Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hoá từ năm 1996 đến năm 2018

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:218

Thêm vào BST

Báo xấu

15
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài "Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hoá từ năm 1996 đến năm 2018" là tập trung làm rõ những yếu tố như: điều kiện tự nhiên, xã hội, bối cảnh lịch sử, chủ trương phát triển kinh tế, xã hội ảnh hưởng đến chuyển biến kinh tế - xã hội trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 1996 đến năm 2018.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hoá từ năm 1996 đến năm 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH __________________________________________ LƯƠNG THỊ HOA CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN, TỈNH THANH HOÁ TỪ NĂM 1996 ĐẾN NĂM 2018 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN, 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH __________________________________________ LƯƠNG THỊ HOA CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN, TỈNH THANH HOÁ TỪ NĂM 1996 ĐẾN NĂM 2018 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 922 9013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Cán bộ hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGUYỄN QUANG HỒNG 2. TS. MAI PHƯƠNG NGỌC NGHỆ AN, 2022
i LỜI CAM ĐOAN Đề tài: "Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hoá từ năm 1996 đến năm 2018" là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu được sử dụng trong luận án có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những kết quả nghiên cứu của luận án trung thực, khách quan. Tác giả luận án Lương Thị Hoa
ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Quang Hồng, TS Mai Phương Ngọc, những người trực tiếp hướng dẫn khoa học đã tận tâm giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả cũng bày tỏ sự biết ơn đối với các thầy cô giáo trong Khoa Lịch sử, Trường Sư phạm, Trường Đại học Vinh đã động viên, tận tình đóng góp ý kiến quý báu trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới Huyện uỷ, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân, Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc huyện Như Xuân đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả tiếp cận nguồn tư liệu lưu trữ, khảo sát, điền dã trên hiện trường lịch sử. Tôi cũng gửi lời cảm ơn chân thành tới cơ quan Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh Thanh Hoá, Huyện uỷ huyện Thiệu Hoá là cơ quan công tác của tôi, đã cho phép, tạo điều kiện để tôi được tham gia học tập bậc học NCS. Tôi cũng bày tỏ lòng biết ơn đối với sự quan tâm, động viên, khích lệ của chồng, con, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã dành cho bản thân trong suốt thời gian qua. Tác giả Lương Thị Hoa
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................ v DANH MỤC BẢNG ....................................................................................... vi DANH MỤC BIỂU ....................................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................................................................................................... 8 1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ............................................. 8 1.1.1. Một số công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội ở Việt Nam ....... 8 1.1.2. Một số công trình nghiên cứu lịch sử, văn hóa, kinh tế - xã hội tỉnh Thanh Hoá và huyện Như Xuân ................................................ 15 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu vấn đề và nhiệm vụ khoa học của luận án ................................................................................................... 20 1.2.1. Một số nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ..... 20 1.2.2. Nhiệm vụ khoa học của đề tài ....................................................... 22 Chương 2. CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN TỪ NĂM 1996 ĐẾN NĂM 2010 ...................................................... 23 2.1. Những yếu tố tác động đến chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân giai đoạn 1996-2010 .................................................................. 23 2.1.1. Diên cách, điều kiện tự nhiên........................................................ 23 2.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân trước năm 1996 ....... 29 2.1.3. Chủ trương, chính sách phát triển kinh tế, xã hội của Đảng, Chính phủ, tỉnh Thanh Hoá và huyện Như Xuân ................................... 34 2.2. Chuyển biến kinh tế ............................................................................. 39 2.2.1. Tổng giá trị sản xuất ...................................................................... 39 2.2.2. Sự phát triển của các ngành kinh tế .............................................. 41 2.2.3. Chuyển biến cơ cấu ngành kinh tế ................................................ 57 2.3. Chuyển biến về xã hội .......................................................................... 59 2.3.1. Dân số, lao động ............................................................................ 59 2.3.2. Công tác xóa đói, giảm nghèo ....................................................... 61 2.3.3. Giáo dục, y tế ................................................................................ 64 2.3.4. Văn hoá, thể dục thể thao .............................................................. 71 Tiểu kết chương 2........................................................................................ 73
iv Chương 3. CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN TỪ NĂM 2011 ĐẾN NĂM 2018...................................................... 75 3.1. Chủ trương phát triển kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân giai đoạn 2010 - 2018 ......................................................................................... 75 3.2. Chuyển biến kinh tế ............................................................................. 79 3.2.1. Tổng giá trị sản xuất ...................................................................... 79 3.2.2. Sự phát triển của các ngành kinh tế .............................................. 81 3.2.3. Chuyển biến cơ cấu ngành kinh tế ................................................ 96 3.3. Chuyển biến về xã hội ........................................................................ 101 3.3.1. Dân số, lao động .......................................................................... 101 3.3.2. Công tác xoá đói, giảm nghèo....................................................... 102 3.3.3. Giáo dục, y tế .............................................................................. 106 3.3.4. Văn hoá, thể dục thể thao ............................................................ 111 Tiểu kết chương 3...................................................................................... 113 Chương 4. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN GIAI ĐOẠN 1996 - 2018 ............. 116 4.1. Điều kiện tự nhiên, xã hội thuận lợi, chủ trương, chính sách đúng đắn là những yếu tố quan trọng, thúc đẩy những chuyển biến về kinh tế - xã hội ở Như Xuân .......................................................................................... 116 4.2. Chuyển biến kinh tế của huyện Như Xuân theo hướng giảm tỉ trọng nông lâm thuỷ sản, tăng tỉ trọng công nghiệp, dịch vụ, phát huy tối đa các tiềm năng, thế mạnh của huyện ................................................ 120 4.3. Trong các chuyển biến về xã hội của Như Xuân, xoá đói giảm nghèo là thành tựu nổi bật nhất ................................................................. 124 4.4. Chuyển biến kinh tế, xã hội ở huyện Như Xuân là quá trình liên tục, song có sự khác biệt giữa hai giai đoạn: 1996-2010 và 2010-2018... 131 4.5. Tác động quan trọng của quá trình chuyển biến kinh tế, xã hội ở Như Xuân là số xã đạt chuẩn Nông thôn mới, thu nhập của người dân tăng nhanh .......................................................................................... 138 4.6. Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, song quá trình chuyển biến kinh tế xã hội ở Như Xuân vẫn còn một số tồn tại, hạn chế ..................... 143 KẾT LUẬN .................................................................................................. 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN............................................................................. 152 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 147 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 175
v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Từ đầy đủ 1 CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa 2 HĐND Hội đồng nhân dân 3 UBMTTQ Ủy ban Mặt trận Tổ quốc 4 UBND Ủy ban nhân dân 5 THCS, THPT Trung học cơ sở, Trung học phổ thông 6 NXB Nhà xuất bản 7 HTX Hợp tác xã 8 TNHH Trách nhiệm hữu hạn
vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê diện tích các loại cây trồng ở huyện Như Xuân (1996-2010).............. 41 Bảng 2.2. Diện tích trồng cây công nghiệp lâu năm ở Như Xuân (1997 - 2010) ..... 43 Bảng 2.3. Sản lượng một số loại cây trồng của huyện Như Xuân (1996 - 2010) ..... 46 Bảng 2.4. Số lượng gia súc, gia cầm ở Như Xuân (1996-2010) ..................... 48 Bảng 2.5. Số cơ sở sản xuất công nghiệp, thủ công nghiệp ở huyện Như Xuân (1997-2010) ........................................................................................... 52 Bảng 2.6. Cơ sở kinh doanh thương nghiệp ở huyện Như Xuân (1997-2010)......... 55 Bảng 2.7. Dân số huyện Như Xuân từ năm 1989 đến năm 2009 ................... 60 Bảng 2.8. Dân số các xã, thị trấn huyện Như Xuân giai đoạn 1996 - 2009.... 60 Bảng 2.9. So sánh thu nhập bình quân đầu người huyện Như Xuân với thu nhập bình quân đầu người toàn tỉnh Thanh Hoá và khu vực nông thôn của tỉnh (2000-2010) ............................................................................... 62 Bảng 2.10. Thống kê số lớp học, học sinh từ Tiểu học đến Trung học cơ sở trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm học 1997-1998 và năm học 1999-2000.............. 64 Bảng 2.11. Thống kê tỷ lệ học sinh từ Tiểu học, THCS, THPT đỗ tốt nghiệp trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm học 1996-1997 đến năm học 1999-2000 ................................................................................................. 65 Bảng 2.12. Thống kê số người được khám, chữa bệnh tại tuyến cơ sở và tuyến huyện trên địa bàn huyện Như Xuân năm 1998 và năm 2000 .............. 69 Bảng 2.13. Thống kê số hộ gia đình thể thao, số người thường xuyên tập luyện thể dục, thể thao trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2001 đến năm 2010 ................................ 72 Bảng 2.14. Thống kê số đơn vị, làng xã đạt làng, xã, đơn vị văn hoá, gia đình văn hoá (2004 - 2010) tại huyện Như Xuân ........................................... 72 Bảng 3.1. Thống kê diện tích trồng lúa, ngô ở huyện Như Xuân (2011 - 2018) ...... 81 Bảng 3.2. Thống kê diện tích mía, sắn, cao su ở Như Xuân (2011-2018)...... 82 Bảng 3.3. Thống kê về sản lượng một số loại cây trồng ở Như Xuân (2011-2018)........... 84 Bảng 3.4. Thống kê về tổng đàn trâu bò, lợn, dê, gia cầm trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2018 ................................................ 85 Bảng 3.5. Một số sản phẩm công nghiệp chủ yếu của Như Xuân giai đoạn 2015-2018 ............................................................................................... 92
vii Bảng 3.6. Tổng giá trị sản xuất các ngành nông, lâm, thuỷ sản, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ, thương mại, vận tải trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2015) (Tính theo giá cố định năm 1994) ............... 96 Bảng 3.7. Thống kê giá trị sản xuất, tỷ trọng kinh tế của các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2016 đến năm 2018 (tính theo giá cố định năm 2010) ............................... 97 Bảng 3.8. Tỷ trọng giá trị sản xuất nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi), lâm nghiệp, thủy sản trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2018) ................ 99 Bảng 3.9. Quy mô dân số huyện Như Xuân qua một số năm (2010-2018) ..... 101 Bảng 3.10. Thống kê bình quân lương thực, bình quân thu nhập của người dân trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2018 ......... 103 Bảng 3.11. Thống kê tỷ lệ giảm hộ nghèo ở huyện Như Xuân (2011-2018)................... 104 Bảng 3.12. Kết quả chất lượng học sinh giỏi của huyện Như Xuân qua các năm từ năm học 2011-2012 đến năm 2017-2018 ................................... 107 Bảng 4.1. Cơ cấu kinh tế các huyện của tỉnh Thanh Hoá theo Chương trình 30a năm 2018........................................................................................ 122 Bảng 4.2. Thống kê sản lượng sắn của các huyện miền núi tỉnh Thanh Hoá ..... 123 Bảng 4.3.Thống kê diện tích cây cao su cho sản phẩm của các huyện miền núi tỉnh Thanh Hoá............................................................................... 123 Bảng 4.4. Thống kê hoạt động thu ngân sách trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2001 đến năm 2010 ................................................................. 125 Bảng 4.5. Tình hình thu ngân sách của huyện giai đoạn 2011-2018 ............ 126 Bảng 4.6. Số hộ nghèo và cận nghèo tại các huyện Như Xuân, Như Thanh, Thường Xuân .................................................................................... 128 Bảng 4.7 Số hộ có nhà ở chia theo các phương tiện phục vụ sinh hoạt năm 2009............ 130
viii DANH MỤC BIỂU Biểu đồ 2.1. Tổng giá trị sản xuất của Như Xuân từ năm 2005 đến năm 2010 (tính theo giá cố định năm 1994) ........................................................... 39 Biểu đồ 2.2. Tốc độ tăng trưởng kinh tế của Như Xuân từ năm 2002 đến năm 2010 (tính theo giá cố định năm 1994) ................................................... 40 Biểu đồ 2.3. Tỷ lệ diện tích các loại cây trồng huyện Như Xuân (1996-2010) .... 42 Biểu đồ 2.4. Năng suất một số loại cây trồng chủ yếu ở huyện Như Xuân (1996 - 2010) ................................................................................................... 45 Biểu đồ 2.5. Diện tích trồng rừng tập trung ở Như Xuân (1996-2020) .......... 49 Biểu đồ 2.6. Giá trị sản xuất ngành nông nghiệp và lâm nghiệp ở Như Xuân (1996-2010) (tính theo giá cố định năm 1994) ..................................... 51 Biểu đồ 2.7. Giá trị sản xuất công nghiệp Như Xuân (1997-2010) (tính theo giá cố định năm 1994) ............................................................................. 53 Biểu đồ 3.1 Tổng giá trị sản xuất của Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2015 (tính theo giá cố định năm 1994) ........................................................... 79 Biểu đồ 3.2 Tổng giá trị sản xuất của Như Xuân từ năm 2016 đến năm 2018 (tính theo giá cố định năm 2010) ........................................................... 80 Biểu đồ 3.3. Năng suất lúa, ngô ở huyện Như Xuân (2011-2018) ................. 83 Biểu đồ 3.4. Giá trị sản xuất nông lâm thủy sản giai đoạn 2011-2015 (tính theo giá cố định 1994) ............................................................................ 88 Biểu đồ 3.5. Giá trị sản xuất nông lâm thủy sản các năm 2016-2018 (tính theo giá cố định 2010) ............................................................................ 89 Biểu đồ 3.6. Số cơ sở sản xuất công nghiệp trên địa bàn Như Xuân.............. 92 Biểu đồ 3.7. Tỷ trọng giá trị thương mại, dịch vụ, vận tải ở huyện Như Xuân từ 2011 - 2018........................................................................................ 95 Biểu đồ 3.8. Cơ cấu các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2011 đến 2015.... 97 Biểu đồ 3.9. Cơ cấu các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2016 đến 2018.... 98 Biểu đồ 3.10. Tỷ lệ đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục và đội ngũ giáo viên chưa đạt chuẩn của các cấp học, bậc học trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2018) .... 108 Biểu đồ 4.1. Kết quả thu ngân sách trên địa của một số huyện của tỉnh Thanh Hoá thuộc Chương trình 30a năm 2018 .............................................. 127 Biểu đồ 4.2. Thu nhập bình quân đầu người các huyện của tỉnh Thanh Hóa thuộc Chương trình 30a ............................................................................................. 141
ix LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................. v DANH MỤC BẢNG ........................................................................................................... vi DANH MỤC BIỂU ........................................................................................................... viii MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1 2. Đối tượng, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu ................................................................ 2 3. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu .............................................................. 5 4. Đóng góp của luận án .................................................................................................. 6 5. Bố cục của luận án....................................................................................................... 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI............ 8 1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ............................................................ 8 1.1.1. Một số công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội ở Việt Nam ................... 8 1.1.2. Một số công trình nghiên cứu lịch sử, văn hóa, kinh tế - xã hội tỉnh Thanh Hoá và huyện Như Xuân .......................................................................................... 15 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu vấn đề và nhiệm vụ khoa học của luận án.. 20 1.2.1. Một số nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ..................... 20 1.2.2. Những nội dung luận án cần tiếp tục tập trung nghiên cứu......................... 22 Chương 2 CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN TỪ NĂM 1996 ĐẾN NĂM 2010 ........................................................................................................ 23 2.1. Những yếu tố tác động đến chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân giai đoạn 1996-2010 ....................................................................................................... 23 2.1.1. Diên cách, điều kiện tự nhiên ......................................................................... 23 2.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân trước năm 1996 ................. 29 2.1.3. Chủ trương, chính sách phát triển kinh tế, xã hội của Đảng, Chính phủ, tỉnh Thanh Hoá và huyện Như Xuân....................................................................... 34 2.2. Chuyển biến kinh tế ............................................................................................... 39 2.2.1. Tổng giá trị sản xuất ....................................................................................... 39 Biểu đồ 2.1. Tổng giá trị sản xuất của Như Xuân từ năm 2005 đến năm 2010 (tính theo giá cố định năm 1994) ............................................................................................... 39 Biểu đồ 2.2. Tốc độ tăng trưởng kinh tế của Như Xuân từ năm 2002 đến năm 2010 (tính theo giá cố định năm 1994) ...................................................................................... 40 2.2.2. Sự phát triển của các ngành kinh tế ............................................................... 41 Bảng 2.1. Thống kê diện tích các loại cây trồng ở huyện Như Xuân (1996-2010) ............ 41 Biểu đồ 2.3. Tỷ lệ diện tích các loại cây trồng huyện Như Xuân (1996-2010) ................ 42 Bảng 2.2. Diện tích trồng cây công nghiệp lâu năm ở Như Xuân (1997 - 2010) ............. 43 Biểu đồ 2.4. Năng suất một số loại cây trồng chủ yếu ở huyện Như Xuân (1996 - 2010) ............................................................................................................................................. 45 Bảng 2.3. Sản lượng một số loại cây trồng của huyện Như Xuân (1996 - 2010).................. 46
x Bảng 2.4. Số lượng gia súc, gia cầm ở Như Xuân (1996-2010) ...................................... 48 Biểu đồ 2.5. Diện tích trồng rừng tập trung ở Như Xuân (1996-2020) ........................... 49 Biểu đồ 2.6. Giá trị sản xuất ngành nông nghiệp và lâm nghiệp ở Như Xuân (1996- 2010) (tính theo giá cố định năm 1994) ............................................................................. 51 Bảng 2.5. Số cơ sở sản xuất công nghiệp, thủ công nghiệp ở huyện Như Xuân (1997- 2010) .................................................................................................................................... 52 Biểu đồ 2.7. Giá trị sản xuất công nghiệp Như Xuân (1997-2010) (tính theo giá cố định năm 1994) ............................................................................................................................ 53 Bảng 2.6. Cơ sở kinh doanh thương nghiệp ở huyện Như Xuân (1997-2010) .................. 55 2.2.3. Chuyển biến cơ cấu ngành kinh tế ................................................................. 57 Biểu đồ 2.8. Cơ cấu kinh tế huyện Như Xuân năm 1997 và năm 2010 ........................... 58 2.3. Chuyển biến về xã hội ............................................................................................ 59 2.3.1. Dân số, lao động ............................................................................................... 59 Bảng 2.7. Dân số huyện Như Xuân từ năm 1989 đến năm 2009 ................................... 60 Bảng 2.8. Dân số các xã, thị trấn huyện Như Xuân giai đoạn 1996 - 2009 ................... 60 2.3.2. Công tác xóa đói, giảm nghèo ......................................................................... 61 Bảng 2.9. So sánh thu nhập bình quân đầu người huyện Như Xuân với thu nhập bình quân đầu người toàn tỉnh Thanh Hoá và khu vực nông thôn của tỉnh (2000-2010) ... 62 2.3.3. Giáo dục, y tế ................................................................................................... 64 Bảng 2.10. Thống kê số lớp học, học sinh từ Tiểu học đến Trung học cơ sở trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm học 1997-1998 và năm học 1999-2000 ........................................ 64 Bảng 2.11. Thống kê tỷ lệ học sinh từ Tiểu học, THCS, THPT đỗ tốt nghiệp trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm học 1996-1997 đến năm học 1999-2000 ...................................... 65 Bảng 2.12. Thống kê số người được khám, chữa bệnh tại tuyến cơ sở và tuyến huyện trên địa bàn huyện Như Xuân năm 1998 và năm 2000 .................................................. 69 2.3.4. Văn hoá, thể dục thể thao ............................................................................... 71 Bảng 2.13. Thống kê số hộ gia đình thể thao, số người thường xuyên tập luyện thể dục, thể thao trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2001 đến năm 2010 ................................ 72 Bảng 2.14. Thống kê số đơn vị, làng xã đạt làng, xã, đơn vị văn hoá, gia đình văn hoá (2004 - 2010) tại huyện Như Xuân .................................................................................... 72 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................................... 73 Chương 3 CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN TỪ NĂM 2011 ĐẾN NĂM 2018 ........................................................................................................ 75 3.1. Chủ trương phát triển kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân giai đoạn 2010 - 2018 ................................................................................................................................. 75 3.2. Chuyển biến kinh tế ............................................................................................... 79 3.2.1. Tổng giá trị sản xuất ....................................................................................... 79 Biểu đồ 3.1 Tổng giá trị sản xuất của huyện Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2015 (tính theo giá cố định năm 1994) ................................................................................................ 79
xi Biểu đồ 3.2 Tổng giá trị sản xuất của Như Xuân từ năm 2016 đến năm 2018 (tính theo giá cố định năm 2010) ........................................................................................................ 80 3.2.2. Sự phát triển của các ngành kinh tế ............................................................... 81 Bảng 3.1. Thống kê diện tích trồng lúa, ngô ở huyện Như Xuân (2011 - 2018) ................ 81 Bảng 3.2. Thống kê diện tích mía, sắn, cao su ở Như Xuân (2011-2018) ...................... 82 Biểu đồ 3.3. Năng suất lúa, ngô ở huyện Như Xuân (2011-2018) ................................... 83 Bảng 3.3. Thống kê về sản lượng một số loại cây trồng ở Như Xuân (2011-2018) .............. 84 Bảng 3.4. Thống kê về tổng đàn trâu bò, lợn, dê, gia cầm trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2018 ..................................................................................... 85 Biểu đồ 3.4. Giá trị sản xuất nông lâm thủy sản giai đoạn 2011-2015 (tính theo giá cố định 1994) ........................................................................................................................... 88 Biểu đồ 3.5. Giá trị sản xuất nông lâm thủy sản các năm 2016-2018 (tính theo giá cố định 2010) ........................................................................................................................... 89 Bảng 3.5. Một số sản phẩm công nghiệp chủ yếu của Như Xuân giai đoạn 2015-2018 ............................................................................................................................................. 92 Biểu đồ 3.6. Số cơ sở sản xuất công nghiệp trên địa bàn Như Xuân ............................... 92 Biểu đồ 3.7. Tỷ trọng giá trị thương mại, dịch vụ, vận tải ở huyện Như Xuân từ 2011 - 2018 ..................................................................................................................................... 95 3.2.3. Chuyển biến cơ cấu ngành kinh tế ................................................................. 96 Bảng 3.6. Tổng giá trị sản xuất các ngành nông, lâm, thuỷ sản, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ, thương mại, vận tải trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2015) (Tính theo giá cố định năm 1994) ..................................................................................... 96 Biểu đồ 3.8. Cơ cấu các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2011 đến 2015 ............... 97 Bảng 3.7. Thống kê giá trị sản xuất, tỷ trọng kinh tế của các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2016 đến năm 2018 (tính theo giá cố định năm 2010) ..................................... 97 Biểu đồ 3.9. Cơ cấu các ngành kinh tế ở huyện Như Xuân từ năm 2016 đến 2018 ............... 98 Bảng 3.8. Tỷ trọng giá trị sản xuất nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi), lâm nghiệp, thủy sản trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2018).................................................... 99 3.3. Chuyển biến về xã hội .......................................................................................... 101 3.3.1. Dân số, lao động ............................................................................................ 101 Bảng 3.9. Quy mô dân số huyện Như Xuân qua một số năm (2010-2018) ................. 101 3.3.2. Công tác xoá đói, giảm nghèo ......................................................................... 102 Bảng 3.10. Thống kê bình quân lương thực, bình quân thu nhập của người dân trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2011 đến năm 2018 ................................................. 103 Bảng 3.11. Thống kê tỷ lệ giảm hộ nghèo ở huyện Như Xuân (2011-2018) ................ 104 3.3.3. Giáo dục, y tế ................................................................................................. 106 Bảng 3.12. Kết quả chất lượng học sinh giỏi của huyện Như Xuân qua các năm từ năm học 2011-2012 đến năm 2017-2018 ........................................................................ 107
xii Biểu đồ 3.10. Tỷ lệ đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục và đội ngũ giáo viên chưa đạt chuẩn của các cấp học, bậc học trên địa bàn huyện Như Xuân (2011 - 2018)...................................... 108 3.3.4. Văn hoá, thể dục thể thao ............................................................................. 111 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 113 Chương 4 MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI CỦA HUYỆN NHƯ XUÂN GIAI ĐOẠN 1996 - 2018 ........................................................... 116 4.1. Điều kiện tự nhiên, xã hội thuận lợi, chủ trương, chính sách đúng đắn là yếu tố quan trọng, thúc đẩy những chuyển biến về kinh tế - xã hội ở Như Xuân ................... 116 4.2. Chuyển biến kinh tế của huyện Như Xuân theo hướng giảm tỉ trọng nông lâm thuỷ sản, tăng tỉ trọng công nghiệp, dịch vụ, phát huy tối đa các tiềm năng, thế mạnh của huyện........................................................................................................... 120 Bảng 4.1. Cơ cấu kinh tế các huyện của tỉnh Thanh Hoá theo Chương trình 30a năm 2018 ........................................................................................................................................... 122 Bảng 4.2. Thống kê sản lượng sắn của các huyện miền núi tỉnh Thanh Hoá ............ 123 Bảng 4.3.Thống kê diện tích cây cao su cho sản phẩm của các huyện miền núi tỉnh Thanh Hoá ........................................................................................................................ 123 4.3. Trong các chuyển biến về xã hội của Như Xuân, xoá đói giảm nghèo là thành tựu nổi bật nhất ........................................................................................................... 124 Bảng 4.4. Thống kê hoạt động thu ngân sách trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 2001 đến năm 2010........................................................................................................... 125 Bảng 4.5. Tình hình thu ngân sách của huyện giai đoạn 2011-2018 ........................... 126 Biểu đồ 4.1. Kết quả thu ngân sách của một số huyện tỉnh Thanh Hoá thuộc Chương trình 30a năm 2018 ........................................................................................................... 127 Bảng 4.6. Số hộ nghèo và cận nghèo tại các huyện Như Xuân, Như Thanh, Thường Xuân .................................................................................................................................. 128 Bảng 4.7 Số hộ có nhà ở chia theo các phương tiện phục vụ sinh hoạt năm 2009 ..... 130 4.4. Chuyển biến kinh tế, xã hội ở huyện Như Xuân là quá trình liên tục, song có sự khác biệt giữa hai giai đoạn: 1996-2010 và 2010-2018............................................. 131 4.5. Tác động quan trọng của quá trình chuyển biến kinh tế, xã hội ở Như Xuân là số xã đạt chuẩn Nông thôn mới, thu nhập của người dân tăng nhanh .......... 138 Biểu đồ 4.2. Thu nhập bình quân đầu người các huyện của tỉnh Thanh Hóa.................... 141 thuộc Chương trình 30a ..................................................................................................... 141 4.6. Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, song quá trình chuyển biến kinh tế xã hội ở Như Xuân vẫn còn một số tồn tại, hạn chế ............................................................... 143 KẾT LUẬN....................................................................................................................... 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...................................................................................................................................... 152 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 153 PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 175 Phụ lục 1. BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH HUYỆN NHƯ XUÂN.................................... 175 Phụ lục 2. MỘT SỐ QUYẾT ĐỊNH LIÊN QUAN ................................................... 176
xiii Phụ lục 3. MỘT SỐ BẢNG ........................................................................................ 190 Phụ lục 4. MỘT SỐ HÌNH ẢNH HUYỆN NHƯ XUÂN ......................................... 193
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày 18/11/1996, thực hiện Nghị định 72/CP của Thủ tướng Chính phủ, 16 xã của huyện Như Xuân được tách ra để thành lập huyện Như Thanh. Sau khi chia tách, huyện miền núi Như Xuân có 14 xã, 02 thị trấn là: Thị trấn Nông trường Bãi Trành và thị trấn Yên Cát. Với tỷ lệ hộ đói nghèo, cận nghèo chiếm trên 80% dân số, Như Xuân được xếp vào danh sách một trong 7 huyện miền núi nghèo nhất của tỉnh Thanh Hóa và là 1 trong 63 huyện nghèo của cả nước được Chính phủ hỗ trợ đầu tư theo Nghị quyết 30a. Thế nhưng, chỉ 22 năm sau khi chia tách thành lập, ngày 7/3/2018, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 275/QĐ-TTg, theo đó, Như Xuân là 1 trong 8 huyện của cả nước thoát nghèo trong giai đoạn từ năm 2018 đến năm 2020. Như Xuân không chỉ là huyện đầu tiên của tỉnh Thanh Hóa thuộc Chương trình 30a thực hiện thành công thoát nghèo, mà là huyện duy nhất trong những huyện nghèo của cả khu vực Bắc Trung Bộ đạt được thành tựu mang tính lịch sử trong thời điểm đó. Chính vì vậy, từ góc độ sử học, chúng tôi chọn đề tài: “Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hóa từ năm 1996 đến năm 2018” làm đề tài luận án, với mong muốn nghiên cứu, làm rõ những chuyển biến sâu sắc, toàn diện, liên tục về kinh tế, xã hội của mảnh đất Như Xuân. Nơi đây - một cộng đồng dân cư đông đảo bao gồm các dân tộc: Thái, Thổ, Mường, Kinh, Tày, chiếm tỷ lệ khoảng 1,60% tổng số dân toàn tỉnh Thanh Hóa, thông qua việc triển khai thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về xóa đói giảm nghèo nhanh, bền vững, các chương trình dành cho các xã, huyện miền núi, biên giới hải đảo, chương trình xây dựng Nông thôn mới,… đã đồng tâm hiệp lực, chung sức chung lòng để xây dựng quê hương thoát khỏi đói nghèo, lạc hậu. Nghiên cứu Như Xuân là một nghiên cứu trường hợp điển hình. Trên thực tế, từ cuối thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI, hướng nghiên cứu về những chuyển biến kinh tế, xã hội trên phạm vi cả nước, hay một vùng, một tỉnh,
2 thành, thị, quận, huyện… đã thu hút sự quan tâm nhiều nhà nghiên cứu thuộc nhiều ngành khoa học khác nhau như: Kinh tế học, chính trị học, xã hội học, văn hóa học, nhân học v.v... Ở phương diện sử học, việc nghiên cứu về những chuyển biến kinh tế, xã hội ở khu vực đồng bằng, trung du, miền núi đã và đang thu hút được đông đảo các nhà Sử học trong và ngoài nước cũng như các nghiên cứu sinh thuộc các cơ sở đào tạo khác nhau trên cả nước. Việc lựa chọn nghiên cứu chuyển biến kinh tế, xã hội ở một trong 7 huyện nghèo nhất tỉnh Thanh Hóa và một trong 63 huyện nghèo nhất của cả nước nằm trong diện được Chính phủ hỗ trợ, đầu tư theo Nghị quyết 30a, chúng tôi mong muốn nhìn nhận thêm về quá trình xóa đói, giảm nghèo nhanh, bền vững trên phạm vi cả nước. Đồng thời, từ nghiên cứu trường hợp huyện Như Xuân, chúng tôi hy vọng góp phần làm rõ những chuyển biến chung về kinh tế, xã hội của các huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa, cũng như rộng hơn là các huyện miền núi ở vùng Bắc Trung bộ trong khoảng thời gian đề tài xác định. Từ những lý do căn bản trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề: “Chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hóa từ năm 1996 đến năm 2018” làm đề tài nghiên cứu luận án. 2. Đối tượng, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án được xác định là quá trình chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hóa từ năm 1996 đến năm 2018. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chính sau đây: - Trên cơ sở nguồn tài liệu phong phú có nội dung liên quan đến đề tài, tập trung làm rõ những yếu tố như: điều kiện tự nhiên, xã hội, bối cảnh lịch sử, chủ trương phát triển kinh tế, xã hội ảnh hưởng đến chuyển biến kinh tế - xã hội trên địa bàn huyện Như Xuân từ năm 1996 đến năm 2018. - Nghiên cứu những chuyển biến về kinh tế, từ đó chỉ rõ sự thay đổi vị thế của các ngành kinh tế trong kết cấu của nền kinh tế trên địa bàn huyện Như Xuân trong giai đoạn 1996-2018.
3 - Tìm hiểu những chuyển biến toàn diện, sâu sắc về xã hội trên địa bàn huyện Như Xuân trên các phương diện như: dân số, lao động, công tác xoá đói giảm nghèo, giáo dục, y tế, văn hoá… - Rút ra một số nhận xét về quá trình chuyển biến kinh tế, xã hội trên địa bàn huyện Như Xuân (1996-2018) trên cả phương diện tích cực và hạn chế. 2.3. Phạm vi nghiên cứu 2.3.1. Về thời gian Mốc thời gian mở đầu cho việc nghiên cứu chuyển biến kinh tế, xã hội ở huyện Như Xuân chính là ngày 18/11/1996, khi huyện Như Xuân thực hiện Nghị định 72/CP của Thủ tướng chính phủ cắt 16 xã trong tổng số 28 xã 02 thị trấn của huyện để thành lập huyện Như Thanh. Tuy nhiên, năm 1996, sau khi chia tách chỉ còn hơn 1 tháng là bước sang năm 1997, một số số liệu về kinh tế, xã hội năm 1996 là số liệu chung của 2 huyện Như Xuân và Như Thanh, không chia tách được, nên trong một số trường hợp cụ thể, chúng tôi sử dụng số liệu bắt đầu từ năm 1997 để nghiên cứu. Mốc thời gian kết thúc của luận án được xác định là vào ngày 31/12/2018. Mặc dù, ngày 7/8/2018, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 965/QĐ-TTg chính thức công nhận huyện Như Xuân là một trong 8 huyện của cả nước thoát nghèo trong giai đoạn từ năm 2018 đến năm 2020. Nhưng chúng tôi cho rằng lấy các số liệu thống kê về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng,... trên địa bàn huyện Như Xuân vào ngày 31/12/2018 để phục vụ cho việc so sánh, đối chiếu với những năm trước đó thì sức thuyết phục và giá trị khoa học của đề tài sẽ cao hơn. Trong quá trình thực hiện đề tài, để nhìn nhận rõ hơn sự chuyển biến về kinh tế - xã hội của huyện, chúng tôi lấy năm 2010 để phân chia thời gian nghiên cứu thành 2 giai đoạn 1996-2010 và 2011-2018. Đây cũng là mốc thời gian các địa phương bắt đầu thực hiện chủ trương xây dựng nông thôn mới nhằm phát triển nông thôn hiện đại, văn minh. Nhằm đảm bảo tính liên tục, hệ thống, khách quan và logic trong nghiên cứu lịch sử, trong luận án, ở một vài tiểu mục, chúng tôi có đề cập đến
4 các khoảng thời gian trước hoặc sau phạm vi nghiên cứu. 2.3.2. Về không gian Không gian nghiên cứu của luận án được xác định rõ tương ứng với địa giới hành chính của huyện Như Xuân sau chia tách ngày 18/11/1996 đến ngày 31/12/2018. Tuy nhiên, trong luận án, để có cái nhìn đối sánh, chúng tôi có đề cập đến các không gian khác có liên quan. 2.3.3. Phạm vi nội dung Nghiên cứu về chuyển biến kinh tế, xã hội của một địa phương là vấn đề có phạm vi rộng. Trong đó, chuyển biến kinh tế bao gồm các vấn đề chính như: chuyển biến theo ngành kinh tế, chuyển biến thành phần kinh tế và chuyển biến kinh tế theo vùng lãnh thổ. Đối với huyện Như Xuân, trong khoảng thời gian xác định của luận án, chuyển biến thành phần kinh tế diễn ra mờ nhạt. Từ năm 1996 đến năm 2018, Như Xuân không có khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài. Trong khu vực kinh tế trong nước, Như Xuân cũng không có các doanh nghiệp do Trung ương quản lí, tỉnh quản lí mà chỉ có các cơ sở kinh tế do huyện quản lí. Với các cơ sở sản xuất của Như Xuân, sự chuyển biến về thành phần kinh tế chủ yếu nhất vẫn là hiện tượng giảm các cơ sở kinh tế tập thể, gia tăng các hộ kinh tế cá thể, các công ty TNHH. Do vậy, trong khi trình bày các ngành kinh tế ở Như Xuân, chúng tôi sẽ phân tích sự thay đổi này nhưng không đề cập chuyên sâu thành tiểu mục về vấn đề chuyển biến thành phần kinh tế ở Như Xuân. Về chuyển dịch vùng kinh tế, từ tháng 11/1997 - 3/1998, UBND huyện Như Xuân phối hợp cùng các ngành cấp tỉnh tiến hành khảo sát, quy hoạch lại toàn bộ nguồn tài nguyên đất đai trên địa bàn huyện và phân chia thành 3 vùng để phát triển kinh tế bao gồm vùng kinh tế thị trấn Yên Cát, vùng kinh tế 6 Thanh, vùng kinh tế Xuân Bình. Tuy nhiên, trên thực tế, sự quy hoạch này chỉ có ý nghĩa để các xã thuộc các vùng kinh tế trên phát huy những những thế mạnh khác nhau như vùng kinh tế thị trấn Yên Cát phù hợp trồng lúa, vùng 6 Thanh thích hợp trồng lúa nước và trồng cây công nghiệp, vùng kinh tế Xuân Bình đất đai thuận lợi trồng cây công nghiệp ngắn ngày và dài
5 ngày. Nói cách khác đây là sự chuyển biến về cơ cấu cây trồng phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu. Chính vì vậy, trong khuôn khổ luận án, đối với vấn đề chuyển biến kinh tế của huyện Như Xuân, chúng tôi sẽ tập trung làm rõ hai vấn đề chính bao gồm: những bước phát triển trong tổng giá trị sản xuất, những thay đổi trong các ngành kinh tế của huyện Như Xuân và chuyển biến về cơ cấu ngành kinh tế của huyện. Đối với các vấn đề xã hội, đây là vấn đề có nội hàm khá rộng, chúng tôi chưa có điều kiện để nghiên cứu đầy đủ các vấn đề trong đời sống xã hội của cộng đồng cư dân huyện Như Xuân từ năm 1996 đến năm 2018, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến những biến đổi về văn hoá truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số, trong phạm vi của luận án, chúng tôi xin giới hạn phạm vi nghiên cứu tập trung trong những vấn đề chủ yếu về đời sống xã hội của cộng đồng cư dân Như Xuân bao gồm: dân số, lao động, công tác xoá đói giảm nghèo, những vấn đề chung về giáo dục, y tế, văn hoá, thể dục thể thao. 3. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 3.1. Nguồn tài liệu Để hoàn thành luận án, chúng tôi dựa vào các nguồn tài liệu chủ yếu sau: - Tài liệu lưu trữ Chúng tôi tiếp cận khai thác nguồn tài liệu lưu trữ tại: Văn phòng Tỉnh ủy, Văn phòng UBND tỉnh Thanh Hóa, Văn phòng Huyện ủy, Văn phòng UBND huyện Như Xuân, chi cục thống kê của các huyện Như Xuân, Thường Xuân, Như Thanh, Bá Thước… để khai thác các Văn kiện đại hội đại biểu Đảng các cấp, Báo cáo tổng kết công tác hàng năm của HĐND, UBND huyện Như Xuân, các ban ngành liên quan, các Niên giám thống kê về kinh tế, văn hóa, xã hội của tỉnh Thanh Hóa, huyện Như Xuân và các huyện miền núi khác của tỉnh Thanh Hoá… có nội dung liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài luận án. - Tài liệu là các công trình chuyên khảo: Trong quá trình thực hiện đề tài luận án, chúng tôi đã tiếp cận một số công trình chuyên khảo của các nhà khoa học trong và ngoài nước có nội dung liên quan đến đề tài. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiếp cận một số bài viết được đăng trên các tạp chí chuyên