Luận án Tiến sĩ ngành Ngôn ngữ học: Năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông dưới tác động của một số nhân tố xã hội: Nghiên cứu trường hợp trường chuyên Hà Nội Amsterdam và trường Chu Văn An

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:180

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của Luận án nhằm làm sáng tỏ tác động của một số nhân tố xã hội tới năng lực đó ở học sinh, luận án hướng đến mục đích giúp nâng cao năng lực tiếng Pháp cho học sinh và tìm lại vị thế của ngoại ngữ này trong hệ thống giáo dục cũng như trong đời sống xã hội ở nước ta. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ ngành Ngôn ngữ học: Năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông dưới tác động của một số nhân tố xã hội: Nghiên cứu trường hợp trường chuyên Hà Nội Amsterdam và trường Chu Văn An

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH NGA NĂNG LỰC TIẾNG PHÁP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA MỘT SỐ NHÂN TỐ XÃ HỘI: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRƯỜNG CHUYÊN HÀ NỘI AMSTERDAM VÀ TRƯỜNG CHU VĂN AN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội, 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH NGA NĂNG LỰC TIẾNG PHÁP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA MỘT SỐ NHÂN TỐ XÃ HỘI: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRƯỜNG CHUYÊN HÀ NỘI AMSTERDAM VÀ TRƯỜNG CHU VĂN AN Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 9229020 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS. Đỗ Việt Hùng Hà Nội, 2020
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, trước hết tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện, Khoa Ngôn ngữ học, Phòng đào tạo sau đại học đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới người hướng dẫn khoa học: GS. TS Đỗ Việt Hùng đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết hướng dẫn nghiên cứu và giúp đỡ tôi hoàn thành luận án. Bên cạnh đó, luận án này sẽ không thể hoàn thành nếu không có những ý kiến đóng góp vô cùng quý báu của GS.TS Nguyễn Văn Hiệp, GS.TS Vũ Văn Đại, GS.TS Nguyễn Văn Khang, PGS.TS Vũ Thị Thanh Hương cùng nhiều thầy cô khác. Tôi xin cảm ơn Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam, phòng Thư ký Biên tập khoa học xã hội và nhân văn đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận án. Cuối cùng tôi xin cản ơn gia đình, bạn bè và các đồng nghiệp đã ủng hộ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Mặc dù đã hết sức cố gắng hoàn thiện luận án, song không thể tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự góp ý quý báu của Quý thầy cô và các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thị Thanh Nga
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào. TÁC GIẢ LUẬN ÁN NGUYỄN THỊ THANH NGA
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI……………………………………………………... 1 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU……………………………. 3 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU……………………………... 5 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU……………………………….................... 8 5. ĐÓNG GÓP MỚI VỀ KHOA HỌC CỦA LUẬN ÁN……………………….... 14 6. Ý NGHĨA LÍ LUẬN VÀ Ý NGHĨA THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN………… 14 7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN……………………………….............................. 15 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN……………………………………. 16 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu............................................................ 16 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về năng lực ngôn ngữ ........................................... 16 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về năng lực tiếng Pháp................................... 20 1.1.3. Tình hình nghiên cứu về đánh giá năng lực ngôn ngữ............................. 23 1.1.4. Tình hình nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực ngoại ngữ.. 25 1.1.5. Nhận xét..................................................................................................... 33 1.2. Cơ sở lí luận ............................................................................................ 35 1.2.1. Một số vấn đề lí thuyết ngôn ngữ học xã hội liên quan cách tiếp cận đề tài luận án ............................................................................................. 35 1.2.2. Khái niệm Khung mô tả năng lực ngôn ngữ.............................................. 48 Tiểu kết…………………………………………………………………………... 54 CHƯƠNG 2: MÔ TẢ NĂNG LỰC TIẾNG PHÁP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Trường hợp trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và trường THPT Chu Văn An)........................................................ 57 2.1. Mô tả mẫu ................................................................................................ 59 2.1.1. Đặc trưng cá nhân...................................................................................... 59
2.1.2. Đặc trưng gia đình..................................................................................... 62 2.1.3. Nhận xét..................................................................................................... 65 2.2. Năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông theo các kĩ năng........................................................................................................... 66 2.2.1. Kĩ năng nghe...................................................................................... 67 2.2.2. Kĩ năng nói……………………………………………………................ 75 2.2.3. Kĩ năng đọc ....................................................................................... 90 2.2.4. Kĩ năng viết ............................................................................................... 94 2.3. Đánh giá chung......................................................................................... 99 Tiểu kết………………………………………………………………………….. 107 CHƯƠNG 3: NHỮNG NHÂN TỐ XÃ HỘI ẢNH HƯỞNG ĐẾN NĂNG LỰC TIẾNG PHÁP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Trường hợp trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và trường THPT Chu Văn An).............................................................................................. 110 3.1. Đặc điểm cá nhân .................................................................................. 112 3.1.1. Sự ảnh hưởng của nhân tố thời điểm bắt đầu học ngoại ngữ đến năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông ................................... 113 3.1.2. Sự ảnh hưởng của nhân tố động cơ, thái độ của học sinh đến năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông........................................... 116 3.1.3. Sự tác động của nhân tố trải nghiệm cá nhân đến năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông............................................................. 120 3.2. Đặc điểm gia đình....................................................................... 121 3.2.1. Sự tác động của nhân tố gia đình có người biết tiếng Pháp ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông……………. 122 3.2.2. Sự tác động của nhân tố định hướng gia đình đối với năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông................................................... 125 3.3. Đặc điểm văn hoá-xã hội....................................................................... 128
3.3.1. Sự tác động của yếu tố công nghệ thông tin đối với năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông................................................... 128 3.3.2. Sự tác động của nhân tố điều kiện xã hội đối với năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông………………………………………. 134 3.3.3. Sự tác động của yếu tố cơ hội việc làm đối với năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông………………........................................... 136 3.3.4. Sự tác động của nhân tố giao tiếp xã hội với người nước ngoài đối với năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông………….. ……. 137 Tiểu kết………………………………………………………………………….. 144 KẾT LUẬN........................................................................................................... 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO 151 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN 162 ĐẾN LUẬN ÁN PHỤ LỤC 163
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CCTSL: cơ chế tâm - sinh lí CEFR: Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment - khung tham chiếu Châu Âu CMEC: Council of Ministers of Education Canada - Hội đồng Bộ trưởng Giáo dục Canada. CNTT: công nghệ thông tin GD&ĐT: Giáo dục và Đào tạo KNLNNVN: khung năng lực ngoại ngữ Việt Nam NLCL: năng lực chiến lược NLDH: năng lực dụng học NLDN: năng lực diễn ngôn NLGT: năng lực giao tiếp NLNN: năng lực ngôn ngữ NLNNXH: năng lực ngôn ngữ xã hội. NLNP: năng lực ngữ pháp NLTC: năng lực tổ chức THPT: trung học phổ thông
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Tỉ lệ nam nữ theo khối của học sinh 60 Bảng 2.2 Tần suất nghe hiểu tiếng Pháp ở lớp theo khối học và giới tính của 68 học sinh Bảng 2.3 Tỉ lệ có tham gia các các hoạt động nghe tiếng Pháp ở ngoài 69 lớp học theo tuổi/khối học và giới tính Bảng 2.4 Mức độ hiểu khi nghe, xem chủ điểm yêu thích 71 Bảng 2.5 Những khó khăn đối với kĩ năng nghe tiếng Pháp 72 Bảng 2.6 Mức độ quan trọng của kĩ năng nghe hiểu 75 Bảng 2.7 Tần suất giao tiếp tiếng Pháp ở lớp theo khối 77 Bảng 2.8 Hoạt động giao tiếp tiếng Pháp ở đâu/với ai của học sinh 78 Bảng 2.9 Đối tượng giao tiếp ở trường của các em học sinh 80 Bảng 2.10 Tần suất sử dụng tiếng Pháp để giao tiếp ở nhà 83 Bảng 2.11 Hoàn cảnh sử dụng tiếng Pháp 84 Bảng 2.12 Đối tượng giao tiếp ở nhà của các em học sinh 85 Bảng 2.13 Tần suất giao tiếp tiếng Pháp ở ngoài xã hội 86 Bảng 2.14 Địa điểm các bạn học sinh giao tiếp tiếng Pháp 87 Bảng 2.15 Đối tượng giao tiếp của học sinh ngoài xã hội 88 Bảng 2.16 Kết quả thường đạt đối với kĩ năng nói của học sinh 88 Bảng 2.17 Mức độ quan trọng của hoạt động giao tiếp 89 Bảng 2.18 Mức độ hiểu đối với kĩ năng đọc hiểu 91 Bảng 2.19 Mức độ đọc sách báo truyện tiếng Pháp 92 Bảng 2.20 Những khó khăn đối với hoạt động đọc 93 Bảng 2.21 Kết quả thường đạt đối với kĩ năng đọc hiểu của học sinh 94 Bảng 2.22 Tần suất viết bằng tiếng Pháp của học sinh 96 Bảng 2. 23 Những khó khăn thường gặp đối với kĩ năng viết của học sinh 97 Bảng 2.24 Những lỗi hay mắc đối với kĩ năng viết của học sinh 98
Bảng 2.25 Điểm viết thường đạt của các em học sinh 99 Bảng 2.26 Kết quả tự đánh giá năng lực ngoại ngữ theo tuổi 100 Bảng 2.27 Kết quả tự đánh giá năng lực ngoại ngữ theo giới tính 102 Bảng 3.1 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 117 với nhân tố động lực và thái độ với tiếng Pháp Bảng 3.2 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 119 với việc tự học tiếng Pháp Bảng 3.3 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 120 với trải nghiệm bản thân Bảng 3.4 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 122 với nhân tố gia đình có người biết tiếng Pháp và sử dụng tiếng Pháp trong gia đình Bảng 3.5 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 124 với nhân tố bối cảnh sử dụng tiếng Pháp trong gia đình Bảng 3.6 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá tốt theo tương 125 quan với yếu tố định hướng gia đình vì thích tiếng Pháp Bảng 3.7 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá tốt theo tương 131 quan với yếu tố công nghệ thông tin của học sinh Bảng 3.8 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 135 với yếu tố điều kiện xã hội Bảng 3.9 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan 137 với yếu tố cơ hội công việc
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1 Thời gian bắt đầu học và lí do học tiếng Pháp của học sinh 62 Biểu đồ 2.2 Người định hướng theo học tiếng Pháp cho học sinh 63 Biểu đồ 2.3 Lí do gia đình định hướng học tiếng Pháp cho học sinh 64 Biểu đồ 2.4 Điểm của kĩ năng nghe hiểu theo khối và giới tính của học sinh 74 Biểu đồ 2.5 Tần suất giao tiếp tiếng Pháp ở lớp theo giới tính học sinh 77 Biểu đồ 2.6 Mức độ hiểu đối với kĩ năng đọc hiểu 90 Biểu đồ 2.7 Tần suất viết tiếng Pháp của học sinh 95 Biểu đồ 2.8 Tỉ lệ đánh giá mức độ thành thạo ở 4 kĩ năng theo giới tính học 102 sinh Biểu đồ 2.9 Kết quả đạt được 4 kĩ năng của học sinh THPT 104 Biểu đồ 2.10 Tỉ lệ học sinh có các chứng chỉ Delf, Dalf tiếng Pháp 106 Biểu đồ 3.1 Tỉ lệ học sinh đạt 4 kĩ năng từ loại khá trở lên theo tương quan 112 với các đặc điểm cá nhân và khối lớp Biểu đồ 3.2 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá theo tương quan với 115 nhân tố thời điểm bắt đầu học tiếng Pháp Biểu đồ 3.3 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá tốt theo tương quan 127 với yếu tố định hướng gia đình vì sang Pháp học tập Biểu đồ 3.4 Tỉ lệ học sinh có năng lực tiếng Pháp khá tốt theo tương quan 138 với yếu tố giao tiếp với người nước ngoài
MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Việt Nam là quốc gia đang trên đường phát triển và hội nhập quốc tế. Điều đó có tác động đến mọi lĩnh vực kinh tế xã hội của đất nước, trong đó có nền giáo dục. Để giáo dục Việt Nam có thể hội nhập với giáo dục của các nước trên thế giới, vươn tầm quốc tế, Đảng và Nhà nước ta đã thực hiện các quyết sách mạnh mẽ nhằm thúc đẩy việc học ngoại ngữ trong nhà trường. Bởi lẽ ngoại ngữ được xem như là chìa khoá để phát triển của một quốc gia, là công cụ bắt buộc phải có để làm việc trong môi trường toàn cầu hóa, là phương tiện tốt nhất để tiếp cận với tri thức hiện đại. Hiểu được tầm quan trọng của việc học ngoại ngữ, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã ban hành Đề án Dạy và học ngoại ngữ trong hệ thống giáo dục quốc dân giai đoạn 2008-2020 với mục tiêu là đổi mới toàn diện việc dạy và học ngoại ngữ trong các trường và biến ngoại ngữ trở thành thế mạnh của người dân Việt Nam. Tuy nhiên, hiện nay theo đánh giá chung, khả năng ngoại ngữ của người Việt còn hạn chế. Việc trang bị cho mình một thứ tiếng nước ngoài để đáp ứng xu thế hội nhập và trở thành công dân toàn cầu còn mang tính tự phát. Ngoài những vấn đề thuộc về chính sách và nhu cầu xã hội, chúng tôi cho rằng việc học ngoại ngữ cũng như hiệu quả và chất lượng đạt được của nó còn phụ thuộc vào rất nhiều nhân tố, trong đó có nhân tố xã hội. Tuy nhiên cho đến nay, gần như chưa có công trình nghiên cứu nào về sự ảnh hưởng của các nhân tố xã hội đối với kết quả học ngoại ngữ nói chung và tiếng Pháp nói riêng của học sinh Việt Nam. Đây được xem là một hướng nghiên cứu mới góp phần hiện thực hóa mục tiêu mà Bộ GD&ĐT đã đề ra là nâng cao chất lượng dạy và học ngoại ngữ ở tất cả các cấp học. 1.2. Đổi mới toàn diện việc dạy và học ngoại ngữ trong nhà trường mà Bộ GD&ĐT đề ra được xem là mục tiêu chung cho tất cả các ngoại ngữ đang 1
được giảng dạy trong hệ thống giáo dục phổ thông nước ta. Tuy nhiên mỗi ngoại ngữ lại có đặc thù riêng. Tiếng Anh đã trở thành ngôn ngữ toàn cầu và là ngoại ngữ số một trên thế giới và ở Việt Nam. Ngoại ngữ này được giảng dạy phổ biến trong tất cả các trường học và được sử dụng rộng rãi trong đời sống văn hóa xã hội. Một số ngoại ngữ khác cũng đang khá phát triển ở nước ta hiện nay như tiếng Tây Ba Nha, tiếng Đức, tiếng Nhật v.v. tuy nhiên đó lại không phải là thực trạng đối với tiếng Pháp. Tác giả Vương Toàn (2013) có cùng quan điểm như vậy khi cho rằng: “Chúng ta có thể giải thích thực trạng hiện nay một phần bởi sự bùng nổ tiếng Anh trong thời đại toàn cầu hóa. Nhưng so với các ngoại ngữ khác, một câu hỏi được đặt ra: tại sao tiếng Trung, tiếng Nhật, tiếng Hàn và cả tiếng Đức, tiếng Tây Ban Nha v.v. lại có sự phát triển tương đối ở Việt Nam? Và tại sao đây không phải là trường hợp cho tiếng Pháp”. Thực tế cho thấy, từ khi nước ta gia nhập cộng đồng Pháp ngữ vào năm 1970, tiếng Pháp không ngừng được quan tâm và giảng dạy. Là một trong 88 thành viên chính thức của Cộng đồng Pháp ngữ, song hiện nay chúng ta đang phải đối mặt với một thực tế đó là tiếng Pháp đang mất dần vị thế ở nước ta, chất lượng và kết quả học tập ngoại ngữ này chưa xứng tầm. Đây cũng là vấn đề được Chính phủ hai nước thảo luận khá nhiều nhằm tháo gỡ các khó khăn hiện nay và thúc đẩy công tác giảng dạy tiếng Pháp, tăng quy mô, số lượng học sinh tiếng Pháp ở Việt Nam. Năm 2019, trong buổi làm việc với đại diện Bộ GD&ĐT Việt Nam, Đại sứ Bertrand Lortholary khẳng định chủ trương này là quyết tâm chính trị của Chính phủ Pháp và được hai nước quan tâm phát triển như là một lĩnh vực hợp tác tốt đẹp nhất trong mối quan hệ hợp tác ngoại giao giữa hai nước. Chúng tôi cho rằng để khôi phục lại vị thế cho tiếng Pháp cũng như là việc dạy và học có hiệu quả ngoại ngữ này ở Việt Nam, một đất nước đang trên đà phát triển về mọi phương diện, nhân tố xã hội giữ vai trò hết sức quan trọng. Tuy nhiên cho đến nay, chưa có 2
công trình nghiên cứu tổng thể nào về các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của người học nói chung và của học sinh nói riêng tại nước ta cũng như trên thế giới. Như vậy luận án thực hiện việc nghiên cứu các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến việc học tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông là yêu cầu hết sức quan trọng và cấp thiết trong bối cảnh hiện nay. Điểm lại các công trình nghiên cứu đã công bố trước luận án này chúng tôi nhận thấy đã có khá nhiều công trình đề cập đến tầm quan trọng của việc học ngoại ngữ, thảo luận về phương pháp giảng dạy từng ngoại ngữ, từng kĩ năng cụ thể. Bên cạnh đó cũng có khá nhiều các công trình nghiên cứu về năng lực ngoại ngữ nói chung và năng lực tiếng Pháp nói riêng, song đều là các nghiên cứu để phục vụ cho phương pháp giảng dạy hay kiểm tra đánh giá ngoại ngữ. Việc tìm hiểu về năng lực ngoại ngữ trong mối quan hệ với các nhân tố xã hội thì gần như chưa có. Nói cách khác những công trình này đều tiếp cận quá trình dạy và học ngoại ngữ từ góc độ ngôn ngữ học và giáo dục học. Tuy nhiên chưa có công trình nào quan tâm đến vai trò, hay tác động của các yếu tố xã hội đối với việc phát triển năng lực ngoại ngữ. Đây là một sự thiếu vắng đáng tiếc vì thực tiễn dạy và học ngoại ngữ khẳng định rằng các nhân tố xã hội có tác động không nhỏ đến quá trình hình thành và phát triển năng lực ngoại ngữ ở người học, nhất là trong bối cảnh xã hội có sự cạnh tranh gay gắt giữa các ngoại ngữ như hiện nay. Vì những lí do đó chúng tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu Năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông dưới tác động của một số nhân tố xã hội: Nghiên cứu trường hợp trường chuyên Hà Nội Amsterdam và trường Chu Văn An theo cách tiếp cận ngôn ngữ học xã hội. Đây là một cách tiếp cận mới và cần thiết vì qua đó chúng ta xác định được những đường lối chính sách, ứng xử xã hội hợp lí để đạt được mục tiêu mà chính phủ hai nước đề ra. 3
2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc tìm hiểu năng lực tiếng Pháp thực tế của học sinh THPT ở một số trường chuyên ở Hà Nội và làm sáng tỏ tác động của một số nhân tố xã hội tới năng lực đó ở học sinh, luận án hướng đến mục đích giúp nâng cao năng lực tiếng Pháp cho học sinh và tìm lại vị thế của ngoại ngữ này trong hệ thống giáo dục cũng như trong đời sống xã hội ở nước ta. Ngoài ra kết quả nghiên cứu của luận án còn góp phần vào việc hoạch định chính sách ngoại ngữ phù hợp ở Việt Nam. 2.2. Câu hỏi nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, luận án đặt ra các câu hỏi nghiên cứu chính sau đây: 1/ Năng lực tiếng Pháp thực tế của học sinh THPT lớp chuyên và song ngữ tiếng Pháp ở Hà Nội như thế nào ? 2/ Các nhân tố xã hội nào ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của học sinh THPT lớp song ngữ và chuyên Pháp tại Hà Nội ? 2.3. Giả thuyết nghiên cứu Để trả lời hai câu hỏi nghiên cứu trên, chúng tôi đưa ra các giả thuyết nghiên cứu như sau: 1/ Năng lực thực tế của học sinh THPT khối lớp song ngữ và chuyên Pháp tại Hà Nội đáp ứng được yêu cầu của Bộ GD&ĐT. 2/ Các nhân tố xã hội (cá nhân, gia đình, văn hóa-xã hội) có ảnh hưởng đáng kể đến việc hình thành và phát triển năng lực tiếng Pháp của học sinh THPT khối lớp song ngữ và chuyên Pháp tại Hà Nội. 2.4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án hướng tới nhiệm vụ giải quyết các vấn đề sau: 1/ Nghiên cứu các mô hình lí thuyết liên quan đến luận án. 4
- Hệ thống hóa lí thuyết về ngôn ngữ học xã hội: năng lực ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, biến ngôn ngữ, biến xã hội và mối quan hệ giữa biến ngôn ngữ và biến xã hội; - Lí thuyết về khung mô tả năng lực ngôn ngữ: khung tham chiếu Châu Âu và khung năng lực ngoại ngữ Việt Nam. 2/ Khảo sát thực trạng năng lực tiếng Pháp của học sinh THPT lớp chuyên và song ngữ ở Hà Nội. 3/ Chỉ ra được các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của học sinh THPT lớp chuyên và song ngữ ở Hà Nội. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của các em học sinh THPT lớp song ngữ và chuyên ở Hà Nội. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi nghiên cứu về không gian Hà Nội được chọn làm địa bàn khảo sát của luận án bởi lẽ đây được xem là một trong những thành phố lớn của Việt Nam có số lượng trường dạy tiếng Pháp ở hệ THPT nhiều nhất so với cả nước. Cụ thể có sáu trường, trong đó có năm trường theo hệ thống giáo dục Việt nam (THPT Chuyên Ngữ, THPT Chu Văn An, THPT chuyên Amsterdam, THPT Chuyên Nguyễn Huệ - Hà Đông, THPT Sơn Tây) và một trường theo hệ thống giáo dục của Pháp (THPT Quốc tế Pháp Alexandre Yersin). Hà Nội cũng là thành phố luôn đi đầu trong việc thực hiện các chính sách đổi mới giáo dục của Bộ GD&ĐT. Học sinh trên địa bàn Hà Nội được xem như là có mọi điều kiện (xã hội, trường lớp, gia đình v.v.) tốt nhất cả nước. Đây được xem là nhân tố vô cùng quan trọng trong việc học tập nói chung và học ngoại ngữ nói riêng. 5
Hệ thống các trường THPT có tiếng Pháp là ngoại ngữ 1 ở Hà Nội được đánh giá là không đồng đều về trình độ tiếng Pháp cũng như về điều kiện giảng dạy và học tập. Luận án nghiên cứu về các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của học sinh THPT không thể rải đều cho tất các các nhóm trường. Chúng tôi lựa chọn khảo sát những trường về cơ bản là ở tốp cao, có điều kiện tốt nhất, để qua đó thấy được với điều kiện tốt như thế thì năng lực tiếng Pháp của các em học sinh đạt được là như thế nào ? Kết quả nghiên cứu sẽ chỉ ra hai mặt của vấn đề. Nếu học sinh của hai trường này đạt kết quả học khá tốt đáp ứng được mục tiêu của Bộ GD&ĐT thì chúng tôi cho rằng đây sẽ là hướng phát triển tích cực cho tiếng Pháp trên địa bàn Hà Nội cũng như cả nước. Ngược lại, nếu như học sinh trong những trường có mọi điều kiện học tập tốt như vậy mà kết quả vẫn không đảm bảo thì Chính phủ và các nhà làm chính sách giáo dục cần xem lại chương trình giảng dạy tiếng Pháp ở nước ta vì như thế có nghĩa là chương trình chưa đi đúng hướng. Với mục đích nghiên cứu trường hợp như vậy, luận án chọn hai trường là THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và THPT Chu Văn An. Đây là những trường có truyền thống lâu đời tại Hà Nội, trong đó tiếng Pháp được giảng dạy từ nhiều năm nay. Hiện nay, đây là hai trường duy nhất còn có cả hai lớp song ngữ và lớp chuyên Pháp. Một số trường khác như trường THPT Chuyên Nguyễn Huệ trước đây cũng có cả hai lớp song ngữ và lớp chuyên Pháp tuy nhiên giờ chỉ còn duy trì lớp chuyên. Năm 2017, hai trường này đã được cấp nhãn hiệu rất có uy tín LabelFrancEducation. Đây là một nhãn hiệu xuất sắc được trao cho các trường được đánh giá tốt nhất về chất lượng giảng dạy tiếng Pháp trong chương trình song ngữ tiếng Pháp. Hiện nay trên thế giới chỉ có 209 trường tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông đạt được nhãn hiệu này. Gần như 100% học sinh trong tổng số 333 em khối tiếng Pháp của 6
hai trường này đều học tiếng Pháp từ lớp 1 của Chương trình tiếng Pháp tăng cường của Bộ GD&ĐT. Chúng tôi cho rằng, với hai trường THPT tốp đầu này, học sinh sẽ có được những điều kiện tốt nhất. Mục tiêu của luận án khảo sát năng lực tiếng Pháp của học sinh không phải để đưa ra các phương pháp học tập theo đường hướng giáo học pháp mà là tìm hiểu các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến kết quả học ngoại ngữ này của học sinh. Như vậy, với sự quan tâm thích đáng từ phía xã hội, nhà trường, gia đình và sự trang bị tốt từ cá nhân, chúng tôi cho rằng điều đó sẽ thể hiện rõ nhất mối quan hệ giữa các nhân tố xã hội trên với năng lực tiếng Pháp của học sinh. Ở những trường có điều kiện không tốt bằng, mức độ ảnh hưởng của các nhân tố xã hội sẽ không rõ ràng. Đây là những lí do luận án chọn hai trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và THPT Chu Văn An là địa bàn khảo sát và học sinh khối tiếng Pháp của hai trường làm khách thể nghiên cứu. 3.2.2. Phạm vi nghiên cứu về thời gian Luận án được thực hiện trong khoảng thời gian 3 năm từ tháng 8/2016 – 8/2019. Tuy nhiên, việc điều tra nghiên cứu ở địa bàn hai trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và THPT Chu Văn An chỉ được thực hiện trong khoảng thời gian hơn 1 năm, từ tháng 3/2018 đến tháng 4/2019. Năm đầu tiên, chúng tôi dành thời gian để tìm hiểu về hệ thống, chương trình giảng dạy của nhà trường; phỏng vấn, trao đổi với Ban Giám hiệu nhà trường và các giáo viên giảng dạy tiếng Pháp để nắm được những thông tin cơ bản nhất về chương trình tiếng Pháp và đặc thù của học sinh khối tiếng Pháp. Năm thứ 2, chúng tôi thực hiện việc khảo sát, điều tra bằng phiếu hỏi và phỏng vấn đối với 333 học sinh và 8 giáo viên dạy tiếng Pháp của hai trường. Để đảm bảo tiến độ của luận án chúng tôi kết thúc khảo sát vào tháng 4/2019, là thời điểm trước khi khi kết thúc năm học 1 tháng. Điều đó đảm bảo tính cập nhật của số liệu thống kê và các vấn đề nghiên cứu mang tính thời sự. Song hạn chế gặp 7
phải là vào thời điểm này học sinh chưa tham gia hết các cuộc thi chứng chỉ tiếng Pháp, đặc biệt là đối với học sinh lớp 12. Các em thường thi vào cuối năm học để đăng kí vào các trường Đại học nước ngoài. 3.2.3. Phạm vi nghiên cứu về khách thể Phạm vi về khách thể của luận án là nghiên cứu trên mẫu 333 học sinh của hai khối lớp song ngữ và chuyên tiếng Pháp tại hai trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và Trường THPT Chu Văn An. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đề tài luận án làm về năng lực tiếng Pháp của học sinh trung học phổ thông dưới tác động của một số nhân tố xã hội được nghiên cứu theo hướng ngôn ngữ học xã hội, vì vậy việc thu thập và xử lí tư liệu đóng vai trò hết sức quan trọng. 4.1. Phương pháp thu thập tư liệu Để tiến hành thu thập tư liệu cho đề tài, chúng tôi áp dụng hai phương pháp nghiên cứu chính là phương pháp định lượng và phương pháp định tính. 4.1.1. Thu thập dữ liệu trong tiếp cận định lượng Chọn mẫu là một trong những khâu đầu tiên trong quá trình thu thập tư liệu trong tiếp cận phương pháp định lượng. Học sinh khối tiếng Pháp được lựa chọn từ hai trường THPT tiêu biểu của Hà Nội (Trường THPT chuyên Hà Nội Amsterdam và Trường THPT Chu Văn An). Các thông tin chi tiết về mẫu được trình bày trong phần nội dung về địa bàn nghiên cứu. Nói chung, về cơ bản các em học sinh được chọn làm đối tượng điều tra đều có trình độ tiếng Pháp cơ bản và khá đồng đều; được sống và học tập trong môi trường điều kiện xã hội đảm bảo. Điều đó giúp cho việc nghiên cứu mối quan hệ giữa các nhân tố xã hội như: gia đình, văn hóa - xã hội, cá nhân v.v. có được những kết quả chân thực và khách quan. Cụ thể, số lượng mẫu như sau: 8
Giới NAM NỮ Tổng Tuổi Lớp 10 (2003) 55 86 141 Lớp 11 (2002) 40 67 105 Lớp 12 (2001) 33 52 87 Tổng 128 205 333 Theo bảng mẫu cho thấy, trong tổng số mẫu được chọn là toàn bộ học sinh khối tiếng Pháp, có 128 nam, 205 nữ. Điều này vừa lí giải cho thực trạng của học sinh khối ngoại ngữ nói chung và với tiếng Pháp nói riêng. Đặc thù ở các trường chuyên ngữ và khối ngoại ngữ là tỉ lệ học sinh nam gần như luôn ít hơn học sinh nữ. Theo mẫu ngẫu nhiên, học sinh lớp 10 (sinh năm 2003) đông nhất so với học sinh lớp 11 (sinh năm 2002) và học sinh lớp 12 (2001). Sở dĩ có các số liệu này là vì những lí do khách quan và chủ quan. Lí do khách quan là số lượng học sinh tuyển sinh hàng năm thay đổi. Bên cạnh đó nhân tố chủ quan là có khá nhiều học sinh, đặc biệt là học sinh trường chuyên Amsterdam, chỉ học lớp 10 hoặc lớp 11 ở Việt Nam, sau đó sẽ đi du học nước ngoài. Vì vậy, số lượng học sinh lớp 12 bao giờ cũng ít đi so với ban đầu và so với các khối khác. Thông tin định lượng được thu thập qua Bảng hỏi. Bảng hỏi là công cụ đo lường quan trọng trong nghiên cứu ngôn ngữ học xã hội. Chính nhờ những câu hỏi đặt ra trong bảng hỏi mà chúng ta có thể có được thông tin về các nhân tố có liên quan đến đối tượng nghiên cứu. Đối với nội dung nghiên cứu của luận án, các câu hỏi đặt ra trong bảng hỏi để thu thập thông tin về thực trạng năng lực tiếng Pháp và các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến năng lực tiếng Pháp của học sinh. Bảng hỏi được thiết kế bao gồm có 3 phần chính: (1) Thông tin cá nhân (2) Nội dung chính (3) Câu hỏi chung. Trong đó phần (1) có 9 câu hỏi 9