Luận án Tiến sĩ: Thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:259

Thêm vào BST

Báo xấu

97
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND, luận án đề xuất một số biện pháp tâm lý-sư phạm nhằm nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND; nghiên cứu thực trạng thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND; xây dựng biện pháp tâm lý - sư phạm nhằm nâng cao thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ: Thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân

Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Thu Hương
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 3 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 10 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CỦA GIẢNG VIÊN TRẺ TẠI CÁC HỌC VIỆN, TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG AN NHÂN DÂN 24 1.1. Các khái niệm cơ bản 24 1.2. Cấu trúc tâm lý thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân 37 1.3. Đặc điểm của đội ngũ giảng viên trẻ và đặc điểm hoạt động dạy học tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân 55 1.4. Những yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ 60 1.5. Tiêu chí cơ bản đánh giá mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân 68 Chương 2 TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 75 2.1. Nghiên cứu lý luận 75 2.2. Nghiên cứu thực tiễn 77 Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 87 3.1. Thực trạng thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân 87 dân 3.2. Kết quả nghiên cứu các yếu tố cơ bản ảnh hưởng tới thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân 124 3.3. Biện pháp tâm lý sư phạm nhằm nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học Công an nhân dân 132 3.4. Thực nghiệm tác động 169 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 181
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ 186 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 187 PHỤ LỤC 196
DANH MỤC CÁC BẢNG STT NỘI DUNG Trang Bảng 1. Số lượng và tỷ lệ % khách thể nghiên cứu 80 Bảng 2. Cách tính điểm cho mỗi phương án trả lời 83 Bảng 3. Số lượng và tỷ lệ % về mức độ thích ứng với hoạt động 87 dạy học của giảng viên trẻ Bảng 4. Điểm trung bình và độ lệch chuẩn về mức độ thích ứng 88 biểu hiện trên 3 mặt: nhận thức, cảm xúc, hành động Bảng 5. Mức độ thích ứng của giảng viên trẻ với hoạt động dạy học 89 theo giới tính Bảng 6. Mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ 89 theo thâm niên dạy học Bảng 7. Mức độ thích ứng biểu hiện ở mặt nhận thức 91 Bảng 8. Điểm trung bình và thứ bậc các biểu hiện cụ thể về nhận 91 thức của giảng viên trẻ đối với hoạt động dạy học Bảng 9. Mức độ hài lòng của giảng viên trẻ 96 Bảng 10. Điểm trung bình và thứ bậc về sự hài lòng của giảng viên 97 trẻ Bảng 11. Kết quả thực hiện các hành động dạy học của giảng viên 103 trẻ Bảng 12. Điểm trung bình và thứ bậc các biểu hiện cụ thể về hoạt 104 động dạy học của giảng viên trẻ Bảng 13. Điểm trung bình và thứ bậc về thực hiện hành động soạn 108 giáo án của giảng viên trẻ theo các nội dung cụ thể Bảng 14. Điểm trung bình và độ lệch chuẩn về hành động giảng 111 dạy trên lớp Bảng 15. Điểm trung bình và thứ bậc về thực hiện hành động kiểm 113 tra, đánh giá của giảng viên trẻ theo các nội dung cụ thể Bảng 16. Điểm trung bình và thứ bậc về thực hiện hành động biên 116 soạn giáo tài liệu dạy học Bảng 17. Điểm trung bình và thứ bậc về thực hiện hành động 118 nghiên cứu khoa học Bảng 18. Điểm trung bình và thứ bậc về hành động hướng dẫn học 120
viên tự học, tự nghiên cứu Bảng 19. Điểm trung bình và thứ bậc về hành động thực hiện mối 122 quan hệ xã hội Bảng 20. Điểm trung bình và thứ bậc về mức độ ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan đến thích ứng với hoạt động dạy học của 126 giảng viên trẻ do giảng viên trẻ và lãnh đạo khoa, bộ môn đánh giá Bảng 21. Điểm trung bình và thứ bậc về mức độ ảnh hưởng của các yếu tố khách quan đến thích ứng với hoạt động dạy 129 học của giảng viên trẻ do giảng viên trẻ và lãnh đạo khoa, bộ môn đánh giá Bảng 22. Kế hoạch giúp giảng viên trẻ thích ứng của khoa, bộ môn 162 Bảng 23. Giảng viên trẻ xây dựng và thực hiện kế hoạch thích ứng 163 Bảng 24. Mức độ thực hiện hành động biên soạn tài liệu dạy học 169 của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng Bảng 25. Điểm trung bình và thứ bậc về thực hiện hành động biên soạn tài liệu dạy học của thực nghiệm và nhóm đối 170 chứng
3 MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu khái quát về luận án Trong môi trường tự nhiên và xã hội luôn biến động, phát triển không ngừng, con người cần có sự thích ứng để hòa nhập nhanh với sự biến đổi và phát triển đó. Vấn đề thích ứng được nhiều nhà tâm lý học, tâm lý giáo dục nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau nhằm tìm ra bản chất của vấn đề thích ứng, các yếu tố ảnh hưởng đến thích ứng, đề ra các giải pháp nâng cao khả năng thích ứng của con người. “Thich ́ ưng v ́ ơi hoat đông day hoc cua giang viên tre t ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ại cac hoc ́ ̣ viên, tr ̣ ương đai hoc ̀ ̣ ̣ Công an nhân dân” là công trình nghiên cứu thích ứng mang tính chất đặc thù về hoạt động dạy học của giảng viên trẻ trong Công an nhân dân (CAND). Công trình nghiên cứu có tính độc lập, chưa có tác giả nào ở Việt Nam và trên thế giới nghiên cứu, do đó đảm bảo yêu cầu nghiên cứu. Trên cơ sở khái quát và nghiên cứu các công trình có liên quan đến vấn đề nghiên cứu, đề tài đã xây dựng khái niệm về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND; xác định cấu trúc và các yếu tố ảnh hưởng đến thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ; xây dựng các biện pháp tâm lý sư phạm nhằm nâng cao mức độ thích ứng đối với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. 2. Lý do lựa chọn đề tài luận án Chất lượng dạy học của đội ngũ giảng viên là một trong những yếu tố quan trọng đảm bảo chất lượng giáo dục và đào tạo. Đảng và Nhà nước luôn coi trọng phát triển đội ngũ giảng viên trong sự nghiệp giáo dục và đã
4 đề ra những định hướng, chính sách đúng đắn nhằm nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên, đáp ứng yêu cầu, đòi hỏi của sự phát triển đất nước. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng đã khẳng định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế, trong đó đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giảng viên và cán bộ quản lý là khâu then chốt” [61, tr.130131]. Quán triệt các nghị quyết của Đảng, Nhà nước, Bộ Công an luôn coi trọng phát triển, nâng cao chất lượng đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục, từng bước hoàn thiện hệ thống các văn bản pháp quy về xây dựng, phát triển đội ngũ nhà giáo CAND, tạo cơ sở pháp lý quan trọng để cơ quan quản lý và các cơ sở đào tạo thống nhất thực hiện. Bằng những chủ tr ương đúng đắn và sự quan tâm của lãnh đạo Bộ Công an đối với nhà giáo CAND, trải qua 70 năm phát triển, đến nay, đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục trong CAND đã phát triển cả về số lượng và chất lượng , đáp ứng tốt nhu cầu giáo dục và đào tạo trong từng giai đoạn. Cùng với đội ngũ giảng viên các học viện, trường đại học CAND, đội ngũ giảng viên trẻ đang là một lực lượng góp phần quan trọng đảm bảo chất lượng giáo dục, đào tạo trong CAND. Hiện nay, đội ngũ giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND chiếm đến 60 70% số lượng đội ngũ giảng viên. Do nhu cầu về việc mở rộng quy mô đào tạo trong các học viện, trường đại học CAND; và do quy luật tự nhiên về sự thay thế thế hệ giảng viên nhiều tuổi bằng thế hệ giảng viên trẻ trong các học viện, trường đại học CAND cho nên số lượng giảng viên trẻ ngày càng gia tăng trong những năm gần đây. Bên cạnh những thành tích đã đạt
5 được, giảng viên trẻ gặp những khó khăn trong thực hiện hoạt động dạy học do nhiều nguyên nhân khác nhau. Về nguyên nhân khách quan, như: khối lượng công việc nhiều; tính chất, mức độ đòi hỏi của hoạt động dạy học ngày càng cao, có nhiều sự thay đổi trong bối cảnh toàn cầu hóa, sự phát triển của khoa học, công nghệ và nền kinh tế tri thức. Về nguyên nhân chủ quan, như: giảng viên trẻ chưa chủ động tích cực trong việc học tập, rèn luyện để hình thành phẩm chất nhân cách người giảng viên, sĩ quan CAND; kỹ năng thực hiện hành động dạy học chưa tốt… Bởi vậy, giảng viên trẻ gặp nhiều khó khăn trong việc thực hiện tốt chức trách, nhiệm vụ được giao, như: tổ chức, thực hiện giảng dạy; biên soạn tài liệu dạy học, nghiên cứu khoa học... Bên cạnh đó, giảng viên trẻ còn có những biểu hiện mệt mỏi, căng thẳng trong việc thực hiện hoạt động dạy học. Đặc biệt, có một số giảng viên trẻ đã không đáp ứng được yêu cầu dạy học, bị điều động sang làm công tác khác. Từ thực trạng trên, đặt ra yêu cầu cần thiết phải nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND nhằm xây dựng biện pháp nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ, góp phần đảm bảo chất lượng giáo dục và đào tạo tại các học viện, trường đại học CAND. Những năm qua, các học viện, trường đại học CAND đã có nhiều biện pháp nhằm đảm bảo chất lượng giáo dục, đào tạo, nhất là những biện pháp nâng cao chất lượng dạy học cho đội ngũ giảng viên. Tuy nhiên, những nghiên cứu chuyên sâu về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ chưa được đề cập đến, do đó, nghiên cứu thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND là
6 đòi hỏi cấp thiết từ thực tiễn yêu cầu phát triển của các học viện, trường đại học CAND trong giai đoạn hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND, luận án đề xuất một số biện pháp tâm lý sư phạm nhằm nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, đề tài làm rõ những nội dung sau: Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Nghiên cứu thực trạng thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Xây dựng biện pháp tâm lý sư phạm nhằm nâng cao thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và giả thuyết khoa học 4.1. Đối tượng nghiên cứu Thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn đối tượng nghiên cứu Mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ. Giới hạn khách thể nghiên cứu
7 Số lượng 171 giảng viên trẻ giảng dạy dưới 5 năm và dưới 35 tuổi tại Học viện An ninh nhân dân, Học viện Cảnh sát nhân dân, Trường Đại học Kỹ thuật Hậu cần CAND vàTrường Đại học Phòng cháy Chữa cháy. 33 cán bộ quản lý, lãnh đạo khoa, bộ môn tại Học viện An ninh nhân dân, Học viện Cảnh sát nhân dân, Trường Đại học Kỹ thuật Hậu cần CAND và Trường Đại học Phòng cháy Chữa cháy. 4.3. Giả thuyết khoa học Thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND là quá trình giảng viên trẻ tích cực thay đổi, điều chỉnh tâm lý để đáp ứng yêu cầu của hoạt động dạy học tại các học viện, trường đại học CAND. Nếu làm rõ lý luận và thực tiễn về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ, đánh giá đúng thực trạng thích ứng với hoạt động dạy học của họ thì sẽ tìm được những biện pháp tâm lý sư phạm để nâng cao mức độ thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. 5. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận, thực tiễn Luận án dựa trên phương pháp của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng Cộng sản Việt Nam, Đảng ủy Công an Trung ương về việc hình thành các phẩm chất tâm lý, nhân cách con người và việc xây dựng con người xã hội chủ nghĩa, phát triển đội ngũ giảng viên CAND. Luận án còn dựa trên các nguyên tắc phương pháp luận của tâm lý học Mác xít. Cơ sở thực tiễn của luận án là hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND hiện nay; báo cáo tổng kết công tác dạy học của các học viện, trường đại học CAND và quá trình khảo sát thực
8 tiễn hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu trong khoa học xã hội. Cụ thể: + Nghiên cứu tài liệu: Nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài, nhằm thu thập hệ thống các cơ sở lý luận của luận án, nghiên cứu các phương pháp, số liệu để định hướng, làm cơ sở cho việc nghiên cứu. + Quan sát: Nhằm chính xác hóa và bổ sung số liệu nghiên cứu. Tác giả trực tiếp quan sát hoạt động dạy học của giảng viên thông qua các giờ lên lớp; hoạt động soạn giáo án, chuẩn bị cho hoạt động giảng dạy; các hoạt động nghiên cứu khoa học và các hoạt động khác của nhà trường. + Điều tra bằng bảng hỏi: Đây là phương pháp chính của luận án nhằm đánh giá thực trạng của vấn đề nghiên cứu. + Chuyên gia: Lấy ý kiến của các chuyên gia về những vấn đề liên quan đến luận án, cho phép tranh thủ vốn sống, vốn tri thức và kinh nghiệm về hoạt động dạy học của các chuyên gia nhằm hỗ trợ cho các phương pháp trên. + Tọa đàm, phỏng vấn: Là phương pháp bổ trợ, phỏng vấn trực tiếp một số học viên, giảng viên, cán bộ quản lý giáo dục nhằm chính xác hoá những thông tin thu được từ phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi hoặc bổ sung những thông tin mới cần thiết cho việc nghiên cứu. + Phân tích kết quả hoạt động: Nghiên cứu thực tiễn hoạt động giảng dạy của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND để đánh giá thực trạng thích ứng của giảng viên trẻ đối với hoạt động dạy học.
9 + Phương pháp mô tả chân dung: Mô tả một số chân dung về giảng viên trẻ trong thực hiện hoạt động dạy học tại các học viện, trường đại học CAND nhằm làm rõ hơn vấn đề nghiên cứu của luận án. + Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học: xử lý số liệu bằng phép toán trên chương trình phần mềm SPSS: Tính tần suất trả lời các phương án, tính tỷ lệ %, điểm trung bình nhằm đánh giá thực trạng vấn đề nghiên cứu. 6. Những đóng góp mới của luận án Luận án có những đóng góp cơ bản sau: Xây dựng khái niệm thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Chỉ ra cấu trúc tâm lý thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Xác định tiêu chí đánh giá thích ứng; làm rõ những đặc điểm của đội ngũ giảng viên trẻ và đặc điểm hoạt động dạy học tại các học viện, trường đại học CAND. Đánh giá thực trạng thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Làm rõ những yếu tố ảnh hưởng tới thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND. Đề xuất một s ố bi ện pháp tâm lý sư phạm nh ằm nâng cao mức độ thích ứng v ới hoạt độ ng dạ y họ c củ a gi ảng viên trẻ tạ i các họ c việ n, tr ườ ng đạ i họ c CAND. 7. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận án Về lý luận: Luận án góp phần bổ sung, phát triển lý luận về thích ứng với hoạt động dạy học của giảng viên trẻ nói chung, giảng viên trẻ tại các học viện, trường đại học CAND nói riêng.
10 Về thực tiễn: Luận án cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho cấp ủy Đảng, Ban Giám đốc, Ban Giám hiệu các học viện, trường đại học về công tác lãnh đạo, chỉ đạo nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên nói chung và đội ngũ giảng viên trẻ nói riêng đáp ứng nhiệm vụ bảo vệ an ninh Tổ quốc. Đồng thời, kết quả nghiên cứu của luận án còn được sử dụng làm tài liệu tham khảo, nghiên cứu, học tập trong công tác dạy học, quản lý giáo dục và lãnh đạo tại các học viện, nhà trường nói chung và trong Công an nói riêng. 8. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được kết cấu 3 chương, 11 tiết.
11 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI THÍCH ỨNG VỚI HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CỦA GIẢNG VIÊN TRẺ TẠI CÁC HỌC VIỆN, TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG AN NHÂN DÂN 1. Tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài Thích ứng có vai trò quan trọng, quyết định hiệu quả của hoạt động của cá nhân. Người đầu tiên nghiên cứu về thích ứng là H.Spencer (1820 1903), nhà tâm lý học người Anh, với tác phẩm nổi tiếng “Những nguyên lý của tâm lý học” (1895). Trong tác phẩm này, H.Spencer đã phân tích quá trình thích ứng ở con người dựa trên học thuyết tiến hóa và đưa ra quan điểm: “Cuộc sống là sự thích ứng liên tục của các mối quan hệ bên trong với mối quan hệ bên ngoài” [89]. H.Spencer đã mở ra con đường nghiên cứu quan trọng về thích ứng. Trong khoa học tâm lý hiện nay, vấn đề thích ứng được nghiên cứu trên nhiều loại khách thể và có nhiều hướng nghiên cứu khác nhau. Trong luận án tập trung tổng quan ba hướng nghiên cứu về thích ứng gần với đề tài nghiên cứu luận án, đó là: thích ứng với hoạt động nghề nghiệp, thích ứng với hoạt động học tập và thích ứng với hoạt động dạy học. 1.1. Nghiên cứu thích ứng với hoạt động nghề nghiệp Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thay đổi của cá nhân để đáp ứng yêu cầu về nhận thức, thái độ, kỹ năng nghề nghiệp. Các tác giả nghiên cứu về thích ứng với hoạt động nghề nghiệp trên thế giới và trong nước thường tập trung vào đối tượng sinh viên, người học trong quá trình thích ứng nghề tại trường học hơn là các cơ quan, đơn vị sản xuất, kinh doanh. Các tác giả Peter Creed, Tracy Fallon, Michell Hood thuộc trường Đại học Griffth của Australia đã có công trình nghiên cứu về: “Mối quan hệ giữa thích ứng nghề nghiệp và mối quan tâm về nghề trong giới trẻ”
12 [73]. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng: Thích ứng nghề nghiệp có mối quan hệ bên trong và có thể bị ảnh hưởng bởi nhân tố đầu tiên (kế hoạch xây dựng nghề, khám phá nghề, xu hướng nghề, sự ra quyết định nghề…). Những nhân tố nghề có mối quan hệ nội hàm và bị ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố khác. Tác giả R.D. Duffy và D.L. Blustein cho rằng khả năng thích ứng nghề nghiệp được hiểu như là sự tự quyết định về nghề, sự tự lựa chọn nghề, tự mong muốn đạt được kết quả nhất định về nghề, tìm kiếm trường học nghề phù hợp với khả năng của mình…[72]. Để hoạt động nghề nghiệp đạt hiệu quả đòi hỏi mỗi cá nhân phải thích ứng với nghề nghiệp. Khi con người thích ứng với nghề nghiệp, họ sẽ chủ động, tích cực trong công việc, an tâm, phấn khởi, say mê, dồn hết khả năng, tâm trí của mình cho hoạt động nghề. Lúc này, con người sẽ thực hiện hoạt động dễ dàng, khả năng sáng tạo lớn và hiệu quả lao động cao. Tác giả N.B.Basinanova, D.V.Kalinhitreva xem xét mối quan hệ giữa trí tuệ với sự thích ứng nghề nghiệp, thích ứng tâm lý xã hội đã phát hiện: Chỉ số trí tuệ càng cao thì sự thích ứng nghề nghiệp lại càng thuận lợi. Nhưng sự thích ứng tâm lý xã hội thì không hoàn toàn như vậy. Nếu chỉ số trí tuệ của cá nhân cao hơn hẳn chỉ số trí tuệ chung của nhóm thì nó sẽ cản trở sự thích ứng tâm lý xã hội của cá nhân đó [4]. Tác giả A.E.Golomstooc khi nghiên cứu về “Sự lựa chọn nghề nghiệp và giáo dục nhân cách cho học sinh” đã không sử dụng thuật ngữ “thích ứng” (Адаптация) mà sử dụng thuật ngữ “thích hợp” (Пригодностъ) để nói lên sự thích nghi đặc biệt của con người với nghề nghiệp và nhấn mạnh đến mặt tình cảm của quá trình thích hợp nghề nghiệp, coi đó như là một thuộc tính của nhân cách [17].
13 Ở Phần Lan, M.V. Vôlannen quan tâm đến vấn đề thích ứng nghề nghiệp và tâm thế xã hội đối với việc làm của thanh niên. Kết quả nghiên cứu của ông cho thấy giữa việc học nghề và lao động nghề của thanh niên tồn tại một thời kỳ chuyển tiếp có thể kéo dài từ 5 7 năm, được đặc trưng bởi hàng loạt các sự kiện như: học nghề, thay đổi nghề, thất nghiệp, làm việc tạm thời. Tác giả xem đây là những giai đoạn thích ứng nghề của thanh niên và tâm thế của họ đối với việc làm phụ thuộc vào giai đoạn này có diễn ra sự thích ứng nghề hay không [95]. Tác giả B.Hesketh trong bài viết: “Thích ứng tâm lý nghề để đương đầu với mọi thay đổi” [80] đã đề cập tới việc đào tạo những công nghệ mới cho người lao động, tạo điều kiện cho họ nhanh chóng thích nghi với những công nghệ đó và hình thành các kỹ năng cần thiết. Tác giả cho rằng, cần cho người lao động thích ứng với tâm lý nghề để họ sẵn sàng đương đầu với những thay đổi, không chỉ cung cấp cho người lao động tri thức nghề mà điều đặc biệt quan trọng là phải hình thành kỹ năng nghề cho họ. Công trình nghiên cứu: “Các yếu tố thích ứng nghề nghiệp của sinh viên” được đăng trên http:/www.jour.club.ru. đã phản ánh các yếu tố thích ứng nghề nghiệp của sinh viên thông qua các giai đoạn của quá trình thích ứng nghề nghiệp của sinh viên bao gồm: giai đoạn tiếp nhận trách nhiệm nghề nghiệp, giai đoạn hòa nhập vào môi trường làm việc và giai đoạn hình thành các phẩm chất nhân cách có giá trị nghề nghiệp. Quá trình thích ứng nghề nghiệp của sinh viên ở các giai đoạn khác nhau có những biểu hiện tương ứng, do đó, để có thể đánh giá được mức độ thích ứng nghề nghiệp của sinh viên có thể tìm hiểu sự biểu hiện của sinh viên thông qua quá trình thực hiện hoạt động nghề nghiệp. Mức độ thích ứng cao nhất đối với nghề là khi cá nhân hình thành được những phẩm chất nhân cách có giá trị nghề nghiệp [106].
14 Tác giả Pankova Tachiana Anna Tonnepna với đề tài: “Thích ứng tâm lý nghề nghiệp của các chuyên gia trẻ” [104] đã nghiên cứu trí tuệ xã hội như là yếu tố thích ứng tâm lý xã hội của một chuyên gia trẻ. Các chuyên gia trẻ có trình độ trí tuệ cảm xúc cao thì có sự thích ứng tâm lý xã hội đối với hoạt động nghề nghiệp theo các tiêu chí bên ngoài và bên trong. Hiệu quả thích ứng tâm lý xã hội của chuyên gia trẻ theo các tiêu chí bên trong có liên quan chặt chẽ với trình độ trí tuệ xúc cảm bên trong và trình độ trí tuệ xúc cảm liên nhân cách (ứng xử, quan hệ). Tác giả Nguyễn Văn Hộ với đề tài "Thích ứng sư phạm" đã đưa ra các khái niệm về thích ứng, thích ứng sư phạm, phân tích các nội dung về hình thành khả năng thích ứng về lối sống cho sinh viên sư phạm, hình thành khả năng thích ứng về tay nghề trong quá trình đào tạo cho sinh viên sư phạm, như: thích ứng với quy trình lên lớp, thích ứng với hoạt động giảng dạy trên lớp, thích ứng với hoạt động thiết kế nội dung công tác chủ nhiệm lớp và thích ứng với hoạt động ứng xử trong công tác giáo dục. Bên cạnh đó, tác giả đề ra một số giải pháp giúp sinh viên đại học thích ứng với nghề sư phạm [23]. Tác giả Dương Thị Nga, với đề tài “Phát triển năng lực thích ứng nghề nghiệp cho sinh viên cao đẳng sư phạm” [36] đã chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực thích ứng nghề cho sinh viên cao đẳng: ảnh hưởng của giáo viên; nội dung chương trình và phương pháp, hình thức tổ chức dạy học; rèn luyện nghiệp vụ sư phạm thường xuyên; việc tham gia vào các hoạt động ở trường phổ thông; các phương tiện thông tin đại chúng; môi trường và điều kiện học tập; sự giúp đỡ của bạn bè và người thân; truyền thống gia đình; các yếu tố sinh học thể chất; ý thức của bản thân về giá trị nghề dạy học; động cơ, lý tưởng, hứng thú
15 nghề nghiệp; tri thức, kỹ năng, kỹ xảo đã có ở sinh viên; tính tích cực tự giác, sáng tạo trong học tập và ý chí rèn luyện nghề. Tác giả Dương Thị Thanh Thanh nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến sự thích ứng với hoạt động quản lý dạy học của hiệu trưởng trường tiểu học tỉnh Nghệ An. Kết quả cho thấy các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến thích ứng của hiệu trưởng là: tri thức, kinh nghiệm quản lý và ý thức rèn luyện của hiệu trưởng trường tiểu học; bầu không khí tâm lý tập thể sư phạm trong trường tiểu học và điều kiện hoạt động quản lý của hiệu trưởng trường tiểu học [47]. Tóm lại, từ các công trình nghiên cứu thích ứng nghề nghiệp cho thấy, các tác giả đã đề cập đến khái niệm thích ứng nghề nghiệp, những yếu tố chủ quan, khách quan và những chỉ số đặc trưng cho thích ứng nghề nghiệp. Các tác giả đều có xu hướng cho rằng, thích ứng nghề nghiệp là quá trình thích nghi với những đặc điểm lao động và điều kiện của quá trình lao động. Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thích ứng thể hiện ở cả ba mặt của đời sống tâm lý con người đó là: nhận thức, cảm xúc và hành động. Các nhân tố bên trong có vai trò quan trọng đến mức độ thích ứng của cá nhân với hoạt động nghề nghiệp, như: xu hướng nghề, kế hoạch xây dựng nghề, sự ra quyết định nghề và chỉ số trí tuệ. Tuy nhiên, các tác giả chưa phân tích rõ nội dung thích ứng với hoạt động nghề nghiệp cũng như quy trình thích ứng cụ thể để giúp cho đối tượng thích ứng tốt ở những môi trường nghề nghiệp khác nhau và chưa đưa ra một số trường hợp điển hình về đối tượng thích ứng với nghề nghiệp để làm rõ hơn những vấn đề lý luận và thực tiễn của vấn đề nghiên cứu. 1.2. Nghiên cứu thích ứng với hoạt động học tập
16 Hướng nghiên cứu về thích ứng với hoạt động học tập được nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu ở nhiều khía cạnh khác nhau, ở các cấp bậc học khác nhau từ tiểu học đến đại học. Bren P.Allen đã tiếp cận vấn đề thích ứng học tập của sinh viên thông qua một hệ thống tác động hình thành các kỹ năng học tập tại trường đại học. Tác giả cho rằng, sinh viên muốn thích ứng với học tập ở trường đại học cần phải hình thành các kỹ năng: quản lý chặt chẽ quỹ thời gian cá nhân; các kỹ năng học tập; chế ngự cảm xúc tiêu cực để vượt qua các khó khăn trong học tập, thi cử; chọn các hình thức học tập; chủ động và hình thành các thói quen hành vi mang tính chất nghề nghiệp [70]. Công trình nghiên cứu của H.W. Bernard đã khẳng định vai trò của mối quan hệ tích cực giữa thầy và trò để thích ứng với hoạt động học tập, không phải chỉ trò tích cực trong hoạt động học mà cả thầy cũng phải tích cực trong hoạt động giảng dạy. Qua nghiên cứu của mình, tác giả đã chỉ ra được các biện pháp cụ thể để giúp học sinh nhanh chóng thích ứng với hoạt động học tập [71]. Tác giả Xinyin Chen thuộc Đại học Tây Ontario, Canada và BoShu Li thuộc đại học sư phạm Shanghai, Trung Quốc đã nghiên cứu: “ Tâm trạng thất vọng của trẻ em Trung Quốc: Tầm quan trọng của sự phát triển đối với sự thích ứng trường học và xã hội” [92] nghiên cứu trên trẻ em 12 tuổi về ảnh hưởng tâm trạng thất vọng tới sự thích ứng trường học của trẻ em Trung Quốc như sau: Tâm trạng thất vọng của học sinh được nghiên cứu thông qua tự thuật, đánh giá của bạn bè, giáo viên và hồ sơ tại trường. Sự thất vọng tác động âm tính tới các kết quả học tập và tác động dương tính tới việc tăng các khó khăn trong học tập.
17 Tác giả Ming Kung Yang và WeiChin Hsiao với đề tài “ Nghiên cứu sự thích ứng học nghề trên những học sinh của trường dạy nghề” [84] kết quả nghiên cứu cho thấy, học sinh trung học nghề tại Trung Quốc có thái độ thích ứng tích cực đối với việc học tập kỹ năng; không có sự khác biệt đáng kể về kỹ năng ở góc độ hiệu quả tự học và yếu tố môi trường dạy học; mối quan hệ xã hội, tiện nghi xưởng thực hành, sự quan tâm của nhà trường về việc học kỹ năng có ảnh hưởng lớn đến sự thích ứng về mặt kỹ năng trong học tập. Tác giả P. Zettergren thuộc Đại học Stockholm, Thụy Điển nghiên cứu: “Sự thích ứng nhà trường ở tuổi vị thành niên đối với trẻ em bình thường và trẻ em bị hắt hủi trước đây” [93] kết quả cho thấy thành tích học tập và mức độ thông minh của các em bị bạn bè hắt hủi kém hơn so với các em khác, điểm số của các em được bạn bè yêu quý đạt được ở mức cao. Nghiên cứu cũng đưa ra dấu hiệu những học sinh nữ bị bạn bè ghét bỏ có thái độ tiêu cực với trường học và việc thực hiện các nhiệm vụ ở nhà trường; tỷ lệ bỏ học giữa chừng của học sinh nam bị ghét bỏ cao hơn nhiều so với các nhóm học sinh nam khác; những trẻ em bị bạn bè hắt hủi có thể gây rắc rối ở nhà trường và khi lớn lên. Ba nhà tâm lý học là J. Hopkins, N. Malleson, I. Sarnoff nghiên cứu mối liên hệ giữa kết quả học tập với quan hệ bạn bè khác giới của sinh viên nước ngoài học tập ở London và đưa ra kết quả thú vị nhưng gây nhiều tranh cãi rằng: 62,7% sinh viên có bạn khác giới đạt kết quả học tập tốt (vượt qua các kỳ thi), trong khi con số này ở sinh viên không có bạn khác giới là 37,3%; 31,6% số sinh viên có bạn khác giới có kết quả học tập kém trong khi con số này ở nhóm sinh viên không có bạn khác giới lên đến 68,4% [81]. Tác giả A.Arkoff trong tác phẩm: “Thích ứng và sức khỏe tinh thần” [69] đã công bố công trình nghiên cứu của mình về thích ứng tâm lý, bao