Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Nghiên cứu những biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:209

Thêm vào BST

Báo xấu

59
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung chính của luận văn trình bày phát hiện thực trạng biểu hiện xúc cảm tiêu cực (XCTC) trong hoạt động học tập (HĐHT) của học sinh tiểu học (HSTH), trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp tâm lý- giáo dục hạn chế XCTC trong HĐHT ở HSTH. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Nghiên cứu những biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ---------- LÊ MỸ DUNG NGHIÊN CỨU NHỮNG BIỂU HIỆN XÚC CẢM TIÊU CỰC TRONG HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC Chuyên ngành: Tâm lý học chuyên ngành Mã số: 62.31.80.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐÀO THỊ OANH Hà Nội -2013
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: *PGS. TS. Đào Thị Oanh- cô giáo hƣớng dẫn đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ và động viên tôi hoàn thành luận án này. *Ban Giám đốc, Ban chủ nhiệm, các Thầy, Cô giáo Khoa Tâm lý, Phòng đào tạo của Học viện Khoa học xã hội đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện trong suốt thời gian tôi học và hoàn thành luận án. *Ban Giám hiệu, các Thầy, Cô giáo và học sinh khối lớp 1 và 2 ở các trƣờng Tiểu học tại Hà Nội (Cát Linh, Khƣơng Mai, Mê Linh và Mễ Trì B) và Đà Nẵng (Đoàn Thị Điểm, Dũng Sĩ Thanh Khê, Âu Cơ và Hòa Phú) đã tham gia, tạo điều kiện và nhiệt tình hỗ trợ tôi trong quá trình triển khai nghiên cứu đề tài. *Các Thầy, Cô, Anh, Chị và các bạn đồng nghiệp ở Trung tâm Nghiên cứu Tâm lý học-Sinh lý lứa tuổi, Viện Nghiên cứu sƣ phạm đã động viên và cung cấp những ý kiến, kinh nghiệm quý báu giúp tôi hoàn thiện luận án. *Gia đình, ngƣời thân, bạn bè đã luôn bên cạnh tôi, cùng tôi chia sẻ những khó khăn, giúp đỡ và khích lệ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Xin chân thành cám ơn!
Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì một công trình nào khác. Hà Nội, ngày 10 tháng 12 năm 2013 Tác giả Lê Mỹ Dung
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................................... 3 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................................... 3 4. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu ................................................................................... 3 5. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................................... 3 6. Giả thuyết khoa học ........................................................................................................... 4 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................... 4 8. Đóng góp mới của luận án ................................................................................................. 5 9. Cấu trúc của luận án........................................................................................................... 6 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÚC CẢM TIÊU CỰC TRONG HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC .............................................................................. 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ........................................................................................................................... 7 1.2. Xúc cảm ........................................................................................................................ 20 1.2.1. Một số quan điểm tiếp cận nghiên cứu về xúc cảm ................................................... 20 1.2.2. Khái niệm “Xúc cảm” ................................................................................................ 25 1.2.3. Cấu trúc của xúc cảm ................................................................................................. 27 1.2.4. Phân loại xúc cảm ...................................................................................................... 30 1.2.5. Ảnh hƣởng của xúc cảm đến đời sống và hoạt động của con ngƣời ......................... 33 1.3. Xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ................................. 36 1.3.1. Xúc cảm tiêu cực ....................................................................................................... 36 1.3.2. Hoạt động học tập của học sinh tiểu học ................................................................... 37 1.3.3. Đặc điểm phát triển tâm lý- xúc cảm của học sinh tiểu học ...................................... 42 1.3.4. Khái niệm xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ............ 45 1.3.5. Ảnh hƣởng của xúc cảm tiêu cực đến hoạt động học tập của học sinh ..................... 46 1.4. Biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ................. 47 1.4.1. Biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học qua hành vi phi ngôn ngữ .................................................................................................................... 51
1.4.2. Biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học qua hành vi ngôn ngữ .......................................................................................................................... 54 1.5. Những yếu tố ảnh hƣởng đến xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ................................................................................................................................. 57 Tiểu kết Chƣơng 1 ............................................................................................................. 61 CHƢƠNG 2.TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU BIỂU HIỆN XÚC CẢM TIÊU CỰC TRONG HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC ................. 63 2.1. Tổ chức nghiên cứu ...................................................................................................... 63 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................................................. 69 2.3. Tiêu chí đánh giá và thang đánh giá ............................................................................. 73 Tiểu kết Chƣơng 2 ............................................................................................................. 77 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU BIỂU HIỆN XÚC CẢM TIÊU CỰC TRONG HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC ................................................... 78 3.1. Thực trạng biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học78 3.1.1. Kết quả tổng hợp về biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập qua hành vi ngôn ngữ và hành vi phi ngôn ngữ của học sinh tiểu học.................................................... 78 3.1.2. So sánh những biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập qua hành vi ngôn ngữ và hành vi phi ngôn ngữ theo khách thể nghiên cứu .................................................... 89 3.2. Những yếu tố ảnh hƣởng đến biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ................................................................................................................ 103 3.3. Nghiên cứu điển hình về biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học ....................................................................................................................... 111 3.4. Một số biện pháp tâm lý- giáo dục hạn chế xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập ở học sinh đầu tiểu học ......................................................................................................... 117 Tiểu kết Chƣơng 3 ........................................................................................................... 135 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................................... 137 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ......................................................... 141 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 142
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn GV Giáo viên HS Học sinh HSTH Học sinh tiểu học HĐHT Hoạt động học tập N Số lƣợng mẫu khách thể nghiên cứu PHHS Phụ huynh học sinh TB Thứ bậc TĐ Tổng điểm THCS Trung học cơ sở XCTC Xúc cảm tiêu cực
DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ Bảng 1.1 Sự thể hiện đặc trƣng trên khuôn mặt cho 4 loại XCTC 52 Bảng 2.1 Đặc điểm khách thể nghiên cứu là học sinh (lớp 1 và lớp 2) 67 Bảng 2.2 Các nhóm điểm của thang đo trong bảng hỏi dành cho GV 75 và PHHS lớp 1 và lớp 2. Bảng 2.3 Các nhóm điểm của thang đo quan sát trên học sinh 77 Bảng 3.1 Các loại XCTC trong HĐHT của HSTH (theo kết quả quan 79 sát trên HS) Bảng 3.2 Biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH qua hành vi ngôn 80 ngữ Bảng 3.3 Biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH qua hành vi phi 81 ngôn ngữ Bảng 3.4 Nguyên nhân gây ra những biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong 82 hoạt động học tập của học sinh tiểu học Bảng 3.5 Biểu hiện XCTC trong HĐHT qua hành vi ngôn ngữ của 90 HS theo khối lớp (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.6 Biểu hiện XCTC trong HĐHT qua hành vi phi ngôn ngữ 91 của HS theo khối lớp (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.7 XCTC trong HĐHT qua hành vi ngôn ngữ của HS nam và 93 HS nữ (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.8 XCTC trong HĐHT qua hành vi phi ngôn ngữ của HS nam 94 và HS nữ (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.9 XCTC trong HĐHT qua hành vi ngôn ngữ của HS ngoại 95 thành và HS nội thành (theo kết quả quan sát trên HS)
Bảng 3.10 XCTC trong HĐHT qua hành vi phi ngôn ngữ của HS ngoại 96 thành và HS nội thành (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.11 So sánh các mặt biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS ở Hà 98 Nội và Đà Nẵng (theo kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.12 So sánh các mặt biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS theo 101 kết quả học môn Toán và Tiếng Việt (kết quả quan sát trên HS) Bảng 3.13 Nhóm yếu tố ảnh hƣởng đến biểu hiện XCTC trong HĐHT 103 của HSTH theo ý kiến của GV Bảng 3.14 Những yếu tố ảnh hƣởng đến biểu hiện XCTC trong HĐHT 104 của HSTH theo ý kiến của GV Bảng 3.15 Mối tƣơng quan giữa các nhóm yếu tố với biểu hiện XCTC 110 trong HĐHT của HSTH Bảng 3.16 Các câu trả lời phản hồi của ngƣời lớn thích hợp với các cấp 132 độ của hành vi giận dữ ở trẻ
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1 Phân bố điểm số về biểu hiện XCTC trong HĐHT của 74 HS (lớp 1 và lớp 2) tiểu học theo ý kiến của GV Biểu đồ 1.2 Phân bố điểm số về biểu hiện XCTC trong HĐHT của 74 HS (lớp 1 và lớp 2) tiểu học theo ý kiến của PHHS Biểu đồ 1.3 Phân bố điểm số về biểu hiện XCTC trong HĐHT của 76 HS (lớp 1 và lớp 2) tiểu học theo kết quả quan sát HS Biểu đồ 3.1 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH (theo 78 kết quả quan sát trên HS) Biểu đồ 3.2 Mức độ các khía cạnh biểu hiện XCTC trong HĐHT của 79 HSTH (theo kết quả quan sát trên HS, ý kiến đánh giá của GV và PHHS) Biểu đồ 3.3 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS lớp 1 và 89 lớp 2 (theo kết quả quan sát trên HS) Biểu đồ 3.4 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS nam và 92 HS nữ (theo kết quả quan sát trên HS) Biểu đồ 3.5 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS ngoại 95 thành và HS nội thành (theo kết quả quan sát trên HS) Biểu đồ 3.6 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS ở gia đình 99 có hoàn cảnh kinh tế khác nhau (theo kết quả quan sát trên HS) Biểu đồ 3.7 Mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS ở gia đình 100 có mô hình khác nhau (theo kết quả quan sát trên HS)
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục tiểu học là cấp học nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân, có nhiệm vụ xây dựng và phát triển các phẩm chất nhân cách và trí tuệ cho trẻ em nhằm hình thành cơ sở ban đầu cho sự phát triển toàn diện nhân cách con ngƣời Việt Nam. "Luật giáo dục" ban hành năm 2007 đã xác định: "Giáo dục tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kỹ năng cơ bản để tiếp tục học trung học cơ sở"[30, tr.17]. Hoạt động học tập ở cấp học này là hoạt động chủ đạo, có ý nghĩa hình thành cơ sở ban đầu cho sự phát triển toàn diện nhân cách của trẻ em trong tƣơng lai. Xúc cảm là một mặt quan trọng trong đời sống tâm lý nói chung và nhân cách của học sinh tiểu học nói riêng. Trẻ em ngày nay đã khác trƣớc rất nhiều. Giờ đây đã có đủ cơ sở để nói đến sự gia tốc sinh học, sự gia tốc tâm lý và sự gia tốc xã hội. Tuy nhiên, sự biến đổi xã hội diễn ra nhanh chóng khiến cho trẻ em ngày nay thƣờng xuyên phải đối mặt với những tình huống mới lạ, bất ngờ, mà đối với chúng thì đó là các khó khăn. Cách thức ứng xử trong các tình huống đó sẽ để lại những dấu ấn có tác động tích cực hay tiêu cực đến sự phát triển nhân cách sau này của trẻ. Kết quả của nhiều nghiên cứu xã hội học, giáo dục học, tâm lý học gần gây đã cho thấy sự gia tăng các hiện tƣợng tiêu cực ở trẻ em nhƣ: bạo lực, hành vi xâm kích, biểu hiện trầm cảm … với độ tuổi xuất hiện lần đầu ngày càng giảm xuống. Trẻ em hiện nay có xu hƣớng dễ cô đơn, dễ chán nản, dễ cáu giận và ƣơng bƣớng hơn. Chúng cũng hay bị căng thẳng, lo lắng, bốc đồng và dễ gây hấn hơn [dẫn theo 41]. Nghiên cứu của tác giả Nguyễn Thị Mỹ Lộc cho thấy, tỷ lệ trẻ em ở lứa tuổi học đƣờng có dấu hiệu rối nhiễu tâm lý chiếm hơn 20% tập trung nhiều vào các biểu hiện nhƣ lo âu, sợ hãi, trầm cảm. Phụ huynh đƣợc chọn nghiên cứu thấy có con của họ có 27,4% những rối loạn trong kì thi nhƣ đau đầu, mất ngủ, mệt mỏi...[24]. Xúc cảm là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến kết quả học tập của học 1
sinh, đặc biệt đối với học sinh tiểu học. Một số nghiên cứu gần đây cho thấy: Học sinh thƣờng có biểu hiện “căng thẳng” (47%), “lo lắng” (39,5%), “hay hờn dỗi, khóc” (32,4% ở HS khối lớp 1), “cáu giận”(39,9%) hoặc “chán nản” (39,3%) trong học tập và có khó khăn trong việc kiềm chế xúc cảm. Do trải nghiệm thất bại trong học tập, khó khăn trong mối quan hệ với thầy cô, gia đình, bạn bè... làm gia tăng ở học sinh những xúc cảm tiêu cực, điều này có ảnh hƣởng trực tiếp đến kết quả học tập và sự phát triển nhân cách của trẻ [4,5,6,7,12,15]. Đúng nhƣ Karen Stone McCown khẳng định: “Cuộc sống xúc cảm của trẻ có ảnh hƣởng lớn tới việc học tập của chúng. Phải khỏe về xúc cảm cũng giống nhƣ phải giỏi về môn Toán hay môn Văn vậy” [10] và Schutz và Lanehart (2002) đã viết khi đề cập đến một vấn đề đặc biệt của xúc cảm trong giáo dục: "Xúc cảm liên quan mật thiết đến hầu nhƣ mọi khía cạnh của quá trình giảng dạy và học tập, do đó, sự hiểu biết về bản chất của xúc cảm trong bối cảnh trƣờng học là rất cần thiết" [101]. Nhằm nâng cao hiệu quả học tập và chất lƣợng giáo dục ở tiểu học, đã có những công trình nghiên cứu chuyên sâu để rà soát, xác định những khó khăn của học sinh trong hoạt động học tập, tìm hiểu nguyên nhân và có các biện pháp dạy học và giáo dục nhằm khắc phục tình trạng trên. Những nghiên cứu này thƣờng chú trọng về giáo dục những phẩm chất cụ thể hoặc phƣơng pháp giảng dạy những môn học cụ thể. Tuy kết quả học tập và chất lƣợng giáo dục do nhiều yếu tố tác động, nhƣng đối với cấp Tiểu học, yếu tố quan trọng nhất tác động đến chúng là xúc cảm của trẻ mà điều này ít đƣợc nghiên cứu ở Việt Nam có thể vì điều kiện hạn chế (nhƣ kinh phí, thời gian, phƣơng tiện kĩ thuật, sự kiên nhẫn…) Tóm lại, xúc cảm là mặt quan trọng của nhân cách, phát triển xúc cảm tích cực tạo một nền tảng vững chắc cho sự phát triển của trẻ. Ngƣợc lại, nếu để rơi vào tình trạng trầm cảm, căng thẳng, rối loạn tâm lý,… hậu quả để lại cho trẻ những dấu ấn nghiêm trọng có ảnh hƣởng đến sự phát triển của trẻ, đồng thời cũng gây ra những lo lắng, bức xúc trong xã hội. Từ những ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn nhƣ trên, đề tài “Nghiên cứu những biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học” đã đƣợc lựa chọn nghiên cứu. 2
2. Mục đích nghiên cứu Phát hiện thực trạng biểu hiện xúc cảm tiêu cực (XCTC) trong hoạt động học tập (HĐHT) của học sinh tiểu học (HSTH), trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp tâm lý- giáo dục hạn chế XCTC trong HĐHT ở HSTH. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Xây dựng cơ sở lý luận nghiên cứu biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH. 3.2. Xác định thực trạng biểu hiện và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến biểu hiện xúc cảm tiêu cực của học sinh lớp 1 và lớp 2 ở giờ học trên lớp. 3.3. Đề xuất một số biện pháp tâm lý- giáo dục hạn chế XCTC trong HĐHT ở học sinh đầu tiểu học. 4. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Mức độ biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh đầu tiểu học 4.2.Khách thể nghiên cứu: Khách thể nghiên cứu gồm 480 học sinh (HS) khối lớp 1 và lớp 2; 480 phụ huynh học sinh (PHHS) là cha mẹ của chính HS đƣợc nghiên cứu và 125 giáo viên (GV) đang giảng dạy HS ở các khối lớp 1 và 2 đƣợc nghiên cứu. 5. Phạm vi nghiên cứu 5.1 Giới hạn về khách thể nghiên cứu - Đề tài chỉ chọn nghiên cứu trên HS, GV và PHHS lớp 1 và lớp 2 ở 12 trƣờng Tiểu học trong khu vực nội thành và ngoại thành thuộc địa bàn thành phố Hà Nội và Đà Nẵng, vì đây là khối lớp rất quan trọng, trẻ vừa bƣớc vào trƣờng phổ thông, có nhiều vấn đề nhất về xúc cảm trong các khối lớp ở cấp tiểu học, nên chúng tôi lựa chọn học sinh ở 2 khối này để nghiên cứu. - Đề tài chỉ chọn nghiên cứu trên HS phát triển bình thƣờng (thể chất, tâm lý...) và đang theo học ở trong các trƣờng tiểu học. 5.2. Giới hạn về đối tượng nghiên cứu + Chỉ nghiên cứu những biểu hiện XCTC của HS lớp 1 và lớp 2 trong học tập ở 3
giờ học trên lớp. + Chỉ nghiên cứu những biểu hiện ra bên ngoài của XCTC qua 2 hình thức: hành vi phi ngôn ngữ (khuôn mặt, cử chỉ, điệu bộ) và hành vi ngôn ngữ. + Chỉ nghiên cứu các khía cạnh tâm lý của xúc cảm tiêu cực (không nghiên cứu khía cạnh sinh lý của xúc cảm tiêu cực). + Chỉ đề xuất kiến nghị biện pháp chứ không tổ chức thực nghiệm biện pháp. 5.3. Thời gian nghiên cứu: từ năm 2009 đến năm 2013 6. Giả thuyết khoa học Những biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH ở giờ học trên lớp đƣợc thể hiện khá rõ qua hành vi phi ngôn ngữ (khuôn mặt, cử chỉ, điệu bộ...) và hành vi ngôn ngữ. Biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH chịu ảnh hƣởng bởi những yếu tố thuộc về bản thân HS (thể lực, tính cách, khí chất, ngôn ngữ, kinh nghiệm ứng xử, khả năng tiếp nhận, phẩm chất ý chí,...), thuộc về GV (cách ứng xử, phƣơng pháp và hình thức tổ chức giảng dạy, đánh giá, nội dung, thời lƣợng học tập...) và yếu tố thuộc về gia đình (mô hình gia đình, điều kiện kinh tế, sự quan tâm, cách ứng xử của cha mẹ với trẻ,…). Trong đó, yếu tố thuộc về giáo viên (cụ thể là ứng xử của giáo viên) có ảnh hƣởng lớn nhất đến biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Hướng tiếp cận - Tiếp cận hoạt động- nhân cách: Xúc cảm là thành phần cốt lõi của nhân cách, theo nghĩa không thể tách rời quá trình động cơ hóa. Biểu hiện của xúc cảm nằm trong hệ thống thái độ, hành vi nhƣ là những chỉ số của tính cách con ngƣời với tƣ cách là một thuộc tính nhân cách. Nguồn gốc của xúc cảm phụ thuộc vào thế giới bên ngoài và bên trong chủ thể, xúc cảm nảy sinh và phát triển thông qua hoạt động. Đối với HSTH, hoạt động học tập là hoạt động chủ đạo tạo ra cấu trúc tâm lý mới của nhân cách. Vì thế, biểu hiện xúc cảm của HSTH đƣợc nghiên cứu thông qua hoạt động thực tiễn của trẻ - hoạt động học tập. Đề tài đánh giá thực trạng biểu hiện XCTC của HS thông qua các hoạt động trong giờ học ở trên lớp, các sản phẩm của hoạt động học tập, kết quả học tập của HS và nhận xét của GV, PHHS. 4
- Tiếp cận liên ngành: Xúc cảm là đối tƣợng nghiên cứu của Triết học, Sinh lý học, Giáo dục học, Tâm lý học, Xã hội học, Tâm lý học thần kinh, Đạo đức học, Luật học.... Đề tài nghiên cứu biểu hiện XCTC trong HĐHT của HSTH, trong đó nghiên cứu những biểu hiện XCTC có liên quan đến lứa tuổi, vì vậy đòi hỏi ngƣời nghiên cứu phải hiểu biết, có kiến thức của Tâm lý học nhân cách, Tâm lý học xúc cảm và Tâm lý học phát triển. Ngoài ra, để hạn chế XCTC trong HĐHT của HSTH cần đề xuất một số biện pháp tâm lý- giáo dục phù hợp, có nghĩa là sử dụng kết hợp kiến thức tâm lý giáo dục. 7.2. Phương pháp nghiên cứu 7.2.1. Những phương pháp nghiên cứu lí luận - Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu, văn bản - Phƣơng pháp chuyên gia 7.2.2. Những phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp quan sát - Phƣơng pháp điều tra viết - Phƣơng pháp phỏng vấn sâu - Phƣơng pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động - Phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp điển hình - Phƣơng pháp thống kê toán học 8. Đóng góp mới của luận án 8.1. Đóng góp về mặt lí luận Luận án đã có những đóng góp mới về mặt lý luận nhƣ xác định rõ hơn khái niệm xúc cảm tiêu cực, xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học. Danh mục gồm 18 biểu hiện XCTC trong HĐHT của HS lớp 1 và lớp 2 thể hiện qua hành vi ngôn ngữ và phi ngôn ngữ và các yếu tố ảnh hƣởng đến những biểu hiện này. Kết quả làm phong phú thêm lý luận về đặc điểm tâm lý- xúc cảm trong hoạt động học tập của học sinh đầu tiểu học. 8.2. Đóng góp về mặt thực tiễn Luận án đã chỉ rõ đƣợc thực trạng mức độ biểu hiện XCTC trong HĐHT ở 5
giờ học trên lớp qua hành vi ngôn ngữ và hành vi phi ngôn ngữ của học sinh tiểu học (lớp 1 và lớp 2), các yếu tố ảnh hƣởng tới các biểu hiện này, đồng thời đề xuất 03 biện pháp tâm lý - giáo dục khả thi trên cơ sở kế thừa và có bổ sung nhằm hạn chế XCTC trong HĐHT của HSTH. Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo để giảng dạy và học tập về xúc cảm của học sinh tiểu học trong các trƣờng sƣ phạm và cho tất cả những đối tƣợng quan tâm ở nhà trƣờng tiểu học (cán bộ quản lý, giáo viên, phụ huynh học sinh) 9. Cấu trúc của luận án Luận án bao gồm các phần: - Mở đầu - Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học - Chƣơng 2: Tổ chức và phƣơng pháp nghiên cứu biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học - Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu biểu hiện xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học - Kết luận và kiến nghị - Danh mục công trình công bố - Tài liệu tham khảo - Phụ lục. 6
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÚC CẢM TIÊU CỰC TRONG HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập của học sinh tiểu học 1.1.1. Những nghiên cứu về xúc cảm tiêu cực của học sinh tiểu học ở nước ngoài Trong lĩnh vực giáo dục, vấn đề nghiên cứu xúc cảm đã và đang thu hút nhiều công trình nghiên cứu với quy mô khác nhau, cả trên bình diện lí luận lẫn trên bình diện thực nghiệm. Những nghiên cứu liên quan đến lĩnh vực xúc cảm đƣợc thực hiện trên HS ở các cấp học khác nhau (từ trẻ mầm non đến HS trung học). 1.1.1.1. Những nghiên cứu về biểu hiện xúc cảm và xúc cảm tiêu cực trong hoạt động học tập ở nhà trường của học sinh Năm 2000, tác giả Xinyin Chen (Trƣờng Đại học Tây Ontario, Canada) và Bo- hu-li (Trƣờng Đại học sƣ phạm Thƣợng Hải, Trung Quốc) đã công bố nghiên cứu thực hiện trong 2 năm về ảnh hƣởng tâm trạng thất vọng tới sự thích ứng trƣờng học của trẻ 12 tuổi ở Trung Quốc bằng phƣơng pháp tự thuật, đánh giá của bạn bè, giáo viên và nghiên cứu hồ sơ. Kết quả cho thấy, tâm trạng thất vọng của các em ổn định qua hai năm học. Sự thất vọng có tác động âm tính tới kết quả học tập và tác động dƣơng tính tới khó khăn thích ứng của học sinh. Các kết quả này gợi ý rằng, tâm trạng thất vọng là một tín hiệu có ý nghĩa trong sự phát triển tâm lý- xã hội của trẻ em Trung Quốc và vì vậy, nó đáng đƣợc các bậc cha mẹ, thầy, cô giáo và các nhà giáo dục quan tâm [109]. Nghiên cứu điều tra mối quan hệ giữa khuynh hƣớng xúc cảm và thành tích học tập của HS trung học. Nội dung đánh giá gồm các yếu tố (a) năng lực học tập; (b) Các khuynh hƣớng xúc cảm và (c) các xúc cảm tiêu cực trải nghiệm trong các nhiệm vụ liên quan đến trƣờng học. Kết quả nghiên cứu cho thấy vai trò hỗ trợ của yếu tố xúc cảm - xã hội là quan trọng nhất đối với thành tích học tập của HS chứ 7
không phải là các mối quan hệ hay mục tiêu học tập [74]. Một nghiên cứu định tính cho thấy, HS trải nghiệm các xúc cảm đa dạng và phong phú trong môi trƣờng học tập. Trong đó lo âu là biểu hiện xúc cảm thƣờng xuyên nhất trong học tập, nhƣng nhìn chung, xúc cảm tích cực đã đƣợc biểu hiện thƣờng xuyên hơn so với các xúc cảm tiêu cực. Ngoài ra, nghiên cứu định lƣợng dựa trên tự đánh giá của HS và sinh viên thông qua Bảng hỏi xúc cảm học tập (AEQ) cho thấy, HS trải nghiệm những xúc cảm học tập khác nhau, bao gồm thích thú, hy vọng, tự hào, niềm tin, tức giận, lo lắng, xấu hổ, tuyệt vọng, và chán nản. Ngoài ra, các yếu tố nhƣ động cơ học tập, chiến lƣợc học tập, nhận thức về nguồn vật liệu, tự điều chỉnh xúc cảm, thành tích học tập, cũng nhƣ tính cách và môi trƣờng lớp học đều có ảnh hƣởng đến xúc cảm học tập của HS [94]. Nghiên cứu kiểm tra tính ổn định và những thay đổi khác biệt cá nhân ở trẻ em trong độ tuổi tiểu học về mức độ hiểu biết một số thành phần của xúc cảm bằng Trắc nghiệm Hiểu xúc cảm (TEC), theo tác giả Francisco Pons, Harris Paul. L (2005), có sự không đồng đều về mức độ hiểu ở các thành phần khác nhau của xúc cảm ở trẻ, sự khác biệt cá nhân về mức độ hiểu biết xúc cảm (đơn giản và phức tạp) ở giai đoạn trƣớc và sau thực nghiệm, tuy nhiên, sự hiểu biết này ở mỗi cá nhân mang tính ổn định [72]. Geunyoung Kim và cộng sự (2006) nghiên cứu vai trò của xúc cảm và điều chỉnh hành vi bên ngoài của trẻ (từ lớp 3 đến lớp 6). Kết quả cho thấy, xúc cảm tiêu cực, đặc biệt tức giận, luôn là một yếu tố quan trọng dự báo về các vấn đề hành vi ở trẻ [75]. Nghiên cứu phân tích sự khác biệt giới tính về những biểu hiện xúc cảm của HS lớp 5 trong môn toán dựa trên lý thuyết kiểm soát - giá trị của Pekrun (2000, 2006) và sử dụng phƣơng pháp tự báo cáo cho thấy, mặc dù nữ HS và nam HS đều nhận đƣợc điểm số môn Toán tƣơng tự nhau, nhƣng nữ HS tự đánh giá mức độ thích thú và tự hào thấp hơn, trong khi mức độ lo âu, tuyệt vọng, xấu hổ lại cao hơn các HS nam. Các phát hiện cho thấy rằng, nguyên nhân biểu hiện xúc cảm học toán của nữ HS là do sự tự ti và tự đánh giá về năng lực học toán thấp [95]. 8
Năm 2007, Hội đồng Nghiên cứu Giáo dục Úc thực hiện nghiên cứu nhằm đánh giá và phát triển các đặc điểm xúc cảm xã hội tích cực của HS (lứa tuổi trƣớc tuổi học cho đến lớp 12) theo ngữ cảnh với các chƣơng trình học khác nhau và hành động tích cực của ngƣời lớn (cha mẹ/ GV) / bạn bè trong: (1) trƣờng học, (2) gia đình và (3) cộng đồng. Kết quả nghiên cứu cho thấy: HS trải nghiệm khó khăn về xúc cảm xã hội khác nhau. Bảy trong mƣời HS nói rằng cảm thấy lo lắng. Hai trong mƣời HS nói em cảm thấy rất tuyệt vọng, chán nản và đã ngừng học trong một tuần. Một phần ba HS đƣợc nghiên cứu nói rằng, các em mất bình tĩnh khi bị ngƣời khác bắt nạt [91]. Một cách tiếp cận đa cấp đã đƣợc sử dụng trong nghiên cứu để phân tích các mối quan hệ giữa môi trƣờng lớp học và xúc cảm học toán của 1.623 HS từ 69 lớp học (lớp 5-10). Nghiên cứu cho thấy, bạn bè cùng lớp là một yếu tố quan trọng tác động đến xúc cảm học toán của HS. Mức độ cạnh tranh, sự hỗ trợ bạn bè trong lớp học có ý nghĩa dự đoán xúc cảm học tập của HS [96]. Nghiên cứu của Stephen Nowicki & Marshall Duke về khả năng đồng cảm, đƣợc tiến hành trên HSTH đã xác nhận tính độc lập của sự đồng cảm đối với trí tuệ hàn lâm thông qua mối tƣơng quan giữa kết quả của trắc nghiệm PONS (do R. Rosenthal phác thảo) với kết quả thu đƣợc từ các trắc nghiệm trí thông minh, hay kết quả của các kì thi trong trƣờng. Các HS thể hiện năng lực hiểu các xúc cảm nhờ vào những tín hiệu không lời là những em yêu thích trƣờng học và ổn định nhất về mặt tâm lý; đó cũng là những em đạt đƣợc kết quả học tập tốt nhất, mặc dù mức trí tuệ trung bình không cao hơn so với những em hiểu thông điệp không lời kém hơn. Kết quả này làm ngƣời ta nghĩ rằng việc làm chủ năng lực đồng cảm làm cho việc học tập dễ dàng hơn, hoặc dễ thu hút sự yêu mến của các GV hơn [10,tr.178]. Nhiều nghiên cứu khác đã cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa mức độ thiếu khả năng kiểm soát xúc cảm với các biểu hiện rối loạn hành vi khác nhau ở HS phổ thông nhƣ: khuynh hƣớng sống thu mình lại, lo hãi và trầm cảm, thiếu tập trung, dễ phạm tội và gây hấn. Ví dụ, khi quan sát HSTH vào những ngày nhận học bạ, các nhà nghiên cứu nhận thấy, những em nhận đƣợc điểm xấu hơn mong đợi thƣờng có 9
biểu hiện tâm lý nặng nề. Những em tự nhận thấy bị điểm kém là do lỗi của bản thân thƣờng bị trầm cảm nhiều hơn so với những em cho rằng điều đó có thể sửa đƣợc. Tƣơng tự, nghiên cứu những HS bị bạn bè bỏ rơi cũng cho thấy mối tƣơng quan giữa cách suy nghĩ của trẻ với khuynh hƣớng trầm cảm của chúng: Những em cho rằng sự bỏ rơi đó là do lỗi của cá nhân mình thƣờng dấn sâu vào sự trầm cảm hơn so với những em có suy nghĩ rằng mình có thể cải thiện đƣợc tình thế. Các quan sát lâu dài trên những HS này cũng cho thấy những bằng chứng về trầm cảm phát triển dần theo hƣớng trở thành một thái độ sống bi quan cùng với nhiều rối nhiễu hành vi khác khi đến tuổi trƣởng thành (T. Achenbach & Catherine Howell, Urie Bronfenbrenner, Judy Garber & cs...) [11]. Tiếp theo, các nghiên cứu mối quan hệ giữa trí tuệ xúc cảm (EI) và thành tích học tập ở thanh thiếu niên Úc cho thấy: thành tích học tập tốt có mối tƣơng quan cao với tổng điểm EI; Cụ thể là có mối tƣơng quan chặt giữa các thành tố của trắc nghiệm cho phép dự đoán kết quả học tập ở các môn học. Nghiên cứu này đã đƣa ra kết luận: Sự phát triển của EI có thể cung cấp cơ hội lớn để cải thiện thành tích học tập và năng lực xúc cảm [86]. Goodfellow, Stephanie Nowicki, Stephen (2009) nghiên cứu mối quan hệ giữa (a) khả năng nhận biết xúc cảm qua nét mặt và (b) năng lực xã hội và học tập ở trẻ em độ tuổi tiểu học. Kết quả nghiên cứu cho thấy, trẻ khó khăn trong việc xác định xúc cảm biểu hiện ở nét mặt có nhiều khả năng gặp khó khăn trong học tập và xã hội: cụ thể là khó khăn trong mối quan hệ với bạn bè ở các bé trai và khó khăn học tập ở bé gái. Phát hiện cho thấy rằng kỹ năng tiếp thu không lời đóng một vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội và hoạt động học tập của trẻ em [76]. Nghiên cứu trải nghiệm xúc cảm tại trƣờng tiểu học, tác giả Francisco đề cập đến xu hƣớng chính của nghiên cứu xúc cảm trong bối cảnh trƣờng học và trình bày kết quả nghiên cứu khám phá đặc điểm trải nghiệm xúc cảm của HS liên quan đến các hoạt động học tập khác nhau (trong khi học ở trên lớp, ở hoạt động nhóm/ làm bài tập, và trong thời gian thi/ kiểm tra) và mối liên hệ giữa trải nghiệm xúc cảm 10