nó để làm <br /> sáng tỏ những vấn đề có tính lý luận cũng như thực tiễn trong việc đánh giá, xét chọn  và <br /> phát triển sản phẩm chủ lực của ĐBSCL từ nay đến năm 2020. <br /> 2) Phân tích, đánh giá nhu cầu thị trường, tiềm năng và lợi thế phát triển sản phẩm <br /> chủ lực cũng như năng lực cạnh tranh của sản phẩm chủ lực ĐBSCL để từ đó xây dựng Hệ <br /> thống tiêu chí đánh giá, xét chọn sản phẩm chủ lực vùng từ nay đến năm 2020. <br /> 3) Trên cơ sở Hệ thống tiêu chí, tiến hành phân tích, đánh giá nhằm tìm ra những <br /> hàng hóa hội đủ điều kiện hoặc có triển vọng để hình thành Bảng danh mục sản phẩm chủ <br /> lực ĐBSCL từ nay đến năm 2020.<br /> <br /> 3 <br /> <br /> 4) Phân tích, đánh giá những thành tựu cũng như tồn tại, hạn chế trong thực tế xét <br /> chọn và phát triển sản phẩm chủ lực ĐBSCL thời gian qua để từ đó đề xuất các giải pháp <br /> khắc phục nhằm phát triển hơn nửa sản phẩm chủ lực của vùng trong tương lai lâu dài . <br /> <br /> 3.  Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án <br /> 3.1.  Đối tượng nghiên cứu <br /> Đối  tượng  nghiên  cứu  của  luận  án  là  các  sản  phẩm  hàng  hóa  và  dịch  vụ  chủ  lực <br /> mang  đặc  trưng  cho  lợi  thế,  tiềm  năng  và  gắn  chặt  với  quá  trình  phát  triển  kinh  tế  của <br /> vùng, đồng thời đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sản phẩm chủ lực của Đồng <br /> bằng sông Cửu Long giai từ nay đến năm 2020. <br /> 2.2.  Phạm vi nghiên cứu <br /> Đối với hàng hóa, dịch vụ: Các loại hàng hóa, dịch vụ đã, đang và có triển vọng <br /> phát triển để tham gia thị trường và giữ vai trò chủ lực trong chiến lược phát triển kinh tế <br /> vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020 <br /> Đối với địa bàn nghiên cứu: Ngoài các tỉnh, thành thuộc khu vực đồng bằng sông <br /> Cửu  Long, khi nghiên  cứu nhu  cầu thị  trường  thì phạm  vi nghiên cứu  được mở rộng  ra <br /> nhiều tỉnh, thành phố lớn trong cả nước. <br /> <br /> 4.  Tổng quan tài liệu nghiên cứu <br /> Phát triển  cụm  công nghiệp gắn với phát triển vùng  lãnh thổ và địa phương, hoặc <br /> phát triển ngành hoặc sản phẩm công nghiệp chủ lực của địa phương, từ lâu đã có nhiều <br /> công trình trong và ngoài nước nghiên cứu, nhiều tài liệu, lý thuyết đề cập tới. Tuy nhiên, <br /> nghiên cứu xác định sản phẩm chủ lực và phát triển sản phẩm chủ lực cho một vùng kinh <br /> tế như ĐBSCL thì hầu như chưa được nghiên cứu bao giờ. Vì vậy, quá trình nghiên cứu, <br /> Luận án chỉ tiếp cận được với các tài liệu có nội dung gần với chủ đề đặt ra. <br /> 4.1. Tài liệu nước ngoài <br /> 1)  Thuyết  lợi  thế  cạnh  tranh  quốc  gia  của  M.Porter  (1990).  Porter  cho  rằng, <br /> các lý thuyết phát  triển truyền  thống như  lợi  thế  tuyệt  đối  của  Adam  Smith  và lợi  thế  so <br /> sánh  của  David  Ricardo  xem nền  kinh  tế  như  là  sự  “định hướng bởi  yếu  tố nguồn  lực”. <br /> Tức,  lợi  thế  của  một  quốc  gia  trong  thương  mại  quốc  tế  được  xác  định  bởi  các  yếu  tố <br /> nguồn lực như đất đai, tài nguyên thiên nhiên, lao động và qui mô dân số địa phương vì <br /> chúng  tạo  ra  chi phí  thấp.  Tuy  nhiên,  theo Porter  thì  "sự  thịnh  vượng của quốc gia được <br /> tạo ra chứ không phải được thừa kế", nên cần có sự tập trung đầu tư mạnh mẽ để nâng cao <br /> hiệu quả thông qua cải thiện năng suất lao động hoặc sáng tạo ra các sản phẩm với giá trị<br /> <br /> 4 <br /> <br /> độc đáo. Nhiều quốc gia trên thế giới đã thành công khi vận dụng tư tưởng này của Porter <br /> và  các lý  thuyết  cạnh  tranh khác  vào  việc  xác  định  lợi thế  cạnh  tranh để phát triển  cụm <br /> chuyên môn hóa và sản phẩm chủ lực [20], [21]. <br /> 2)  Lý  thuyết  cụm  phát  triển  của  M.  Porter  (1990).  Ban  đầu,  Porter  cung  cấp  các <br /> nguyên lý cụm cho các cụm quốc gia và quốc tế nhưng sau đó đã nhận ra sự thích hợp cho <br /> các cụm vùng kinh tế trong nội bộ quốc gia. Porter cho rằng, một cụm được xem là có lợi <br /> thế so sánh nếu sản phẩm, năng suất và tốc độ tăng trưởng cao hơn các cụm khác. Ở cấp <br /> vùng, các chính sách phát triển cụm được hỗ trợ bởi các cơ quan phát triển vùng và gắn <br /> với  các  chiến  lược  phát  triển  địa  phương.  Trong  trường  hợp  này,  sự  tiếp  cận  cụm  về <br /> nguyên tắc được sử dụng như là công cụ phát triển về ngành sản phẩm và không gian liên <br /> kết hoạt động của ngành sản phẩm đó. Từ năm 1990, nhiều quốc gia trên thế giới đã vận <br /> dụng  thành  công  lý  thuyết  này  vào  lựa  chọn  và  phát  triển  ngành/sản  phẩm  chủ  lực  tập <br /> trung theo không gian địa lý (Porter 1990) hoặc [48]. <br /> 3) Sự phát triển của khái niệm cụm ­ Kinh nghiệm hiện tại và triển vọng, Christian <br /> H. M. Ketels (2003). Ketels đã trình bày khung khái niệm về cụm (cluster) của Michael <br /> M. Porter, các loại hình cụm, sự tiến hóa cuả cụm và cụm với hiệu quả kinh tế. Ngoài ra, <br /> Ketels cũng nói đến những phát hiện trong thực nghiệm đối với cụm, cụm dựa trên chính <br /> sách phát triển kinh tế và xem đây như là mô hình phát triển kinh tế mới. Thông qua công <br /> trình nghiên cứu này, Ketels đã mở rộng hơn về khái niệm cụm so với khái niệm ban đầu <br /> của Michael M. Porter và qua đó, giúp mọi người hiểu đúng và đầy đủ hơn tầm quan trọng <br /> của cụm đối với phát triển kinh tế địa phương trong môi trường cạnh tranh toàn cầu [48]. <br /> 4) Lý thuyết điểm trung tâm của Christaller (1933). Lý thuyết này cho rằng, vùng <br /> nông thôn chịu lực hút của thành phố và coi thành phố là cực hút và hạt nhân của sự phát <br /> triển. Từ đó, đối tượng đầu tư có trọng điểm cần được xác định trên cơ sở nghiên cứu mức <br /> độ thu hút và ảnh hưởng của một trung tâm và cũng sẽ xác định bán kính vùng tiêu thụ các <br /> sản phẩm của trung tâm. Trong giới hạn bán kính vùng tiêu thụ, xác định giới hạn của thị <br /> trường ngoài ngưỡng giới hạn không có lợi trong việc cung cấp hàng hoá của trung tâm. <br /> Lý thuyết này được Alosh (Đức) bổ sung. Điểm đáng chú ý của lý thuyết điểm trung tâm <br /> là xác định được quy luật phân bố không gian tương ứng giữa các điểm dân cư, từ đó có <br /> thể áp dụng quy hoạch các điểm dân cư trên lãnh thổ mới khai thác [45]. <br /> 5) Một nghiên cứu về các chỉ số năng lực cạnh tranh, G. Arzu INAL (2003). Trong <br /> bối cảnh cạnh tranh quốc tế ngày càng gia tăng và sự quan tâm ngày càng sâu sắc của các<br /> <br /> 5 <br /> <br /> giới, đặc biệt các nhà sản xuất kinh doanh đến chiến lược cạnh tranh hiệu quả, nhiều nhà <br /> nghiên cứu đã cố gắng xác định khả năng cạnh tranh và phát triển các chỉ số định lượng <br /> thích hợp để đo lường sức mạnh cạnh tranh. Với sự nỗ lực của mình, G. Arzu INAL đã <br /> nghiên cứu, tổng hợp và đưa ra 16 chỉ số có thể đo lường năng lực cạnh tranh của quốc <br /> gia, địa phương hay vùng lãnh thổ. Trong đó, có nhiều chỉ số thích hợp cho việc đo lường <br /> năng lực cạnh tranh của hàng hóa, dịch vụ làm cơ sở xây dựng tiêu chí xác định hàng hóa, <br /> dịch vụ chủ lực của địa phương [47]. <br /> Ngoài các tài tiệu trên, nhiều tài liệu khác cũng có nội dung liên quan vần đề này <br /> được  tác  giả  tham  khảo  như:  “Regional  innovation  systems  (RIS)  in  China  của  Jon <br /> Sigurdson”  đăng  trên  Working  Paper  No  195,  July  2004  [49];  “Sustaining  the  Green <br /> Revolution in India” của S. Nagarajan [50]; “Economic contributios of Thailand’s creative <br /> industries”, đăng trên tạp chí Fiscal Policy Institute 2009 [47]; “Koji – The key product in <br /> Japanese  alcoholic  beverages  and  fermented  foods,  Tokyo  University  of  Agriculture <br /> Sedagaya­ku,  Tokyo,  Japan  [54];  “Identifying  and  assessing  the  factors  that  influence <br /> cluster’s  competitiveness  in  Oregon, and  some  initial  suggestions”,  Luận  án  Tiến  sĩ  của <br /> Sam  Gi  Hong  (2007) [52]....Nhìn  chung  các  tài liệu này  đều nhấn mạnh đến  vai  trò  của <br /> phát triển cụm ngành sản phẩm trong chiến lược phát triển kinh tế của các quốc gia và đề <br /> xuất các chính sách hỗ trợ để cụm phát triển một cách bền vững. <br /> 4.2 Tài liệu trong nước <br /> 1) Luận án Tiến sĩ “Phát triển công nghiệp chế biến nông, lâm sản trên địa bàn các <br /> tỉnh  vùng  Bắc  Trung  bộ”  của  Nguyễn  Hồng  Lĩnh  (2007).  Luận  án  đã  vận  dụng  các  lý <br /> thuyết  liên  quan,  đặc  biệt  là  mô  hình  kim  cương  của  M. Porter  để  phân  tích  tìm  ra  các <br /> nhân tố ảnh hưởng đến phát triển ngành công nghiệp chế biến nông, lâm sản trên địa bàn <br /> các tỉnh Bắc Trung bộ. Trên cơ sở xử lý các số liệu thu thập từ báo cáo thống kê và khảo <br /> sát thực tế; rút kinh nghiệm  phát triển ngành công nghiệp chế biến ở một số nước Đông <br /> Nam  Á  và  dựa  trên  tiềm  năng,  lợi  thế  của  vùng,  Luận  án  đã  xác  định  các  ngành  công <br /> nghiệp chế biến nông, lâm sản chủ lực để phát triển trên địa bàn Bắc Trung bộ [9]. <br /> 2) Chương trình phát triển sản phẩm quốc gia dến năm 2020 của Chính phủ. Theo <br /> Chương  trình,  sẽ  hình  thành  và  phát  triển  hàng  hóa  mang  thương  hiệu  Việt  Nam  bằng <br /> công nghệ tiên tiến, có năng lực cạnh tranh cao về tính mới, chất lượng, giá thành dựa trên <br /> việc khai thác lợi thế so sánh các nguồn lực trong nước. Trong đó, giai đoạn 2010 – 2015 <br /> phải hình thành và phát triển tối thiểu 10 sản phẩm dựa trên công nghệ tiên tiến và do các<br /> <br />