Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến đến 1945 (diện mạo và đặc điểm)

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:214

Thêm vào BST

Báo xấu

226
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến đến 1945 (diện mạo và đặc điểm) giới thiệu khái niệm tiểu thuyết lịch sử, quá trình hình thành và vận động của thể loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945; những đặc điểm cơ bản về nội dung, nghệ thuật.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến đến 1945 (diện mạo và đặc điểm)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM BÙI VĂN LỢI TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KY XX ĐẾN ĐẾN 1945 (DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM) Chuyên nghành : Văn học Việt Nam Mẵ số : 5.04.33 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học : GS. NGUYỄN ĐÌNH CHU HÀ NỘI – 1998
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM BÙI VĂN LỢI TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KY XX ĐẾN ĐẾN 1945 (DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM) Chuyên nghành : Văn học Việt Nam Mẵ số : 5.04.33 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học : GS. NGUYỄN ĐÌNH CHU HÀ NỘI – 1998
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này chúng tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ tận tình của: Ban Giáo hiệu, Ban chủ nhiệm và toàn bộ CBGD Khóa Văn, Phòng nghiên cứu Khoa học Trƣờng Đại học Sƣ phạm Quy Nhơn. Ban Giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa văn, Phòng Quản lý Khoa học Trƣờng Đại học Sƣ Phạm – Đại học Quốc Gia Hà Nội. Nhân đây tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất. Tôi xin chân thành cảm ơn GS, Nguyễn Đăng Mạnh, GS, Hà Minh Đức – Viện trƣởng Viện Học Văn học, GS, Phong lê, GS, Phan Cự Đệ, PGS, Nguyễn Hoành Khung, PGS, Nguyễn Văn Long – Chủ nhiệm bộ môn VHVN II, PGS, PTS. Trần Đặng Xuyến – Chủ nhiệm Khoa Văn, Trƣờng ĐHSP Hà Nội, PGS, PTS, Đoàn Trọng Huy, PTS. Lê Quang Hƣng, PTS Nguyễn Thị Bình, PGS, Thành Thế Thái Bình, PGS, PTS. Kiều Thu Hoạch, PGS, PTS. Trần Thị Băng Thanh, PTS. Đỗ Đức Tín và các đồng chí trong tổ Văn Học Việt Nam II của Trƣờng ĐHSP Hà Nội đã góp nhiều ý kiến quí báu, giúp đỡ tôi tận tình trong quá trình hoàn thành luận án. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đối với GS. Nguyễn Đình Chủ, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, dìu dắt và động viên tôi rất nhiều trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án này. Cuối cùng, tôi chân thành cảm ơn gia đình bạn, bè gần xa đã cổ vũ, động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Hà Nội ngày 26 tháng 11 năm 1989 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Bùi Văn Lợi
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng tôi, các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. BÙI VĂN LỢI
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 1. Mục đích và ý nghĩa của đề tài .......................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề: ................................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ và giới hạn của đề tài ...................................................................... 10 4. Phƣơng pháp nghiên cứu. ................................................................................ 11 5. Kết cấu của luận án và khả năng ứng dụng của công trình .............................. 13 NÔI DUNG LUẬN ÁN .............................................................................................. 16 CHƢƠNG 1. GIỚI THIỆU KHÁI NIỆM TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ .................... 16 1. Nói qua về tiểu thuyết và sự khác nhau giữa tiểu thuyết trung đại và tiểu thuyết hiện đại ở Việt Nam. ............................................................................................. 16 2. Khái niệm tiểu thuyết lịch sử ........................................................................... 23 2.1. Thế nào là tiểu thuyết lịch sử. ................................................................... 23 2.2. Sự khác biệt giữa tiểu thuyết lịch sử đối với khoa học lịch sử ................. 26 2.3. Sự khác biệt của tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại khác tiểu thuyết ...................................................................................................................................... 30 CHƢƠNG 2: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ VẬN ĐỘNG CỦA THỂ LOẠI TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN 1945 .............................................................................................................................................. 32 2.1.Nguyên nhân ra đời và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam ở nửa đầu thế kỷ XX ......................................................................................................................... 32 2.1.1. Từ yêu cầu của cuộc sống dân tộc: ........................................................ 32 2.1.2. Từ yêu cầu của văn học Việt Nam trên con đƣờng hiện đại hóa: .......... 41
2.1.3. Từ những tiền đề văn học đã có ............................................................. 46 2.1.4. Từ ảnh hƣởng của văn học nƣớc ngoài. ................................................. 61 2.2. Những chặng đƣờng phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945. .............................................................................................................. 71 2.2.1. Chặng thứ nhất: từ đầu thế kỷ XX đến 1930. ........................................ 72 2.2.2. Chặng thứ 2 : Từ 1930 đến 1945. .......................................................... 80 Tiểu kết: ............................................................................................................... 86 CHƢƠNG 3: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN VỀ NỘI DUNG ............................. 87 3.1 .Cảm hứng hứng chủ đạo trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đầu thế kỷ XX .......................................................................................................................................... 87 3.1.1. Cảm hứng lịch sử và dân tộc .................................................................. 88 3.1.2. Cảm hứng thế sự. ................................................................................... 95 3.1.3. Cảm hứng đạo lý. ................................................................................... 99 3.2. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 ....................................................................................................... 105 3.2.1. Quan niệm về ngƣời anh hùng cứu nƣớc. ............................................ 107 3.2.2. Quan niệm về ngƣời phụ nữ................................................................. 111 3.2.3. Điểm độc đáo trong quan niệm nghệ thuật về con ngƣời: ................... 115 Tiểu kết .............................................................................................................. 126 CHƢƠNG 4: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ NGHỆ THUẬT ..................................... 127 4.1. Mối quan hệ giữa tính chân thực lịch sử và hƣ cấu nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 ..................................................... 127 4.1.1. Hƣ cấu từ những sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử. .......................... 129 4.1.2. Những nhân vật và sự kiện hoàn toàn do trí tƣởng tƣởng của nhà văn tạo nên. ............................................................................................................................. 138
4.2. Nghệ thuật kết cấu ...................................................................................... 140 4.2.1. Dạng kết cấu theo trình tự thời gian .................................................... 145 4.2.2. Dạng kết cấu theo hai tuyến nhân vật. ................................................. 147 4.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .................................................................... 152 4.3.1. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua việc giới thiệu tiểu sử và miêu tả ngoại hình................................................................................................................... 153 4.3.2. Khắc họa tính cách nhân vật thông qua miêu tả hành động................. 158 4.3.3. Nghệ thuật sử dụng đối thoại và độc thoại nội tâm để thể hiện tính cách nhân vật. ..................................................................................................................... 159 4.3.4. Miêu tả thiên nhiên để khắc họa tâm trang nhân vật. .......................... 171 4.4. Nghệ thuật trần thuật ................................................................................... 172 4.5.Nghệ thuật diễn đạt và nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ................................. 178 4.5.1. Nghệ thuật diễn đạt. ............................................................................. 178 4.5.2. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ............................................................. 180 Tiểu kết: ............................................................................................................. 183 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 184 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 189 PHỤ LỤC .................................................................................................................. 206
MỞ ĐẦU 1. Mục đích và ý nghĩa của đề tài 1.1. Mục đích của đề tài: Tiểu thuyết văn xuôi tiếng Việt là một thể loại sinh sau đẻ muộn nhƣng lại có một tốc độ phát triển lớn và sớm có những thành tựu đáng kể. Đây là một thể loại đóng vai trò quan trọng (vai trò chủ công) trong quá trình cách tân và hiện đại nền văn học nƣớc nhà. Thế nhƣng, việc nghiên cứu thể loại tiểu thuyết lại chƣa toàn diện và chƣa có hệ thống. Với tiểu thuyết trƣớc 1945, việc nghiên cứu chủ yếu đang dừng lại ở thể loại tiểu thuyết hiện thực phê phán là chính và cũng là chỉ với những tác phẩm xuất hiện sau 1930. Gần đây, có một vài công trình vào việc tái hiện lại diện mạo tiểu thuyết của giai đoạn từ cuối thế kỷ XIX đến 1932, nhƣng cũng chỉ mới giới hạn trong phạm vi của Nam Bộ [48]. Nhiều chủng loại tiểu thuyết nhƣ: tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết ái tình, tiểu thuyết phong tục, tiểu thuyết xã hội, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết kiếm hiệp, tiểu thuyết lịch sử .v.v…. nhìn chùng, còn bị bỏ sót không nghiên cứu theo hƣớng chuyên sau. Vì thế, khi chọn nghiên cứu đề tài về tiểu thuyết lịch sử. Chúng tôi hy vọng góp sức khắc phục một phần khiếm khuyết nói trên và nhằm góp phần thêm vào việc nhận diện lại bộ mặt thực của tiểu thuyết nói riêng, văn học nói chung của giai đoạn 1900 - 1945 một cách toàn diện hơn. 1.2. Ý nghĩa của đề tài: - Ý nghĩa quan trọng nhất của đề tài là khôi phục lại diện mạo dòng tiểu 1
thuyết lịch sử Việt Nam từ 1900 - 1945 với lực lƣợng sáng tác, số lƣợng tác phẩm và những thành tựu của nó trong quá trình cách tân và hiện đại hóa nền văn học nƣớc nhà, đặc biệt về phƣơng diện tiểu thuyết (trên con đƣờng chuyển biến từ tiểu thuyết chƣơng hồi sang tiểu thuyết hiện đại). - Trong việc nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này ngoài việc nghiên cứu chung, đánh giá chung, luận án sẽ đi sâu nghiên cứu và giới thiệu một số tác phẩm, tác giả tiêu biểu với hy vọng khẳng định tại vị trí một số nhà văn và từ đó cũng là một cách góp phần làm sang tỏ hơn nữa quá trình phát triển của lịch sử văn hóa phài thể hiện độ kết tinh ở tác giả, tác phẩm. - Luận án không nhằm mục đích nghiên cứu lý luận, nhƣng trong quá trình tìm hiểu diện mạo và đặc điểm của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này, cũng hy vọng sẽ có ít nhiều đóng góp về mặt lý thuyết, xung quanh vấn đề thế nào là tiểu thuyết lịch sử. - Ý nghĩa thực tiễn: nếu luận án đƣợc thực hiện thành công có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên ở các bậc Cao đẳng Sƣ phạm và Đại học Sƣ phạm về cƣơng lĩnh văn học lịch sử Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX đến 1945. 2. Lịch sử vấn đề: - Trƣớc năm 1975, chƣa thấy có một công trình nào nói về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1900 – 1945. Chỉ đến sau 1945 thì ở miền Bắc, trong công trình nghiên cứu về văn học lịch sử Việt Nam tập III của nhóm Lê Quý Đôn có giới thiệu một phần về Nguyễn Tử Siêu với tƣ cách là một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử và trong năm thì các cuốn “Văn học thời thuộc Pháp” của Văn Siêu và cuốn “Văn học Việt Nam giản ƣớc tân biên” của Phạm Thế Ngũ 2
có đề cập đến tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này, nhƣng chỉ dừng lại ở mức độ giới thiệu sơ lƣợc. Trong cuốn “Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại” tập 1, Phan Cƣ Đệ cũng có nói đến tiểu thuyết lịch sử việt Nam nửa đầu thế kỷ XX với những nhận định khá đích đáng: “ Trong thời kỳ 1990 - 1930, tiểu thuyết lịch sử là một hình thái mới của văn học yêu nƣớc và cách mạng. Tiểu thuyết lịch sử tuy viết về quá khứ nhƣng lại mang một ý nghĩa rất hiện đại… chính đó là nhiệm vụ của các nhà văn khi họ khai thác những đề tài lịch sử”. [61, 37] Từ sau năm1975, lại có một số công trình nghiên cứu đề cập đến tiểu thuyết lịch sử nhƣng mức độ đề cập cũng chỉ có tính chất điểm xuyết. Trong lời giới thiệu cuốn sách “Ngô Tất Tố tác phẩm” tập I, Nhà xuất bản văn học - Hà Nội - 1961, hai tác giả Phan Cự Đệ và Hà Minh Đức đã có đề cập tới tiểu thuyết lịch sử của Ngô Tất Tố qua các cuốn “Lịch sử Đề Thám”(1935). “Vua Hàm Nghi và việc kinh thành thất thủ” (1935) và cuốn “Gia đình Tổng trấn tả quân Lê Văn Duyệt” (1937) với những nhận định rất khái quát: “Ngô Tất Tố đã phản ánh trung thành những sự thật lịch sử của cuộc kháng chiến chống Pháp thời kì đầu do các sĩ phu yêu nƣớc lãnh đạo. Trong điều kiện nền văn học công khai còn còn bị kiểm duyệt ngặt nghèo mà nêu lên đƣợc những trang sử đáng tự hào của dân tộc ta thì đó là một thái độ dũng cảm rất đáng đƣợc ca ngợi của nhà viết tiểu thuyết lịch sử” [62, 64]. Trong lời giới thiệu cuốn “Tuyển tập Nguyễn Huy Tƣởng” Tập 1 – Nhà xuất bản Văn học Hà nội 1984, Hà Minh Đức đã đề cập tới tiểu thuyết của Nguyễn Huy Tƣởng qua cuốn “Đêm hội Long Trì” và “An Tƣ” cũng với những nhận định khái quát nhƣ sau: “Những sự kiện lịch sử lớn lao đã đƣợc làm sống dậy chân thực, hào hùng trong tác phẩm của Nguyến Huy Tƣởng. Có thể nói chất sử thi đã nảy nở 3
trong cảm hứng lịch sử sâu sắc về đất nƣớc trong những giờ phút trọng đại với những trang viết nhiều khói lửa về một dân tộc anh hùng” [72, 22] - Hà Minh Đức và Phan cự Đệ trong chuyên luận nghiên cứu Nguyễn Huy Tƣởng đã dành một chƣơng viết về”tiểu thuyết và kịch lịch sử của Nguyễn Huy Tƣởng trƣớc cách mạng tháng Tám”. Trong đó hai tác đã đề cập đến tính chân thực lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Huy Tƣởng: “Riêng Nguyễn Huy Tƣởng, trong tác phẩm của mình đã tỏ ra khá trung thành với tinh thần của những thời đại quá khứ đã xa xƣa. Để xây dựng những vở kịch và tiểu thuyết của mình, Nguyễn Huy Tƣởng rất chú ý tìm tòi, nghiên cứu những tài liệu lịch sử, những tác phẩm của nhà văn quá khứ” [69, 22]. Trong tất cả những cuốn tiểu thuyết lịch sử Việt Nam XX thì cuốn “Trùng Quang tâm sử” của Phan Bội Châu đƣợc các nhà nghiên cứu lƣu tâm nhiều nhất. Cũng trong cuốn “Tiểu Thuyết Việt Nam hiện đại” tập I, Phan Cự Đệ đã coi: “Trùng Quang Tâm sử” của Phan Bội Châu là “truyện khởi nghĩa chống quân Minh (đầu thế kỷ 15) của một số anh hùng hào kiệt ở miền Nghệ An lấy danh nghĩa nhà Trần để mƣu khôi phục đất nƣớc. Nhƣng tác phẩm này đồng thời lại là một tiểu thuyết lịch sử có luận đề, luận đề về cách mạng Việt Nam. Ngƣời viết luôn luôn hƣớng về hiện đại, kêu gọi đồng bào trong nƣớc nổi dậy làm cách mạng”. [61, 37, 38]. Nguyễn Đình Chú trong bài viết: “Tìm hiểu quan niệm anh hùng của Phan Bội Châu” đã đề cập đến những hình tƣợng ngƣời anh hùng trong cuốn “Trùng Quang tâm sử” với những nhận định trân trọng. Theo ông, đây là “lần đầu tiên trong văn học nƣớc nhà có một tác phẩm viết về tập thể anh hùng… Phan Bội Châu đã dựng lên mấy nhân vật phụ nữ cũng anh hùng tuyệt đẹp nhƣ ai”.[34 - 19] 4
Sau bài viết của Nguyễn Đình Chú, Nguyến Đổng Chi đã viết bài “Bàn thêm về quan niệm anh hùng của Phan Bội Châu”, đăng trên tạp chí nghiên cứu lịch sử số 111 tháng 6 năm 1968, nhằm bổ sung về những suy nghĩ về quan niệm anh hùng của Phan Bội Châu trong cuốn “Trùng Quang tâm sử”. Năm 1979, Nguyễn Phƣơng Chi đã viết bài “Trùng Quang tâm sử” hay là hình ảnh của cuộc kháng chiến chống Trung Quốc của quân dân nhà Hậu Trần, qua con mắt ngƣời sĩ phu chống pháp”. [25, 122 - 132]. Trong bài viết này, tác giả Nguyễn Phƣơng Chi đã chỉ ra đƣợc những đóng góp của Phan Bội Châu trên cả 2 phƣơng diện nội dung và nghệ thuật. Ngoài ra, tác giả còn chỉ ra đƣợc những đóng góp của Phan Bội Châu trong việc xây dựng những nhân vật anh hùng. Tiếp theo bài viết này, Nguyễn Phƣơng Chi còn viết bài: ”Từ tiểu thuyết “Trung Quang tâm sử” nghĩ về đề tài lịch sử chống Trung Quốc xâm lƣợc qua một số sáng tác hiện nay”. Đăng trên tạp chí Văn học số 4 năm 1980. Ở bài viết này, tác giả Nguyễn Phƣơng Chi đã nghiên cứu “Trùng Quang tâm sử” từ góc nhìn thể loại - thể loại tiểu thuyết lịch sử và từ đề tài lịch sử. Đây là 1 trong những hƣớng nghiên cứu về cuốn “Trùng Quang tâm sử” của Phan Bội Châu. Nguyến Khắc Việt trong cuốn “Apereu sur la literature Vietnamienne” (Hà Nội, 1976) ở mục viết về “thơ và những bƣớc đầu của tiểu thuyết và sân khấu” [205], sau khi đã nhắc tới những nhà tiểu thuyết nhƣ Hồ Biểu Chánh, Hoàng Ngọc Phách có nhắc tới Nguyễn Tử Siêu với tƣ cách là một nhà tiểu thuyết lịch sử. Nguyễn Đình Chú, trong bài viết: “Các thế hệ nhà văn trong ngót 100 năm soi lại lịch sử” in ở tác phẩm: “Văn học Việt Nam trên những chặng đƣờng chống phong kiến Trung Quốc xâm lƣợc” Nhà xuất bản khoa học xã hội - 1981 đã nêu lên đóng góp của Nguyễn Tử Siêu trong những cuốn tiểu thuyết lịch sử viết về đề tài chống phong kiến phƣơng 5
Bắc bằng một ý thức và một cảm hứng dân tộc sâu nặng qua cuốn “Trần Nguyên chiến kỷ”, “Việt Thanh chiến sử”, “Hai Bà đánh giặc”, “Vua Bố cái”, “Lê Đại Hành” v.v… Nguyễn Đình Chú đã nêu lên những nhận định, đánh giá sơ bộ về tiểu thuyết Nguyễn Tử Siêu: “Nguyễn Tử Siêu là nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử, trong đó phần lớn lấy đề tài từ các cuộc khởi nghĩa chống phong kiến Tàu… Tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu thƣờng dựa vào nội dung lịch sử do các sử sách ghi lại rồi tƣởng tƣợng thêm thắt ít nhiều. Đặc biệt là thƣờng pha màu sắc kiếm hiệp vào nhân vật, sự kiện” [36 - 580] Năm 1984, khi biên soạn lại cuốn hợp tuyển văn học Việt Nam thời kỳ 1920 - 1945 “NXB Văn học - 1984”, Nguyễn Đình Chú đã chọn in một chƣơng trong tác phẩm “Trần Nguyên chiến kỷ” của Nguyễn Tử Siêu. Nhƣ thế là so với Hợp tuyển văn học Việt Nam tập IV, in năm 1962 cũng do Nguyễn Đình Chú biên soạn, Nguyễn Tử Siêu đã có hai tác phẩm đƣợc tuyển chọn trích đăng: “Việt Thanh chiến sử” và “Trần Nguyên chiến kỷ”. Kiều Thu Hoạch trong cuốn “Văn hóa dân gian những lĩnh vực nghiên cứu” ở bài viết: “Vai trò của chuyện kể dân gian đối với sự hình thành các thể loại tự sự trong Văn học Việt Nam”, đã đề cập đến tuyển thuyết lịch sử trong mối quan hệ với văn học dân gian. Theo ông: “Truyện lịch sử đã kế thừa về mặt đề tài chống ngoại xâm, ca ngợi các anh vị anh hùng dân tộc và phát huy mạnh mẽ chủ nghĩa yêu nƣớc, tinh thần độc lập tự chủ và ý thức tự hào dân tộc, vốn là những tƣ tƣởng cốt lõi trong thần thoại truyền thuyết dân gian từ ngàn xƣa. Ngay đến đầu thế kỷ XX này những tƣ tƣởng cốt lõi ấy vẫn còn tƣơi thắm nhƣ sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong các cuốn tuyết thuyết lịch sử của nhiều tác giả nhƣ: “Hậu Trần dật sử” (còn gọi là Trùng Quan tâm sử), viết bằng chữ Hán của Phan Bội Châu và hàng chục cuốn tiểu thuyết viết bằng chữ Quốc ngữ hồi đầu thế kỷ nhƣ “Lê Đại Hành” và “Tiếng sấm đêm đông” của Nguyễn Tử Siêu, “Ngọn cờ vàng” của Đinh Gia Thuyết… Những tác phẩm này đã góp phần tích cực vào việc cổ vũ phong trào yêu nƣớc đang sôi sục của 6
nhân dân ta lúc bấy giờ, bởi thế thực dân Pháp đã kiểm soát gắt gao và phải ra lệnh cấm xuất bản, phát hành thể loại tiểu thuyết lịch sử”. [97]. Tác giả Nguyễn Huệ Chi và Lê Chí Dũng trong cuốn “Từ điển văn học” tập II, khi nói về tác giả Nguyễn Tử Siêu, đã nêu lên những nhận định nhƣ sau: “Cùng với Đinh Gia Thuyết” (..1935) Nguyễn Tử Siêu nổi tiếng là ngƣời viết nhiều tiểu thuyết lịch sử nhất trong khoảng cuối những năm 20. Cố gắng rời bỏ nhanh chóng thị hiếu tâm thƣờng của lớp độc giả thành thị lúc ấy về loại tiểu thuyết tình ái và luân lý cổ lỗ để chuyển sang khai thác đề tài lịch sử, ý nguyện của tác giả có phần chính đáng và nghiêm túc: “Bồi đắp đƣợc chút đỉnh về cái quan niệm đối với Tổ quốc nhắc mọi ngƣời nhớ đến cái nghĩa vụ đối với đất nƣớc, khuyên thanh niên mình: “họa chăng cũng là ngƣời trong một nƣớc bây giờ gặp lúc nƣớc nạn mà mình tuyệt nhiên không hỏi chi đến thì mặt mũi nào mà trông thấy giang sơn giống nòi”. Với những quan niêm nhƣ vậy, có thể nói Nguyễn Tử Siêu đã kế tục một cách hợp pháp và khéo che dấu đƣợc một cái vỏ lịch sử, những tƣ tƣởng ái quốc, ái quần, ái chủng của phong trào duy tân 30 năm đầu thế kỷ trong phần thơ sang tác của mình. Hầu hết tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu đều có giá trị làm sống lại những trang sử chống xâm lăng vẻ vang của dân tộc ta, mang lại cho chúng ta một ý nghĩa hiện đại: từ lịch sử mà đặt câu hỏi cho hiện nay, khêu gợi trong ngƣời dân long yêu nƣớc, tình đồng bào,niềm tự hào về quá khứ chói lọi của cha ông” [22,95] Hai tác giả Trần Đình Hƣợu và Lê Chí Dũng, trong cuốn “Văn học Việt Nam giai đoạn thời 1900 - 1930”, ở chƣơng viết về truyện ngắn và tiểu thuyết có nói đến tiểu thuyết lịch sử của hai tác giả: Đinh Gia Thuyết với tác phẩm “Ngọn cờ vàng” và Nguyễn Tử Siêu với tác phẩm “Hai Bà đánh giặc”. Riêng đối với tác giả Nguyễn Tử Siêu, hai tác giả của cuốn sách đã dành cho ông những nhận định khá trân trọng. 7
“Nguyễn Tử Siêu đã viết nhiều tiểu thuyết lịch sử hơn cả… Ý nguyện của ông rất rõ rằng: bồi đắp đƣợc chút đỉnh về cái quan niệm đối vơi đất nƣớc (Hai Bà đánh giặc)… cũng nhƣ Đinh Gia Thuyết, Nguyễn Tử Siêu có ý thức dùng lịch sử để kêu gọi lòng yêu nƣớc tình đồng bào” [107, 334] Ngoài những công trình kể trên, trong luận văn tốt nghiệp sau đại học với đề tài “Bƣớc đầu tìm hiểu thơ văn của Nguyễn Tử Siêu” của Nguyễn Thị Phin cũng có dành riêng cho một chƣơng nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu. Trong luận án phó tiến sĩ khoa học với đề tài: “Sự hình thành và vận động của thể loại tiểu thuyết văn xuôi tiếng Việt, Nam Bộ giai đoạn cuối thế kỷ XIX đến 1932”, [49], tác giả Tôn Thất Dụng đã đề cập đến tiểu thuyết lịch sử của một số tác giả ở Nam Bộ nhƣ Nguyễn Chánh Sắt, Tân Dân Tử và Phạm Minh Kiên một cách rất sơ lƣợc. Trong luận án thạc sĩ khoa học ngữ văn, Bùi Văn Lợi đã nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Tử Siêu trên hai phƣơng diện chính: nội dung và thi pháp. Gần đây, vào tháng 12/1955, trong hội thảo khoa học (nhà văn - Lƣơng y Nguyễn Tử Siêu 1888 - 1965) do Sở Văn hóa thông tin tỉnh Hà Tây tổ chức ngoài những báo cáo viết về Nguyễn Tử Siêu với tƣ cách là một lƣơng y còn nhiều bài viết nói về tiểu thuyết lịch sử của ông nhƣ: “Nguyễn Tử Siêu: cụ là ai? ”của giáo sƣ Nguyễn Tử Siêu và tiểu thuyết lịch sử” Việt Thanh chiến sử”; của Nguyễn Huệ Chi và Vũ Thanh, “Nguyễn Tử Siêu và tiểu thuyết lịch sử của ông” của nghiên cứu sinh Bùi Văn Lợi. “Về tiểu thuyết lịch sử “Việt Thanh chiến sử” của Nguyễn Tử Siêu” của, Nguyễn Đặng Na, “Trần Nguyên chiến kỷ - Trang sử vẻ vang của một thời chống ngoại xâm oanh liệt qua ngòi bút tiểu thuyết của Nguyễn Tử Siêu” của Trịnh Thu Tiết, và bài “nguyễn Tử Siêu với những 8
cảm hứng lịch sử và luân lý trong một số tiểu thuyết những năm hai mƣơi” của Lê Lƣu Oanh. Trên đây, chúng tôi đã trình bày tổng quan về tình hình nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử bằng văn xuôi của Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945. Từ thực tế tình hình nghiên cứu đó, bƣớc đầu có thể nêu lên một số nhận xét nhƣ sau: 1) Việc nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 chƣa đƣợc quan tâm đúng mực, các công trình chỉ dừng lại ở mức độ nào đó, thảng hoặc mới có một số nhận định khái quát rất chùng và sơ lƣợc về dòng tiểu thuyết này. Thực tế, chƣa có một công tình ở cấp vĩ mô theo hƣớng chuyên luân, có hệ thống nhằm khảo sát một cách công phu, sâu sắc về quá trình hình thành và phát triểu của chủng loại tiểu thuyết lịch sử, và tìm ra những đặc điểm cơ bản của nó về nội dung và nghệ thuật. 2) Còn có rất nhiều tác giả viết về tiểu thuyết lịch sử ở giai đoạn này chƣa hề đƣợc nhắc tới, thậm chí có tác giả có thành tựu về chủng loại này vẫn bị bỏ quên. 3) Nguyên nhân của tình hình nghiên cứu đó có thể do quan điểm văn chƣơng chƣa thống nhất. Một số câu tình hình nghiên cứu đó có thể do quan điểm văn chƣơng chƣa thống nhất. Một số nhà nghiên cứu trong quan điểm về tiểu thuyết ít nhiều rơi vào sự phiến diện. Họ cho rằng chỉ có tiểu thuyết lãng mạn, tiểu thuyết hiện thực với là tiểu thuyết. Trong khi bản thân tiểu thuyết lại là một số loại đa chủng loại. Tất nhiên, cũng có thể do bản thân chủng loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam chƣa kết tinh vào một số tác giả có tầm cỡ nhƣ Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyên Hồng của dòng văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1932 - 1945, Thế nhƣng, ngay ở phƣơng diện này cũng cần có một cách nhìn nhận đánh giá khách quan hơn, khoa học hơn và thỏa đáng hơn để đƣa tiểu thuyết lịch sử Việt Nam về với vị trí xứng đáng của nó trong nền văn 9
học Việt Nam nói chung và thể loại tiểu thuyết Việt Nam cận hiện đại nói riêng. 3. Nhiệm vụ và giới hạn của đề tài 3.1. Nhiệm vụ của đề tài: Từ tình hình nghiên cứu đã nêu trên, trong điều kiện tƣ liệu và khả năng cho phép, chúng tôi xác định nhiệm vụ của luận án là: 3.1.1. Tìm hiểu những điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa với tƣ cách động lực thúc đẩy sự ra đời và phát triển của tiểu thuyết câu tiểu thuyết, lịch sử Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX đến 1945. Mặt khác tìm hiểu những gì thuộc yếu tố tiền thân của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945. 3.1.2. Khôi phục diện mạo của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 bao gồm cả 2 loại viết bằng chữ Quốc ngữ chữ Hán. 3.1.3. Tìm hiểu một số đặc điểm về nội dung và hình thức của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945. Từ đó, đánh giá những mặt thành công và hạn chế câu tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, trên hai phƣơng diện nội dung, thi pháp nghệ thuật. 3.1.4. Để thực hiện tốt các nhiệm vụ nêu trên, luận án sẽ có nhiệm vụ tìm hiểu một số khái niệm nhƣ: tiểu thuyết lịch sử là gì? Sự khác biệt đặc trƣng tiểu thuyết lịch sử với đặc trƣng của một số chủng loại tiểu thuyết khác nhƣ tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết xã hội, tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết kiếm hiệp, nhằm tạo công cụ cho quá trình xử lý nội dung đề tài. 3.2. Giới hạn của đề tài. 10
- Đối tƣợng khảo sát của luận án là những tác phẩm thuộc tiểu thuyết lịch sử văn xuôi bằng chữ Hán và tiếng Việt xuất hiện ở Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ XX đến 1945 hiện đang có trong thƣ viện cả nƣớc. Nhƣng tác phẩm này có đặc điểm chung là dựa vào những sự kiện lịch sử trong quá khứ hoặc hiện tại, thuộc chính sử, cũng nhƣ đã sử dụng trí tƣởng tƣợng, hƣ cấu để tạo nên tác phẩm. Nó mang đặc trƣng của tiểu thuyết nói chung và đã đƣợc các nhà nghiên cứu từ trƣớc tới nay thừa nhận. Luận án không khảo sát những truyện ngắn lịch sử, cũng nhƣ không khảo sát nhƣng tác phẩm tiểu thuyết lịch sử bằng thơ. - Những tác phẩm đƣợc chọn để khảo sát là những tác phẩm ra đời từ những năm đầu thế kỷ XX (bắt đầu từ 1900 đến 1945). Sở dĩ chúng tôi chọn thời gian này bởi vì đây là giai đoạn chuyển tiếp từ tiểu thuyết chƣơng hồi sang tiểu thuyết hiện đại. Ý đồ và mục đích luận án muốn tìm xem tiểu thuyết lịch sử Việt Nam có vai trò nhƣ thế nào trong quá trình chuyển biến này nói riêng,trong quá trình cách tân và hiện đại hóa của nền văn học Việt Nam nói chung. 4. Phương pháp nghiên cứu. 4.1.Phương pháp văn học sử. Đây là một đề tài văn học sử nghiên cứu về một chủng loại của tiểu thuyết, thuộc thể loại văn xuôi tự sự. Vì vậy, phƣơng pháp chủ yếu đƣợc sử dụng ở công trình này là phƣơng pháp nghiên cứu văn học sử về thể loại. Khi nghiên cứu khảo sát tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 theo phƣơng pháp này bắt buộc chúng tôi phải đặt đối tƣợng nghiên cứu là tiểu thuyết lịch sử trong mối quan hệ xã hội lịch sử. Mặt khác là trong mối quan hệ với quá trình vận động và phát triển của các chủng loại tiểu thuyết khác của nền văn học Việt Nam cùng thời nói chung. Chúng tôi quan niệm 11
rằng: sự hình thành và phát triển của chủng loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam không thể tách rời với sự phát triển của một số chủng loại khác của tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn này cũng nhƣ tiến trình của lịch sử văn học Việt Nam nói chung.Tất nhiên với phƣơng pháp văn học sử điều quan trọng nhất vẫn là phát hiện đƣợc quá trình vận động, phát triển tự thân của chủng loại tiểu thuyết lịch sử trong giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945 kèm theo đó là việc đánh giá những thành tựu mà nó đạt đƣợc. Đề tài nghiên cứu về chủng loại tiểu thuyết lịch sử nằm trong thể loại tiểu thuyết. Nhƣng trong một chủng loại lại bao gồm nhiều tác giả và tác phẩm.Vì thế, ngoài việc sử dụng phƣơng pháp văn học sử, luận án còn sử dụng phƣơng pháp phân tích thể loại, phƣơng pháp phân tích tác giả,phân tích tác phẩm với ý thức né tránh đƣợc càng nhiều càng tốt phƣơng pháp xã hội học dung tục. 4.2.Các phương pháp hỗ trợ: + Phƣơng pháp so sánh văn học. - Luận án sử dụng phƣơng pháp so sánh lịch đại để so sánh tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn 1900 đến 1945 với tiểu thuyết lịch sử Việt Nam bằng văn xuôi ở các giai đoạn văn học trƣớc đó và sau đó để thấy sự kế thừa và phát triển, cũng nhƣ những mặt còn hạn chế của dòng tiểu thuyết này. So sánh đồng đại: là so sánh tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại tiểu thuyết hiện thực phê phán. + Ngoài những phƣơng pháp, luận án còn sử dụng phƣơng pháp thống, chỉnh thể. Đặt mỗi nhà văn trong toàn bộ dòng tiểu thuyết lịch sử đánh giá, đặt từng tiểu thuyết trong quá trình sang tác của mỗi nhà văn để thấy sự tiến bộ hay chững lại của nhà văn trên địa hạt này. 12
5. Kết cấu của luận án và khả năng ứng dụng của công trình 5. Kết cấu của luận án. Để khôi phục lại điện mạo và bƣớc đầu làm rõ đƣợc những đặc điểm của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1900 đến 1945, chúng tôi kết cấu luận án gồm những phần sau đây: Phần thứ nhất: Mở đầu Phần này gồm có các mục: mục đích, ý nghĩa của đề tài, lịch sử vấn đề, nhiệm vụ và giới hạn của đề tài, phƣơng pháp nghiên cứu, kết cấu của luận án, đóng góp của luận án và khả năng ứng dụng của công trình. Phần thứ hai: Nội dung của luận án, đƣợc chia là 4 chƣơng. Chương 1: Giới thuyết khái niệm tiểu thuyết lịch sử. Trong chƣơng này luận án giới thiệu khái niệm tiểu thuyết lịch sử và nêu lên những đặc điểm khu biệt giữa tiểu thuyết lịch sử với một số chủng loại khác của tiểu thuyết nhƣ: tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết kiếm hiệm v.v … nhằm tạo công cụ nhận thức tự giác, có giới hạn cho việc khảo sát nội dung của đê tài. Chương 2: Khảo sát quá trình hình thành và vận động của chủng loại tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945: Trƣớc hết là tìm hiểu nguyên nhân ra đời, tồn tại và phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945. Sau đó, tìm hiểu những chặng đƣờng phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn này. Chương 3: Trình bày một số đặc điểm về nội dung. Ở chƣơng này luận án cố gắng làm rõ cảm hứng chủ đạo, quan niệm nghệ thuận về con ngƣời quan niệm về ngƣời anh hùng, quan niệm về ngƣời phụ nữ, điểm độc đáo trong quan điểm nghệ thuật về con ngƣời của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1990 - 1945. 13