Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:222

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án này nhằm làm sáng tỏ quá trình thực hiện chính sách ASXH từ năm 2001 đến năm 2015 tại Thành phố Hải Phòng. Từ đó, rút ra những đặc điểm, đánh giá tác động của quá trình thực hiện chính sách đối với vấn đề kinh tế và xã hội trên địa bàn thành phố. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------------- NGUYỄN NGỌC MẠNH QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------------- NGUYỄN NGỌC MẠNH QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 9.22.90.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Ngọc Cơ HÀ NỘI - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của GS.TS Nguyễn Ngọc Cơ. Các số liệu, bảng biểu, hình ảnh được sử dụng trong luận án đều có nguồn gốc rõ ràng và được dẫn nguồn khi trích dẫn. Các kết quả nghiên cứu được công bố trong luận án chưa từng được công bố trong một công trình nào khác. . Tác giả luận án Nguyễn Ngọc Mạnh
ii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 6 5. Đóng góp của luận án ......................................................................................... 8 6. Kết cấu của luận án ............................................................................................ 9 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ................................ 10 1.1. Những công trình nghiên cứu có liên quan đề đề tài ............................... 10 1.1.1. Những công trình nghiên cứu ASXH ở nước ngoài .................................. 10 1.1.2. Những công trình nghiên cứu ở Việt Nam................................................. 14 1.1.3. Những công trình nghiên cứu ở Hải Phòng ............................................... 24 1.2. Những kết quả nghiên cứu đƣợc luận án kế thừa .................................... 27 1.3. Những vấn đề đặt ra cho luận án tiếp tục nghiên cứu ............................. 29 Chƣơng 2. NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 ....................................................................... 30 2.1. Những vấn đề chung về chính sách an sinh xã hội................................... 30 2.1.1. Khái niệm, trụ cột và chức năng của chính sách an sinh xã hội ................ 30 2.1.2. Đường lối, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về an sinh xã hội........................................................................................................ 36 2.2. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội tác động đến quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng ........................................ 40 2.2.1. Điều kiện tự nhiên ...................................................................................... 40 2.2.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ........................................................................... 42 2.2.3. Tình hình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng sau 15 năm đầu đổi mới (1986 - 2000)....................................................................... 47 Tiểu kết chương 2................................................................................................. 49
iii Chƣơng 3. QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG GIAI ĐOẠN 2001 - 2010.......................... 51 3.1. Bối cảnh lịch sử và chủ trƣơng của thành phố Hải Phòng về thực hiện chính sách an sinh xã hội ................................................................................... 51 3.1.1. Bối cảnh lịch sử .......................................................................................... 51 3.1.2. Chủ trương của thành phố Hải Phòng ........................................................ 53 3.2. Thành phố Hải Phòng triển khai thực hiện chính sách an sinh xã hội giai đoạn 2001 - 2010 .......................................................................................... 55 3.2.1. Giải quyết việc làm .................................................................................... 55 3.2.3. Bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế .................................................................. 67 3.2.4. Trợ giúp xã hội ........................................................................................... 72 3.2.5. Đảm bảo các dịch vụ xã hội cơ bản ........................................................... 74 Tiểu kết Chương 3 ................................................................................................ 85 Chƣơng 4. ĐẨY MẠNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG GIAI ĐOẠN 2011 - 2015.......................... 87 4.1. Bối cảnh lịch sử mới và chủ trƣơng của thành phố Hải Phòng trong chỉ đạo thực hiện chính sách an sinh xã hội........................................................... 87 4.1.1. Bối cảnh lịch sử mới .................................................................................. 87 4.1.2. Chủ trương của thành phố Hải Phòng ........................................................ 89 4.2. Những chuyển biến trong thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng giai đoạn 2011 - 2015 ............................................................... 92 4.2.1. Giải quyết việc làm .................................................................................... 92 4.2.2. Xóa đói giảm nghèo ................................................................................. 100 4.2.3. Bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế ................................................................ 104 4.2.4. Trợ giúp xã hội ......................................................................................... 109 4.2.5. Đảm bảo các dịch vụ xã hội cơ bản ......................................................... 114 Tiểu kết chương 4............................................................................................... 122 Chƣơng 5. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2015 ................................................................................................ 125
iv 5.1. Đặc điểm ..................................................................................................... 125 5.1.1. Quá trình thực hiện chính sách ASXH đã gắn bó chặt chẽ với quá trình phát triển kinh tế và đảm bảo an ninh quốc phòng của thành phố Hải Phòng................. 125 5.1.2. Quá trình thực hiện chính sách ASXH có sự tham gia của cả hệ thống chính trị .............................................................................................................. 126 5.1.3. Quá trình thực hiện chính sách ASXH đã huy động có hiệu quả các nguồn lực trong xã hội và các thành phần kinh tế......................................................... 129 5.1.4. Quá trình thực hiện chính sách ASXH tại thành phố Hải Phòng có nhiều tiến bộ trên tất cả các lĩnh vực, giai đoạn sau phát triển hơn giai đoạn trước và so mới mặt bằng chung của cả nước ....................................................................... 130 5.2. Tác động ..................................................................................................... 134 5.2.1. Tác động về kinh tế .................................................................................. 134 5.2.2. Đối với xã hội ........................................................................................... 136 5.3. Những vấn đề đặt ra ................................................................................. 140 5.3.1. Những hạn chế và tồn tại ......................................................................... 140 5.3.2. Nguyên nhân ............................................................................................ 143 Tiểu kết chương 5............................................................................................... 145 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ........................ 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 152 PHỤ LỤC ......................................................................................................... PL1
v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa HĐND Hội đồng Nhân dân GQVL Giải quyết việc làm Nxb Nhà xuất bản TGXH Trợ giúp xã hội UBND Uỷ ban nhân dân XĐGN Xóa đói, giảm nghèo DVXHCB Dịch vụ xã hội cơ bản
vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Các cơ quan tham gia hiện chính sách ASXH ở Việt Nam ............ 35 Bảng 2.2: Quy mô và gia tăng dân số Hải Phòng (1999 - 2015) ..................... 45 Bảng 2.3: Cơ cấu dân số Hải Phòng phân chia theo độ tuổi (1999 - 2015) .... 46 Bảng 3.1: Các doanh nghiệp và lao động trên địa bàn thành phố Hải Phòng (2000 - 2009)................................................................................... 56 Bảng 3.2: Sử dụng Quỹ quốc gia giải quyết việc làm (2001 - 2010) .............. 57 Bảng 3.3: Số cơ sở và số lao động Hải Phòng đi xuất khẩu lao động ở nước ngoài (2001 - 2009) ......................................................................... 59 Bảng 3.4: Số cơ sở dạy nghề ở Hải Phòng (2001 - 2010) ............................... 60 Bảng 3.5: Cơ sở vật chất và nguồn nhân lực Y tế Hải Phòng (2002 - 2010) ....... 78 Bảng 3.6: Các chỉ tiêu về y tế tại Hải Phòng (2001 - 2010) ............................ 80 Bảng 4.1: Cơ cấu lao động thành phố Hải Phòng (2011 - 2015) .................... 92 Bảng 4.2: Kết quả của Quỹ quốc gia về Việc làm của Hải Phòng (2011-2015) ...... 94 Bảng 4.3: Số lao động đi làm việc ở nước ngoài thành phố Hải Phòng (2011 - 2015) ................................................................................. 94 Bảng 4.4: Hoạt động của Trung tâm Dịch vụ việc làm Hải Phòng (2011 - 2015) ..... 95 Bảng 4.5: Hoạt động của Sàn giao dịch việc làm Hải Phòng (2011 - 2015) ... 96 Bảng 4.6: Tỷ lệ lao động đã qua đào tạo của Hải Phòng (2011- 2015)........... 99 Bảng 4.7: Số người tham gia BHXH, BHTN (2011 - 2015) ......................... 105 Bảng 5.1: Cơ cấu nguồn chi cho một số lĩnh vực ASXH của thành phố Hải Phòng ( 2000 - 2015) .................................................................... 125 Bảng 5.2: Các chỉ tiêu về y tế của thành phố Hải Phòng (2006 - 2015) ....... 133 Bảng 5.3: Chỉ tiêu về lao động, việc làm thành phố Hải Phòng từ năm 2011 đến năm 2015 ................................................................................ 135 Bảng 5.4: Thu nhập bình quân đầu người/tháng của Hải Phòng so với cả nước và các tỉnh/thành phố thuộc Đồng bằng sông Hồng (2010- 2014) ........ 137 Bảng 5.5: Mức độ chênh lệch thu nhập giữa các nhóm, các vùng ................ 138
vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Các trụ cột chính sách ASXH Việt Nam ...................................... 34 Sơ đồ 2.2: Chính sách xã hội của Việt Nam giai đoạn 2012 - 2020 .............. 39 Biểu đồ 2.1: Tốc độ tăng trưởng kinh tế thành phố Hải Phòng (1991 - 2000) . 48 Biểu đồ 3.1: Tỷ lệ thất nghiệp khu vực thành thị ở Hải Phòng (2001 - 2010) .. 59 Biểu đồ 3.2: Tỷ lệ hộ nghèo thành phố Hải Phòng trong (2001 - 2010) ........... 65 Biểu đồ 3.3: Số người tham gia bảo hiểm xã hội (2002 - 2010) ....................... 68 Biểu đồ 3.4: Tỷ lệ dân số Hải Phòng tham gia BHYT (2002 - 2010) ............... 71 Biểu đồ 4.1: Tỷ lệ thất nghiệp khu vực thành thị (2011 - 2015) ....................... 97 Biểu đồ 4.2: Số người tham gia BHYT ở Hải Phòng (2011 - 2015) ............... 107 Biểu đồ 5.1: So sánh tỷ lệ lao động qua đào tạo của Hải Phòng với cả nước, ĐBSH và một số địa phương (2015) .......................................... 131
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền năm 1948 của Liên Hợp quốc tại Điều 22. Quyền An sinh xã hội của con người khẳng định: “Mọi người, như một thành viên của xã hội, có quyền an sinh xã hội và được quyền thực hiện, thông qua nỗ lực quốc gia và hợp tác quốc tế và phù hợp với tổ chức và các nguồn lực của mỗi quốc gia” [149, tr.451]. Điều đó đồng nghĩa, các quốc là thành viên của Liên Hợp quốc phải có trách nhiệm pháp lý, hành động cụ thể hiện thực hóa các mục về ASXH, đảm bảo quyền an sinh cho người dân. Đối với Việt Nam, ASXH không chỉ là thực hiện các cam kết quốc tế, những hoạt động về mặt ngoại giao hay xây dựng hình ảnh quốc gia mà còn là một vấn đề thuộc về bản chất của nhà nước - nhà của dân do dân và vì dân, gắn với mục tiêu cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa mà Đảng và Nhà nước Việt Nam đang phấn đấu thực hiện. Do đó, ngay từ khi ra đời năm 1945, Nhà nước Việt Nam đã khẳng định mục tiêu theo đuổi nhất quán là: “độc lập - tự do - hạnh phúc”. Trong điều kiện “thù trong, giặc ngoài” đe dọa đến sự tồn tại của chính quyền non trẻ nhưng những vấn đề về an sinh như: “diệt gặc đói”, “diệt giặc dốt” - xóa nạn mù chữ, mở mang trường học, tăng gia sản xuất, cải thiện đời sống của người dân đã được đề ra và từng bước thực hiện. Điều này đã tạo được niềm tin sự ủng hộ của người dân đối với chế độ mới và là cơ sở để chính quyền đứng vững, vượt qua được tình thế “ngàn cân treo sợi tóc”. Bước vào hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, mục tiêu hàng đầu là hoàn thành sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, nhưng Đảng và Nhà nước Việt Nam vẫn quan tâm chăm lo đến đời sống của người dân ở hậu phương, thực hiện phát triển giáo dục, y tế, chăm lo cho các gia đình chính sách… Điều đó đã góp phần quan trọng trong việc giữ gìn kỷ cương và an ninh xã hội, hoàn thành nghĩa vụ của hậu phương lớn đối với tiền tuyến lớn. Đồng thời, thể hiện sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng trong giải quyết các vấn đề xã hội với điều kiện chiến tranh kéo dài.
2 Bước vào thời kỳ đổi mới, vượt qua khủng hoảng kinh tế - xã hội do phạm phải sai lầm trong việc duy trì quá lâu cơ chế quản lý kế hoạch tập trung bao cấp, Đảng và Nhà nước Việt Nam quyết tâm đổi mới, trong đó, đổi mới kinh tế là trọng tâm kết hợp đổi mới các vấn đề về xã hội. Từ đó, nhận thức của Đảng và Nhà nước về ASXH ngày càng rõ ràng cụ thể hơn. ASXH vừa là mục tiêu vừa là động lực của phát triển bền vững, một trong những yếu tố thể hiện tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường. Do đó, Nghị quyết số 15, Một số vấn đề về chính sách xã hội giai đoạn 2012 - 2020 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI đặt ra yêu cầu phấn đấu đến năm 2020 cơ bản hình thành hệ thống an sinh xã hội bao phủ toàn dân; bảo đảm người dân có việc làm, thu nhập tối thiểu, tham gia bảo hiểm xã hội; bảo đảm hỗ trợ những người có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn; bảo đảm cho người dân tiếp cận được các dịch vụ xã hội cơ bản ở mức tối thiểu, góp phần từng bước nâng cao thu nhập, bảo đảm cuộc sống an toàn, bình đẳng và hạnh phúc của nhân dân. Tuy nhiên, để hiện thực hóa được yêu cầu đó, Việt Nam phải đối diện với nhiều khó khăn và thử thách như: sự biến động bất lợi từ nền kinh tế thế giới; các khoản vay ưu đãi, các khoản viện trợ quốc tế bị cắt giảm; chịu ảnh hưởng lớn của biến đổi khí hậu; xu hướng già hóa dân số diễn ra nhanh; cách thức và kết quả thực hiện chính sách ASXH đã bộc lộ nhiều bất cập và hạn chế. Xuất phát từ những yếu tố đó, tìm hiểu nghiên cứu ASXH ở Việt Nam trong điều kiện mới là một vấn đề cấp thiết đặt ra cho các cá nhân, cơ quan và tổ chức khoa học. Thành phố Hải Phòng từ khi thành lập (năm 1888) đã có vai trò chiến lược trong phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng của Việt Nam. Vai trò chiến lược của thành phố càng được thể hiện và khẳng định trong giai đoạn phát triển hiện nay khi là 1 trong 5 thành phố trực thuộc trung ương, đô thị loại I (lớn thứ 2 miền Bắc và thứ 3 Việt Nam). Trong tương lai, Hải Phòng được định hướng phát triển là: “Một cực tăng trưởng quan trọng của vùng kinh tế động lực phía Bắc; một trọng điểm phát triển kinh tế biển; một trong những trung tâm công nghiệp, thương mại lớn của cả nước và trung
3 tâm dịch vụ, du lịch, thuỷ sản, giáo dục và y tế của vùng duyên hải Bắc Bộ; một pháo đài bất khả xâm phạm về quốc phòng - an ninh, đời sống Nhân dân ngày một nâng cao” [45]. Bởi vậy, đi liền với việc phát triển kinh tế, giải quyết những vấn đề về ASXH, bảo đảm thu nhập và các yêu cầu thiết yếu của người dân cũng chính là một trong những yếu tố quan trọng để hiện thực hóa những mục tiêu và định hướng trên. Đồng thời, phần khơi dậy những nghĩa cử cao đẹp trong các tầng lớp nhân dân với mục đích, ý nghĩa tốt đẹp “chung tay vì cộng đồng” và “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Từ những vấn đề trên, nghiên cứu sinh quyết định chọn: "Quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015" làm đề tài luận án tiến sĩ lịch sử. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích Làm sáng tỏ quá trình thực hiện chính sách ASXH từ năm 2001 đến năm 2015 tại Thành phố Hải Phòng. Từ đó, rút ra những đặc điểm, đánh giá tác động của quá trình thực hiện chính sách đối với vấn đề kinh tế và xã hội trên địa bàn thành phố. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án thực hiện những nhiệm vụ sau: - Trình bày có hệ thống những vấn đề lý luận về ASXH. Trong thời gian gần đây, vấn đề ASXH nhận được sự quan tâm nghiên cứu và làm rõ ở nhiều góc độ khác nhau. Bởi vậy, thông qua việc khảo cứu các tài liệu, công trình nghiên cứu tác giả hệ thống, khái quát góp phần làm rõ thêm những vấn đề lý luận về ASXH như: vai trò, chức năng, các trụ cột cơ bản cùng với các quan điểm, chủ trương, pháp luật của Đảng và Nhà nước Việt Nam về ASXH - Phân tích những đặc điểm về điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của thành phố Hải Phòng. Quá trình thực thi chính sách phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội là yếu tố cơ bản và tác động thường xuyên nhất. Do đó, luận án có nhiệm vụ chỉ ra những đặc điểm
4 nổi bật về tự nhiên, kinh tế, xã hội của Hải Phòng từ đó làm rõ những thuận lợi, khó khăn trong quá trình thực hiện chính sách. - Tái hiện tiến trình lãnh đạo, chỉ đạo tổ chức thực hiện chính sách ASXH của Đảng bộ và Chính quyền thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015. Từ hiện thực lịch sử và các nguồn tư liệu, sử liệu, số liệu thống kê và các nhân vật cụ thể, luận án tái hiện quá trình lãnh đạo, tổ chức thực hiện chính sách ASXH qua các giai đoạn và làm rõ những kết quả đạt được cũng như hạn chế, yếu kém trong các giai đoạn đó. - Rút ra những đặc điểm, đánh giá những tác động của quá trình thực thi chính sách. Luận án không chỉ mô tả, tái hiện tiến trình thực hiện chính sách ASXH mà còn có nhiệm vụ rút ra những đặc điểm, đánh giá những tác động của quá trình thực thi đối với các lĩnh vực của đời sống xã hội và nêu lên những vấn đề đặt ra. - Tham quan thực tế, phỏng vấn. Tác giả luận án sẽ tiến hành các hoạt động tham quan thực tế tại cơ sở; phỏng vấn, tìm hiểu ý kiến đánh giá của người dân để có thêm những căn cứ, chứng cứ cụ thể phục vụ cho việc rút ra những kết luận của luận án. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình thực hiện chính sách ASXH tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015. Chính sách ASXH là một trong những công cụ cơ bản để Đảng và Nhà nước thể hiện vai trò lãnh đạo và thực hiện chức năng quản lý của mình đối với các vấn đề xã hội. Chính sách ASXH được thể hiện trong Cương lĩnh, nghị quyết của Đảng, được thể chế hóa bằng những văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước cùng với các chương trình, đề án cụ thể. Do đó, quá trình thực hiện chính sách ASXH ở Hải Phòng được hiểu là việc các cơ quan, tổ chức của thành phố quán triệt, tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương, chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước trên địa bàn thành phố. Đó là một quá
5 trình vừa mang tính chấp hành vừa mang tính chủ động, linh hoạt và sáng tạo dựa trên những điều kiện cụ thể của địa phương. Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian Luận án lựa chọn khoảng thời gian nghiên cứu từ năm 2001 đến năm 2015. Năm 2001, tại Đại hội IX (2001), lần đầu tiên Đảng Cộng sản Việt Nam chính thức sử dụng khái niệm “an sinh xã hội” trong văn kiện. Đây là dấu mốc quan trọng trong quá trình đổi mới về tư duy nhận thức của Đảng về ASXH. Từ đó, ASXH được chú trọng hơn và dần trở thành một bộ phận quan trọng của mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam. Nghiên cứu về ASXH ở thành phố Hải Phòng, tác giả luận án chia làm 2 giai đoạn: Giai đoạn từ năm 2001 đến năm 2010, đây là giai đoạn đầu tiên thành phố Hải Phòng và cả nước thực hiện chính sách ASXH gắn với Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001 - 2010 với quan điểm cơ bản là: “Phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường” [41, tr.25]. Giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015, 5 năm đầu thực hiện Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020, là giai đoạn đẩy mạnh thực hiện các mục tiêu về kinh tế - xã hội để tiến tới tổng kết 30 năm đổi mới. - Về mặt không gian Luận án nghiên cứu trên địa bàn thành phố Hải Phòng, gồm có: 7 quận nội thành (Ngô Quyền, Hồng Bàng, Lê Chân, Dương Kinh, Đồ Sơn, Kiến An và Hải An); 6 huyện ngoại thành (Thuỷ Nguyên, Hải An, An Lão, Kiến Thụy, Tiên Lãng, Vĩnh Bảo) và 2 huyện đảo (Cát Hải, Bạch Long Vĩ). - Về nội dung Hội nghị lần thứ 5, Ban Chấp hành trung ương khóa XI, ngày 01/6/2012 đã ra Nghị quyết số 15-NQ/TW, Một số vấn đề về chính sách xã hội giai đoạn 2012 - 2020, theo đó các nội dung chính trong chính sách
6 ASXH gồm: 1) Chính sách giải quyết việc làm; 2) Chính sách xóa đói, giảm nghèo; 3) Chính sách bảo hiểm xã hội; bảo hiểm y tế; 4) Chính sách trợ giúp xã hội; 5) Chính sách đảm bảo các dịch vụ xã hội cơ bản (giáo dục; y tế; nhà ở; nước sạch; thông tin), đây là cơ sở để nghiên cứu sinh xác định nội dung nghiên cứu trong luận án. 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu Nguồn tài liệu Đề tài được thực hiện trên cơ sở sử dụng các nguồn tài liệu chính sau đây: - Tài liệu lưu trữ Đây là nguồn tài liệu được tác giả nghiên cứu để làm rõ đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng, Nhà nước Việt Nam và của thành phố Hải Phòng về ASXH. Bao gồm: Cương lĩnh, văn kiện đại hội, văn kiện hội nghị Ban Chấp hành Trung ương và các chỉ thị, kết luận của Đảng chủ yếu từ Đại hội VI (1986) đến Đại hội XII (2016). Các văn bản pháp quy của Quốc hội như: Hiến pháp, luật, pháp lệnh; nghị quyết. Các nghị định, thông tư, quyết định, chương trình, đề án của Chính phủ và bộ ngành có liên quan đến chính sách ASXH. Bên cạnh đó là các văn kiện, nghị quyết, quyết định, đề án, chương trình… của Đảng bộ, HĐND, UBND thành phố Hải Phòng. - Tài liệu báo cáo, thống kê Nhóm tài liệu bày bao gồm: Báo cáo về tình hình kinh tế - xã hội của UBND thành phố; Báo cáo tổng kết, sơ kết của Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, Bảo hiểm xã hội thành phố, Sở Y tế, Sở Giáo dục và đào tạo v.v… Niên giám Thống kê của Tổng cục Thống kê Việt Nam, Niên giám thống kê thành phố Hải Phòng của Cục Thống kê thành phố. Đây là những ấn phẩm được xuất bản hằng năm để giới thiệu số liệu về đơn vị hành chính, dân số, lao động, tài khoản quốc gia, ngân sách nhà nước, đầu tư, doanh nghiệp, bưu chính viễn thông, giáo dục, y tế v.v… Nhóm tài liệu này là một trong những nguồn chính cung cấp số liệu được sử dụng trong đề tài.
7 - Tài liệu tham khảo Gồm có các công trình nghiên cứu (chủ yếu bằng tiếng Việt và tiếng Anh) có liên quan trực tiếp đến chính sách ASXH, bao gồm: sách chuyên khảo, sách tham khảo, bài viết đăng trên tạp chí, kỷ yếu hội thảo khoa học, luận án của các nghiên cứu sinh. Đây là nguồn tài liệu cung cấp cho nghiên cứu sinh những tri thức chung nhất về ASXH như khái niệm, nguồn gốc, chức năng, vai trò; cho thấy sự khác nhau trong mô hình, cách thức thực hiện ASXH giữa các quốc gia cũng như thực trạng và phương hướng, giải pháp thực hiện ASXH ở Việt Nam. - Tài liệu điền dã Tài liệu này có được thông qua hoạt động tham quan thực tế, phỏng vấn trực tiếp các đối tượng có liên quan, từ đó tác giả luận án thu được những thông tin về nhận xét, đánh giá và thái độ của người dân đối với quá trình thực hiện ASXH. Đây là nguồn tài liệu giúp tác giả đối chiếu, so sánh với các nguồn tài liệu khác và có cách nhìn trực quan về quá trình thực hiện chính sách ASXH ở thành phố Hải Phòng. - Tài liệu từ Internet Với việc phát triển mạnh mẽ của Internet và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý nhà nước mà chính sách, hệ thống văn bản pháp luật, thủ tục hành chính, các số liệu thống kê, báo cáo được công bố công khai trên các cổng thông tin điện tử của các cơ quan và tổ chức. Nguồn tài liệu này vừa phong phú, đa dạng vừa mang tính chính thống được nghiên cứu sinh sử dụng bổ trợ cho nghiên cứu đề tài. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở thế giới quan duy vật và phương pháp luận biện chứng của Triết học Mác-Lênin. Đồng thời, vận dụng phương pháp luận sử học mác-xít, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam trong công tác nghiên lịch sử.
8 - Phương pháp nghiên cứu chuyên ngành Cũng như các công trình khoa học lịch sử khác, trong luận án, tác giả sử dụng hai phương pháp cơ bản là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Với phương pháp lịch sử, tác giả tái hiện quá trình tổ chức thực hiện chính sách ASXH theo một trình tự liên tục về mặt thời gian trong không gian cụ thể, làm rõ điều kiện, đặc điểm phát sinh, phát triển và kết quả đạt được; làm sáng tỏ sự tác động lẫn nhau giữa các yếu tố liên quan đến quá trình tổ chức thực hiện. Phương pháp này được tác giả sử dụng chủ yếu trong Chương 3, Chương 4 gắn với quá trình thực hiện chính sách ASXH tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015. Phương pháp logic, tác giả sử dụng để rút ra các đặc điểm, khuynh hướng vận động và chỉ ra những vấn đề về bản chất của chính sách ASXH. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu ở Chương 5 để làm rõ các đặc điểm, đánh giá tác động của quá trình thực hiện chính sách ASXH đối với các lĩnh vực kinh tế, xã hội và nêu lên những vấn đề đặt ra. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành Trong quá trình thực hiện luận án, tác giả vận dụng kết hợp các phương pháp khác như: thống kê, tổng hợp, phân tích, so sánh. Các phương pháp trên góp phần đánh giá chi tiết những chuyển biến, thay đổi qua các giai đoạn trong quá trình thực hiện chính sách ASXH ở Hải Phòng. Bên cạnh đó, tác giả luận án tiến hành hoạt động điền dã, thực tế tại một số xã, phường, thị trấn kết hợp với phỏng vấn, trao đổi với cán bộ và người dân. Phương pháp này giúp tác giả kiểm chứng, đối chiếu giữa chủ trương, chính sách với thực tiễn, từ đó làm cho luận án thêm phần cụ thể, sinh động. 5. Đóng góp của luận án Là công trình đầu tiên nghiên cứu về ASXH ở Hải Phòng một cách toàn diện trong thời gian tương đối dài (15 năm), do đó, luận án có những đóng góp nhất định về khoa học và thực tiễn: - Góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về ASXH, khẳng định tính đúng đắn, phù hợp của quan điểm phát triển bền vững: Tăng trưởng kinh tế gắn
9 với tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển của Việt Nam - Luận án góp phần làm rõ những đặc điểm về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tác động đến quá trình thực hiện chính sách ASXH tại thành phố Hải Phòng. Từ đó khẳng định, Hải Phòng là một trong số ít địa phương hội tụ đầy đủ những yếu tố “thiên thời, địa lợi, nhân hòa” để hiện thực hóa các mục tiêu về ASXH. - Từ việc tái hiện quá trình Đảng bộ và chính quyền thành phố tổ chức thực hiện và những kết quả đạt được trên các trụ cột của ASXH, luận án làm rõ vai trò chủ động, sáng tạo của các cấp ủy Đảng, chính quyền, các tổ chức chính trị - xã hội, các cá nhân, các thành phần kinh tế trong việc thực hiện các chủ trương, chính sách của Trung ương và đề ra những chính sách mang tính đặc thù của địa phương. Mặt khác, từ những hạn chế tồn tại và nguyên nhân, luận án chỉ ra những điểm nghẽn, những trở ngại mà thành phố Hải Phòng cần phải vượt qua trong những giai đoạn phát triển tiếp theo. - Luận án là tài liệu tham khảo hữu ích cho việc hoạch định chính sách an sinh xã hội và trong công tác nghiên cứu, học tập lịch sử địa phương. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, luận án được chia làm 5 chương. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2. Những yếu tố tác động đến quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội ở thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015 Chương 3. Quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội ở thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2010 Chương 4. Đẩy mạnh thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng từ năm 2011 đến năm 2015 Chương 5. Nhận xét quá trình thực hiện chính sách an sinh xã hội tại thành phố Hải Phòng từ năm 2001 đến năm 2015
10 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Những công trình nghiên cứu có liên quan đề đề tài 1.1.1. Những công trình nghiên cứu ASXH ở nước ngoài Ngày nay ASXH đã trở thành một vấn đề mang tính toàn cầu, là một tiêu chuẩn để đánh giá trình độ phát triển quốc gia trong cộng đồng quốc tế. Do đó, tìm hiểu các công trình nghiên cứu về ASHX ở nước ngoài sẽ góp phần nhận thức đầy đủ và sâu sắc hơn về vấn đề này. Cuốn “An sinh xã hội ở các nước đang phát triển” (Social security in Developing Countries) [150] của các tác giả Ehtisham Ahmad, Jean Drèze, John Hills và Amartya Sen, năm 1991. Công trình nhấn mạnh đến sự cần thiết của hệ thống ASXH, cho rằng đó là một vấn đề mang tính phổ quát, là mong muốn của con người trong bất kỳ một xã hội nào, đặc biệt là đối với các nước đang phát triển. Bởi vì, các nước đang phát triển tỷ lệ dân số và mức độ thiếu hụt các điều kiện sống nghiêm trọng hơn (so với các nước phát triển), mức độ phát triển thấp của các hệ thống an sinh xã hội, đối tượng hỗ trợ ít hoặc không phù hợp, sự thiếu hụt các nguồn lực và sự bất lực của người nghèo - những đối tượng dễ bị tổn thương bởi những tác động bất lợi của hoàn cảnh. Từ đó, các tác giả đã đề cập đến sự cần thiết can thiệp của Nhà nước trong việc thực hiện ASXH. Điều đó được lý giải là do sự thất bại của thị trường, thị trường không thể tự điều tiết tốt các vấn đề của ASXH, mặt khác nhà nước với các công cụ quan trọng (pháp luật, chính sách) và các nguồn lực (tài chính) mới có thể thực hiện có hiệu quả các mục tiêu của ASXH. Tuy nhiên, chỉ duy nhất Nhà nước thực hiện là “điều không khả thi và không nên như thế”, mà cần có sự chia sẻ từ gia đình, cộng đồng, công ty, nhóm tôn giáo,… có vai trò hỗ trợ và sự bổ sung cho nhà nước. Tác giả Peter A.Diamond và Peter R.Orszag, hai trong số các nhà kinh tế hàng đầu của Mỹ với cuốn “Tiết kiệm an sinh xã hội: Một cách tiếp cận
11 cân bằng” (Saving Social Security: A Balanced Approach), năm 2005 [156]. Thông qua công trình này, một vấn đề quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến sự thành công của ASXH ở nước Mỹ là tiết kiệm tài chính. Tác giả và các cộng sự khẳng định tầm quan trọng của tiết kiệm, yếu tố giúp cho con người vượt qua được những biến cố, những cú sốc về việc bị mất thu nhập, giúp họ duy trì và đảm bảo được cuộc sống trước những biến cố đó. Và theo các tác giả, thì yếu tố quan trọng nhất là chính phủ phải tạo điều kiện cho họ có việc làm, có nguồn thu nhập ổn định thì mới có tiết kiệm. Đi liền với vấn đề đó, cần đa dạng hóa các hình thức tiết kiệm, các loại hình bảo hiểm, sự linh hoạt trọng các gói tài chính và đảm bảo sự chi trả đúng hạn của các tổ chức tài chính… điều đó, sẽ giúp cho vấn đề tiết kiệm được trở nên dễ dàng hơn, do đó, sẽ giảm được những gánh nặng cho ngân sánh khi có những biến cố xảy ra. Cuốn „Các chương trình an sinh xã hội và hưu trí trên toàn thế giới” (Social Security Programs and Retirement around the World) của nhóm tác giả Jonathan Gruber và David A Wise có các phần: Phần 1 “Ý nghĩa của cải cách tài chính” (Fiscal implications of reform), năm 2007 [153] và phần 2 “Mối quan hệ với việc làm của thanh niên” (The relationship to youth employment), năm 2010 [154]. Công trình tập hợp nhiều bài nghiên đến từ nhiều quốc gia khác nhau (chủ yếu các quốc gia phát triển như: Bỉ, Canada, Đan Mạch, Pháp, Ý, Nhật Bản, Tây Ban Nha, Mỹ…). Trong phần 1, các tác giả đã chỉ ra rằng, hệ thống tài chính của ASXH ở các nước này đang thực sự gặp khó khăn khi mức chi trả ngày một lớn dẫn đến mất cân bằng giữa thu và chi. Một trong những nguyên nhân của tình trạng trên là do sự gia tăng người lao động nghỉ hưu và nhận những trợ cấp hợp pháp. Trong phần 2, các tác giả đã chỉ ra mối quan hệ giữa việc nghỉ hưu với việc khéo dài thời gian lao động của cao tuổi; những tác động của cải cách an sinh xã hội với tỷ lệ làm việc của người lao động cao tuổi; mở rộng lực lượng lao động với chi phí an sinh xã hội…. Từ đó, cuốn sách đi đến bác bỏ giả thuyết: sử dụng lao động lớn