Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lý lớp 12

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:136

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở lí luận và thực tiễn của giáo dục giá trị di sản văn hóa, đề tài tập trung vào việc xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lý lớp 12 THPT. Từ đó, đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học địa lý ở trường phổ thông hiện nay. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lý lớp 12

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN VIẾT TÙNG GIÁO DỤC DI SẢN VĂN HÓA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 12 Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Địa lý Mã số: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Phương Liên Thái Nguyên - 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện, dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Phương Liên. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 Tác giả luận văn Trần Viết Tùng i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bảy tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Phương Liên đã chỉ bảo, hướng dẫn và giúp đỡ tôi rất tận tình trong suốt thời gian thực hiện và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các Thầy cô giáo khoa Địa lí, trường Đại Học Sư Phạm Thái Nguyên. Tôi xin cảm ơn tập thể giáo viên Trường THPT Việt Vinh, Trường THPT Quang Bình và Trường PTDT Nội trú cấp II - III Bắc Quang đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, những người thân và bạn bè luôn động viên, ủng hộ, giúp tôi tập trung nghiên cứu và hoàn thành luận văn của mình. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 Học viên Trần Viết Tùng ii
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan .................................................................................................. i Lời cảm ơn ..................................................................................................... ii Mục lục .........................................................................................................iii Danh mục các chữ viết tắt ............................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................ v Danh mục sơ đồ, hình vẽ ................................................................................ v MỞ ĐẦU....................................................................................................... 1 NỘI DUNG ................................................................................................. 10 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC DI SẢN VĂN HÓA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 12 THPT .......... 10 1.1. Cơ sở lý luận ...................................................................................... 10 1.1.1. Phương pháp dạy học ...................................................................... 10 1.1.2. Di sản văn hóa................................................................................. 13 1.1.3. Hệ thống các di sản ở Việt Nam ...................................................... 15 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học địa lí nói chung và địa lí lớp 12 nói riêng........................................................... 17 1.1.5. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 ..... 21 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................. 23 1.2.1. Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học ........................................... 23 1.2.2. Đặc điểm chương trình sách giáo khoa địa lý lớp 12 ....................... 24 1.2.3. Thực trạng dạy học địa lý trong nhà trường phổ thông và việc lồng ghép giáo dục di sản văn hóa trong dạy học địa lí cho học sinh lớp 12 hiện nay ........ 29 Chương 2: XÁC ĐỊNH NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP GIÁO DỤC DI SẢN VĂN HÓA QUA MÔN ĐỊA LÝ LỚP 12 THPT .............................. 32 2.1. Khả năng giáo dục giá trị di sản văn hóa trong dạy học Địa lý 12 ...... 32 iii
2.2. Xác định nội dung giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lý lớp 12 THPT .. 33 2.2.1. Mục tiêu giáo dục di sản văn hóa cho học sinh lớp 12 ..................... 33 2.2.2. Nguyên tắc xác định nội dung giáo dục di sản văn hóa qua bài dạy Địa lí 12 ........................................................................................... 33 2.2.3. Các yêu cầu của việc giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lí .......... 35 2.2.4. Một số nội dung cụ thể về giáo dục di sản văn hóa trong chương trình SGK Địa lí 12 ........................................................................................... 39 2.3. Phương pháp giáo dục di sản văn hóa cho học sinh lớp 12 qua tổ chức các hoạt động ngoại khóa .......................................................................... 46 2.3.1. Các nguyên tắc sử dụng phương pháp giáo dục di sản văn hóa trong bài dạy học Địa lí 12 ................................................................................. 46 2.3.2. Một số hình thức tổ chức giáo dục di sản văn hóa cho học sinh qua bài dạy học Địa lí lớp 12 ........................................................................... 51 2.4. Thiết kế một số giáo án mẫu về giáo dục di sản qua dạy học địa lí 12 77 2.4.1. Mẫu giáo án 1.................................................................................. 77 2.4.2. Mẫu giáo án 2.................................................................................. 88 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................. 96 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ................................................... 96 3.1.1. Mục đích thực nghiệm..................................................................... 96 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .................................................................... 96 3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm ..................................................... 96 3.3. Nội dung thực nghiệm........................................................................ 96 3.4. Tổ chức thực nghiệm.......................................................................... 97 3.4.1. Thời gian thực nghiệm .................................................................... 97 3.4.2. Chọn trường, lớp thực nghiệm......................................................... 97 3.4.3. Phương pháp thực nghiệm............................................................... 98 3.4.4. Tiến hành thực nghiệm.................................................................... 99 3.5. Kết quả thực nghiệm .......................................................................... 99 iv
3.5.1. Kết quả về mặt định tính ................................................................. 99 3.5.2. Kết quả về mặt định lượng .............................................................. 99 3.5.3. Kết quả chung về thực nghiệm ...................................................... 102 KẾT LUẬN............................................................................................... 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 107 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BGDĐT Bộ giáo dục đào tạo DA Dự án GD Giáo dục DHDA Dạy học dự án DSVH Di sản văn hóa ĐC Đối chứng GDTX Giáo dục thường xuyên GV Giáo viên HS Học sinh HĐNGLL Hoạt động ngoài giờ lên lớp KT - XH Kinh tế - xã hội PTDT Phổ thông dân tộc SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm TW Trung ương iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Các nội dung cụ thể giáo dục di sản văn hóa trong chương trình sách giáo khoa địa lí 12 ................................................................................ 40 Bảng 2.2. Đáp án trò chơi ô chữ kì diệu ....................................................... 56 Bảng 2.3. Công việc của giáo viên và học sinh trong tổ chức dạy học dự án địa lý ............................................................................................................ 73 Bảng 3.1. Danh sách trường, lớp tham gia thực nghiệm sư phạm ................. 97 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên dạy thực nghiệm .......................................... 98 Bảng 3.3. Bảng phân phối điểm kiểm tra trắc nghiệm về tình trạng nhận thức của lớp thực nghiệm và đối chứng ở 3 trường THPT.................................. 100 Bảng 3.4. Bảng phân phối tổng hợp điểm các bài trắc nghiệm của lớp thực nghiệm và đối chứng .................................................................................. 100 Bảng 3.5. Bảng tổng hợp điểm trung bình của các lớp thực nghiệm và đối chứng ......................................................................................................... 101 DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ Trang Sơ đồ 1.1. Dạy học tích cực.......................................................................... 11 Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả thực nghiệm và đối chứng tại 3 trường THPT ......................................................................................................... 101 v
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Lí luận và thực tiễn đã chứng minh rằng, bất kỳ dân tộc nào cũng có quá trình lịch sử phát triển riêng của mình, đồng thời sản sinh ra giá trị văn hóa dân tộc và chính giá trị văn hóa đó đã làm nên diện mạo, cốt cách riêng của mỗi dân tộc, để tạo nên sự phong phú đa dạng cho nền văn hóa chung của nhân loại. Thực tế ngày càng khẳng định vai trò to lớn của di sản văn hóa dân tộc đối với quá trình phát triển của xã hội. Một quốc gia không thể phát triển bền vững nếu thiếu một nền tảng văn hóa nội sinh, khi các giá trị di sản văn hóa bị mai một hoặc không được giữ gìn, phát huy một cách đúng đắn, có hiệu quả. Đảng và Nhà nước ta luôn coi trọng và quan tâm đến việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc. Vì nó là hồn của dân tộc, là nền tảng tinh thần, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững. Đại hội Đảng VIII khẳng định “Văn hóa là nền tảng tinh thần xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội,... nhằm xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người Việt Nam về tư tưởng, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh cho sự phát triển của xã hội”.[10] Giá trị của di sản văn hóa nói chung, di tích và danh thắng nói riêng là vô cùng to lớn, song điều quan trọng hơn cả là việc bảo tồn và phát huy những giá trị của nó như thế nào để phát triển mang tính bền vững trong giai đoạn hiện nay mới chính là vấn đề cần được đặc biệt quan tâm đúng mức của các ngành, các cấp, nhất là những người làm công tác quản lý và giáo dục văn hóa hiện nay. Vấn đề bảo tồn các di sản văn hoá của dân tộc luôn đi cùng với giáo dục, trong đó giáo dục di sản văn hoá là một phần không thể thiếu trong chương trình giáo dục. Đặc biệt, Địa lý là môn học có nhiều thuận lợi về giáo dục tình yêu quê hương đất nước, trong đó các kiến thức về di sản văn hóa có vai trò cực kì quan trọng. Tuy nhiên nội dung kiến thức và hình thức tổ chức dạy học di sản văn hóa vẫn còn chiếm một tỉ lệ nhỏ trong các bài giảng địa lý. Bên cạnh đó, việc nắm các 1
kiến thức về di sản văn hóa của giáo viên còn chưa sâu, chưa rộng đã phần nào ảnh hưởng đến chất lượng học tập của học sinh. Do đó, việc cung cấp và bổ sung kiến thức di sản văn hóa cho học sinh còn nhiều hạn chế, đây là vấn đề cần được khắc phục. Việc đưa kiến thức giáo dục di sản văn hóa vào trong dạy học địa lý sẽ góp phần làm giàu tình yêu quê hương đất nước trong tâm hồn các em. Đồng thời, bài giảng địa lý có sự liên hệ, chứng minh bằng thực tiễn nơi các em đang sống và học tập sẽ trở nên hấp dẫn và có tính thuyết phục với học sinh hơn. Ở nước ta, vấn đề giáo dục di sản văn hóa ở các trường phổ thông hiện nay đã được chú ý nhiều hơn. Trong chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2010 - 2020, khẳng định mục tiêu và nhiệm vụ quan trọng của việc giáo dục di sản văn hóa cho học sinh phổ thông. Tại hội thảo giáo dục di sản trong nhà trường do UNESCO tổ chức đầu tháng 3 - 2012 nhấn mạnh việc “đưa chương trình giáo dục di sản vào nhà trường là cần thiết”. Xuất phát từ những lí do trên, tác giả lựa chọn vấn đề “Giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lý lớp 12” làm đề tài nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Bước sang thế kỷ XXI, xu thế tất yếu của nhiều quốc gia trên thế giới là bằng mọi cách khơi dậy sức sống mãnh liệt của dân tộc để hội nhập quốc tế và phát triển hợp lý, phù hợp với xã hội hiện đại. Để làm được điều đó, nhiều nước đã tìm về di sản văn hoá (DSVH), bởi di sản văn hóa chính là một trong những cội nguồn sức sống tiềm tàng to lớn của dân tộc được tạo ra trong quá khứ, cần phải được bảo vệ, duy trì và phát huy trong xã hội hiện đại. Di sản văn hóa dân tộc giống như một nguồn lực kép: nguồn lực vật thể (hữu hình) và nguồn lực phi vật thể (vô hình). Nó trở thành điểm tựa quan trọng, tạo thế đi vững chắc cho hiện tại và tương lai của mỗi quốc gia, dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Trong thời gian gần đây, vấn đề giáo dục di sản văn hóa trong nhà trường phổ thông được nhiều nhà khoa học quan tâm và đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học có giá trị, đã công bố rộng rãi dưới dạng sách tham khảo, bài báo cáo khoa học trong đó phải kể đến: 2
* Những thành tựu nghiên cứu lý luận về văn hoá và di sản văn hoá Ở nước ta, nghiên cứu về di sản văn hóa trước tiên phải kể đến công trình “Việt Nam Văn hoá sử cương” của học giả Đào Duy Anh với quan điểm : “Ta muốn trở thành một nước cường thịnh về vật chất, vừa về tinh thần thì phải giữ văn hoá cũ (di sản) làm thể (gốc, nền tảng); mà lấy văn hoá mới làm dụng nghĩa là phải khéo điều hoà tinh tuý của văn hoá phương Đông với những điều sở trường về khoa học của văn hoá phương Tây”. [1] Năm 1997, GS.TS Hoàng Vinh hoàn thành cuốn sách “Một số vấn đề về bảo tồn và phát triển di sản văn hoá dân tộc” [25]. Trên cơ sở những quan niệm di sản văn hóa của quốc tế và Việt Nam, tác giả đã đưa ra một hệ thống lý luận về di sản văn hóa, đồng thời bước đầu vận dụng nghiên cứu DSVH nước ta. Tác giả Ngô Phương Thảo viết bài “Bảo vệ di sản, cuộc chiến từ những góc nhìn” đăng ở Tạp chí Văn hoá nghệ thuật số 289 tháng 07/2008. Bài viết đã đề cập trực tiếp đến vấn đề bảo vệ di sản văn hóa hiện nay. Theo tác giả thì “Mỗi ngày, di sản văn hoá càng đối mặt với nhiều nguy cơ, xuất phát từ những hệ lụy của cuộc sống hiện đại. Cũng mỗi ngày, ý thức về trách nhiệm phải gìn giữ các giá trị văn hoá đã tồn tại với thời gian càng lan toả sâu rộng trong toàn xã hội, trong mỗi cộng đồng để dẫn tới những chương trình dự án ngày càng có hiệu quả hơn trong việc gìn giữ các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể”. [23] * Những công trình nghiên cứu liên quan đến việc giáo dục di sản văn hóa ở trường phổ thông Hội thảo “Giáo dục di sản trong nhà trường tại Việt Nam” do văn phòng UNESCO tại Hà Nội và Trung tâm Nghiên cứu và phát huy Di sản văn hóa (CCH) thuộc Hội Di sản văn hóa Việt Nam tổ chức vào tháng 3/2012. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ “Nâng cao hiệu quả hoạt động giáo dục của bảo tàng đối với học sinh phổ thông (Nghiên cứu trường hợp Câu lạc bộ “em yêu lịch sử” tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia)” của Th.s Nguyễn Thị Kim Thành - (Bảo tàng Lịch sử Quốc gia), là một công trình khảo sát khá sâu rộng, công phu trong việc giáo dục di sản văn hóa, nhằm giáo dục thế hệ trẻ về tình yêu quê hương, đất nước, bảo tồn các giá trị văn hóa của dân tộc. 3
Bên cạnh đó, cuốn “Bảo tàng, di tích - nơi khơi nguồn cảm hứng dạy và học lịch sử cho học sinh phổ thông” (Nxb Giáo dục Việt Nam, 2014) [22], tác giả Nguyễn Thị Kim Thành đã trình bày rất khái quát, dễ hiểu về mối quan hệ bổ trợ giữa việc truyền thụ kiến thức lịch sử trong nhà trường với phương pháp tiếp cận mới trong việc dạy và học Lịch sử từ bảo tàng và di tích. Trên cơ sở bám sát nội dung chương trình SGK hiện hành, có sự cập nhật, bổ sung những vấn đề mới theo định hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo của nước ta. Trong thời gian qua, còn có một số bài viết nghiên cứu về việc sử dụng di sản trong dạy học ở các trường phổ thông. Trong đó, phải kể đến bài “Giáo dục trải nghiệm di sản cho học sinh” của PGS.TS Nguyễn văn Huy - Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia, đã đưa ra được các khái niệm về di sản văn hóa và một số giải pháp giáo dục di sản văn hóa. Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả đã tham khảo, kế thừa kết quả của một số tài liệu khoa học là cơ sở gợi mở cho hướng nghiên cứu về giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lý lớp 12 ở trường THPT (trung học phổ thông) bao gồm: Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX; Luật di sản văn hóa; Hướng dẫn thực hiện công ước di sản Thế giới (1972); Tài liệu tập huấn “Hướng dẫn sử dụng di sản văn hóa trong dạy ở trường phổ thông, trung tâm giáo dục thường xuyên” ... Nhận xét chung - Phần lớn các công trình nghiên cứu và tư liệu trên đây đều trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến di sản văn hóa và thực trạng bảo tồn phát huy di sản văn hóa ở nhiều góc độ lý luận và thực tiễn khác nhau. - Chưa có công trình nào nghiên cứu một cách chuyên biệt, hệ thống và quy mô về thực trạng bảo tồn và phát huy di sản văn hóa trong quá trình dạy học Địa lý ở trường phổ thông. - Các công trình chủ yếu nghiên cứu về bảo tồn và phát huy di sản văn hóa thuần túy mà chưa đề cập nhiều đến mối quan hệ giữa bảo tồn, phát huy di sản văn hóa thông qua giáo dục cộng đồng, mà đặc biệt ở đây là giáo dục thế hệ trẻ, những người chủ tương lai của đất nước. 4
3. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 3.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm tổng hợp: Là một trong những yêu cầu quan trọng hàng đầu đối với các công trình nghiên cứu của khoa học nói chung và địa lý nói riêng. Quan điểm tổng hợp xem xét các yếu tố trong mối quan hệ tương tác, sự tác động qua lại giữa giáo dục và thực tiễn nghiên cứu cũng như trong mối quan hệ chặt chẽ của toàn hệ thống giáo dục. Quan điểm này giúp tác giả nghiên cứu một cách tổng quan việc giáo dục di sản văn hóa cho học sinh ở trường phổ thông, thông qua việc xác định các nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục cho học sinh. - Quan điểm hệ thống - cấu trúc: Tính hệ thống là một trong những quan điểm không thể thiếu trong nghiên cứu khoa học nói chung, cũng như khi nghiên cứu khoa học địa lý. Bất kỳ một nội dung kiến thức nào khi nghiên cứu đều phải được đặt trong mối tương quan với các yếu tố thuộc hệ thống cấp cao hơn và trong cấp phân vị thấp hơn. Giáo dục di sản văn hóa là một bộ phận trong việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ, nó bao gồm nhiều thành phần, các thành phần có mối quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại với nhau. - Quan điểm lịch sử: Bất cứ một sự vật, hiện tượng nào cũng có một quá trình hình thành, phát triển… Quan điểm lịch sử - viễn cảnh cho ta cái nhìn đầy đủ, toàn diện về quá khứ, hiện tại cũng như dự đoán được tương lai của sự vật, hiện tượng. Quan điểm này được tác giả sử dụng trong nghiên cứu đề tài, việc giáo dục di sản văn hóa trong nhà trường phổ thông nói chung và qua môn Địa lý nói riêng, cho ta một cái nhìn sâu sắc, toàn diện về thực trạng và phương pháp giáo dục hiện nay. Bên cạnh đó, việc giáo dục DSVH còn giúp truyền thụ cho HS (học sinh) những kiến thức cần thiết, rèn luyện kĩ năng thực hành, hình thành thái độ, tình cảm, ý thức bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao hứng thú học tập bộ môn Địa lí cho HS. 3.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập và xử lí thông tin Việc thu thập tài liệu được thực hiện dựa vào mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. Các nguồn tài liệu gồm sách báo, tạp chí chuyên ngành, 5
các báo cáo khoa học, các đề tài nghiên cứu, các trang web cung cấp thông tin và các chỉ thị, các nghị quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề tài đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu phải đặc biệt chú ý đến nội dung chương trình SGK (sách giáo khoa) Địa lý lớp 12 ban cơ bản, sách hướng dẫn của giáo viên, cùng với các tài liệu tham khảo khác. Vì vậy nguồn tài liệu thu thập hết sức phong phú. Tuy nhiên, việc lựa chọn và sắp xếp nội dung sao cho chính xác, phù hợp với quá trình dạy học hiện nay cần khá nhiều thời gian và công sức của tác giả. - Phương pháp phân tích hệ thống Trong quá trình dạy học thì nội dung, phương pháp, phương tiện dạy học và xu hướng dạy học là một tổng thể thống nhất với những quy luật nội tại riêng của nó. Do đó, cần phải nghiên cứu việc giáo dục di sản văn hóa trong mối quan hệ qua lại nhiều chiều với toàn bộ chương trình địa lý phổ thông. Hay khi xem xét thực trạng giảng dạy và học tập kiến thức di sản văn hóa ở các trường phổ thông hiện nay cần phải nhìn nhận từ cả giáo viên và học sinh trên nhiều phương diện: nội dung, phương pháp, phương tiện, xu hướng... Có như vậy mới rút ra được những kết luận khách quan, chính xác về vấn đề đưa ra. - Phương pháp khảo sát điều tra Phương pháp này được tác giả đề tài sử dụng trong việc khảo sát thực tế ở một số trường phổ thông để nắm rõ thực trạng dạy và học di sản văn hóa ở các trường phổ thông hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang dạy Địa lý lớp 12, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho giáo viên và học sinh về thực trạng giáo dục di sản văn hóa qua môn Địa lý ở nhà trường phổ thông. Từ đó, phân tích các kết quả để thấy được tính khả thi của đề tài, rút ra những nhận xét chính xác và khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị cần thiết, giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn địa lý, trong đó có việc giáo dục di sản văn hóa được tốt hơn. - Phương pháp sử dụng toán thống kê Phương pháp này được tác giả đề tài sử dụng trong việc xử lý, phân tích các kết quả thu được sau khi tiến hành thực nghiệm sư phạm ở các trường phổ thông, 6
nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài trong việc giáo dục kiến thức di sản văn hóa vào dạy học địa lý lớp 12. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, tác giả đã tiến hành thực nghiệm sư phạm ở một số trường phổ thông, việc thực nghiệm được tiến hành bằng cách tác giả trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một số giáo viên có kinh nghiệm ở một số trường phổ thông giảng dạy theo giáo án do tác giả thiết kế. Tiến hành thực nghiệm đối chứng, sau đó dùng phiếu thăm dò, lấy ý kiến của giáo viên và học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một số kiến nghị giúp cho việc giáo dục di sản văn hóa nói riêng, cũng như địa lý nói chung đạt được hiệu quả như mong muốn. 4. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở lí luận và thực tiễn của giáo dục giá trị di sản văn hóa, đề tài tập trung vào việc xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lý lớp 12 THPT. Từ đó, đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học địa lý ở trường phổ thông hiện nay. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu trên, luận văn tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau: - Tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản văn hóa trong dạy học địa lí 12. - Tiến hành điều tra thực tế việc giáo dục di sản văn hóa qua môn Địa lí 12 ở một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Hà Giang. - Phân tích nội dung chương trình, sách giáo khoa Địa lý lớp 12 để xác định khả năng và các địa chỉ tích hợp giáo dục di sản văn hóa trong dạy học. 7
- Thiết kế một số môđun về giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lí lớp 12, đề xuất phương pháp, hình thức thực hiện. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng các kết quả nghiên cứu. 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu đề tài 5.1. Đối tượng nghiên cứu Việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học địa lí lớp 12 THPT (Địa lí Việt Nam). 5.2. Phạm vi nghiên cứu Do trình độ và thời gian nghiên cứu còn hạn chế, luận văn không thể đi sâu nghiên cứu tất cả các di sản văn hóa, cũng như biện pháp sử dụng chúng mà trên cơ sở nêu khái quát sẽ lựa chọn những di sản tiêu biểu có thể sử dụng (đã được thẩm định tính khoa học, tính chọn lựa phù hợp từng đơn vị kiến thức và yêu cầu bài học). Để tập trung vào việc xác định nội dung, phương pháp, hình thức giáo dục giá trị di sản văn hóa, có hiệu quả nhất trong giờ học nội khóa cũng như hoạt động ngoại khóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh khi dạy học Địa lí lớp 12 - THPT. 6. Những điểm mới và đóng góp của luận văn - Đề tài đã làm sáng tỏ và hệ thống hóa được cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản văn hóa vào dạy học môn địa lý nói chung và địa lý lớp 12 nói riêng. - Đề tài đã đánh giá được những đặc điểm cơ bản về thực trạng giáo dục di sản văn hóa ở một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Hà Giang. - Xây dựng được các nội dung, phương pháp và một số hình thức tổ chức giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh vào dạy học địa lý lớp 12, nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập bộ môn Địa lí ở trường THPT. - Thiết kế một số giáo án có sử dụng di sản văn hóa vào dạy học Địa lý lớp 12 THPT. 8
- Đề tài sẽ là nguồn tài liệu tham khảo cho giáo viên Địa lý nói chung và giáo viên Địa lý lớp 12 nói riêng. 7. Cấu trúc của luận văn Luận văn ngoài phần mở đầu và kết luận được chia làm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản văn hóa trong dạy học địa lý lớp 12 THPT Chương 2: Xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lý lớp 12 THPT Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 9
NỘI DUNG Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC DI SẢN VĂN HÓA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 12 THPT 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Phương pháp dạy học 1.1.1.1. Phương pháp Phương pháp hiểu theo nghĩa chung và rộng nhất là hành vi có mục đích nhất định. Đó cũng là những cách thức, những con đường mà người ta cần đi theo để đạt được mục đích. Theo cách hiểu như vậy thì phương pháp dạy học là những cách thức tương tác giữa giáo viên và học sinh có liên quan đến các hoạt động dạy và học, nhằm mục đích giáo dục và trau dồi học vấn cho thế hệ trẻ. [12, tr.98] Hiện nay, có nhiều quan điểm khác nhau về phương pháp dạy học. Chúng ta thường gặp ba cách định nghĩa sau: - Thứ nhất, phương pháp dạy học là cách thức hoạt động của người giáo viên để truyền thụ kiến thức, rèn luyện kĩ năng và giáo dục học sinh theo mục tiêu của nhà trường. [12, tr.99] Định nghĩa này phản ánh một quan niệm cũ về vai trò của giáo viên trong quá trình dạy học. Theo quan niệm này thì giáo viên là nhân vật trung tâm giữ vai trò chỉ đạo, hoạt động tích cực, còn học sinh thì thụ động thực hiện những điều thầy dạy. - Thứ hai, phương pháp dạy học là sự kết hợp các biện pháp và phương tiện làm việc của giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học, nhằm đạt tới những mục đích giáo dục. [12, tr.99] Định nghĩa này dung hòa hơn, coi phương pháp dạy học là một sự kết hợp, ngang hàng của hai hoạt động dạy và học. Nhiệm vụ truyền thụ tri thức của thầy cũng quan trọng như nhiệm vụ lĩnh hội tri thức của trò. - Thứ ba, phương pháp dạy học là cách thức hướng dẫn và chỉ đạo của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của học sinh, dẫn tới việc học sinh lĩnh hội vững chắc nội dung học vấn, hình thành thế giới quan và phát triển năng lực nhận thức. [12, tr.99] 10
Định nghĩa này thể hiện quan niệm mới về sự lĩnh hội tri thức. Theo quan niệm này thì dạy học chính là quá trình tổ chức cho học sinh lĩnh hội tri thức. Vai trò của học sinh trong quá trình dạy học là vai trò chủ động 1.1.1.2. Quan niệm về phương pháp dạy học tích cực Dạy học tích cực là hệ thống phương pháp dạy học nhằm cụ thể hóa hoạt động bên trong của học sinh. Người học không bị động tiếp thu những kiến thức có sẵn do thầy truyền đạt mà nỗ lực hợp tác với bạn bè để tự tìm hiểu, khám phá những kiến thức mới dưới sự hướng dẫn của thầy giáo. Giáo viên là người định hướng, tổ chức các hoạt động của lớp học. Phương pháp dạy học tích cực thực chất là cách hướng tới việc học tập tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, chống lại thói quen học tập thụ động của học sinh. Nhiệm vụ chủ yếu của giáo viên trong PPDH tích cực là trở thành người thiết kế, tạo điều kiện phát huy tính độc lập, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. Học sinh được thách thức và tham gia một cách tích cực trong suốt quá trình học tập. - Thiết - Động cơ, hứng kế. thú, lạc quan. Tổ Chủ chức - Giao - Tích cực, tự nhiệm giác, sáng tạo thể vụ. hoạt động. quá TRÒ THẦY trình nhận - Điều - Tự đánh giá, khiển. tự điều khiển. thức nhận thức - Đánh - Đánh giá giá CHẤT LƯỢNG VÀ HIỆU QUẢ DẠY HỌC Sơ đồ 1.1. Dạy học tích cực 11
1.1.1.3. Quan niệm về dạy học tích hợp Trên thế giới và tại Việt Nam, dạy học tích hợp đã trở thành một xu hướng giáo dục hiện đại. Đặc điểm nổi bật của xu hướng giáo dục hiện nay là mọi hoạt động giáo dục đều hướng vào người học dựa trên nền kiến thức được tích hợp từ nhiều môn khoa học liên ngành, những giá trị nhân văn được đặc biệt quan tâm. Về phương diện lí luận dạy học, tích hợp được hiểu là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức trong một môn học hoặc giữa các môn học thành một nội dung thống nhất. Trong dạy học tích hợp, các nhà giáo dục học phân chia ra thành hai loại tích hợp: tích hợp dọc và tích hợp ngang. Tích hợp dọc là loại tích hợp dựa trên cơ sở liên kết hai hoặc nhiều môn học thuộc cùng một lĩnh vực hoặc một số lĩnh vực gần nhau. [14] Tích hợp ngang là tích hợp dựa trên cơ sở liên kết các đối tượng học tập, nghiên cứu thuộc các lĩnh vực khoa học khác nhau.[14] Trong dạy học các bộ môn, tích hợp được hiểu là sự kết hợp, tổ hợp các nội dung từ các môn học, lĩnh vực học tập khác nhau (theo cách hiểu truyền thống từ trước tới nay) thành một “môn học” mới hoặc lồng ghép các nội dung cần thiết vào những nội dung vốn có của môn học, ví dụ: lồng ghép nội dung GD (giáo dục) dân số, GD môi trường, GD di sản… xây dựng môn học tích hợp từ các môn học truyền thống. Bên cạnh đó, còn có một số phương thức và mức độ tích hợp khác như: + Tích hợp liên môn là mức độ tích hợp theo chủ đề, ở đó chứa đựng các nội dung gần nhau của các môn học. + Tích hợp xuyên môn là tích hợp bằng cách thiết kế các môn học mà ở đó có sư tích hợp nhiều lĩnh vực khoa học. + Tích hợp toàn phần: được thực hiện khi hầu hết các kiến thức của môn học hoặc nội dung của một bài học cụ thể, cũng chính là các kiến thức về chủ đề tích hợp. 12