Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học

Chia sẻ: Ganuongmuoimatong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:119

Thêm vào BST

Báo xấu

29
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là đề xuất một số biện pháp dạy học nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LƯU HOÀNG LIÊN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH QUA CÁC TÁC PHẨM THƠ TRONG CHƯƠNG TRÌNH TIỂU HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LƯU HOÀNG LIÊN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH QUA CÁC TÁC PHẨM THƠ TRONG CHƯƠNG TRÌNH TIỂU HỌC Ngành: Giáo dục học (Giáo dục tiểu học) Mã số: 8140101 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Ngô Gia Võ THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong đề tài là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác, các thông tin trích dẫn trong đề tài đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Lưu Hoàng Liên i
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS. Ngô Gia Võ, người đã tận tâm, nhiệt tình chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Chủ nhiệm Khoa và các thầy, cô giáo trong Khoa Giáo dục Tiểu học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tôi học tập và nghiên cứu tại đây. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự hợp tác giúp đỡ của các thầy cô giáo và các em học sinh Trường Tiểu học Tân Cương, Trường Tiểu học Thống Nhất, trường Tiểu học Cam Giá - Thành phố Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Để hoàn thành luận văn: “Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học” chúng tôi đã sử dụng, kế thừa có chọn lọc các nghiện cứu của các tác giả đi trước, đồng thời nhận được rất nhiều sự quan tâm chỉ bảo của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ của bạn bè, người thân đã động viên tôi trong suốt quá trình hoàn thành luận văn. Sau một thời gian nghiên cứu, tìm hiểu, đến nay luận văn của tôi đã hoàn thành. Do điều kiện thời gian và năng lực còn hạn chế, đề tài nghiên cứu không tránh khỏi những sơ suất và thiếu sót. Kính mong nhận được sự chỉ bảo, đóng góp, bổ sung của thầy, cô giáo và các bạn. Tôi xin gửi lời cảm ơn và lời chúc sức khỏe, thành công tới quý thầy cô. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Lưu Hoàng Liên ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................ i MỤC LỤC............................................................................................................iii DANH MỤC VIẾT TẮT....................................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ ...................................................................... vii PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 5 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ................................................................. 5 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 5 6. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 6 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 6 8. Cấu trúc đề tài .................................................................................................. 7 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ............................................................... 8 1.1 Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ................................................................... 8 1.2 Cơ sở lý luận ................................................................................................ 13 1.2.1 Năng lực.................................................................................................... 13 1.2.2. Năng lực thẩm mĩ .................................................................................... 16 1.2.3 Dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ ....................................................... 20 1.2.4 Vấn đề phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua việc dạy học thơ ở Tiểu học ........................................................................................................... 23 1.3 Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 24 1.3.1 Môn Tiếng Việt trong việc phát triển phẩm chất và năng lực học sinh ....... 24 1.3.2 Hệ thống các bài thơ lớp 4, lớp 5 trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học...... 26 1.3.3 Giá trị thẩm mĩ của văn bản thơ trong chương trình Tiếng Việt lớp 4, lớp 5 ... 28 1.4 Đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học về việc tổ chức các hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh ........................ 29 iii
1.4.1 Khái quát đặc điểm tâm lý học sinh lớp 4, lớp 5 ...................................... 30 1.4.2 Mối quan hệ giữa đặc điểm tâm lý học sinh về cái đẹp với việc phát triển năng lực thẩm mĩ ............................................................................. 31 1.5 Thực trạng việc dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ lớp 4, lớp 5 trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học ............ 32 1.5.1 Mục đích nghiên cứu thực trạng ............................................................... 32 1.5.2 Nội dung nghiên cứu thực trạng ............................................................... 33 1.5.3. Phương pháp nghiên cứu thực trạng........................................................ 33 1.5.4 Thời gian, địa bàn nghiên cứu .................................................................. 33 1.5.5. Kết quả điều tra........................................................................................ 33 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 37 Chương 2: CÁC BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA CÁC TÁC PHẨM THƠ TRONG CHƯƠNG TRÌNH TIẾNG VIỆT TIỂU HỌC ..................................................................... 39 2.1 Những định hướng phát triển năng lực thẩm mĩ ......................................... 39 2.2 Nguyên tắc đề xuất thực hiện biện pháp ..................................................... 40 2.3 Các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ ................................................. 42 2.3.1 Biện pháp 1: Đọc để tạo cảm xúc thẩm mĩ ............................................... 42 2.3.2 Biện pháp 2: Khai thác yếu tố nội dung ................................................... 50 2.3.3 Biện pháp 3: Khai thác yếu tố nghệ thuật ................................................ 56 2.3.4. Biện pháp 4: Xây dựng bài tập bổ trợ ..................................................... 63 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 68 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 69 3.1 Mục đích thực nghiệm ................................................................................. 69 3.2 Đối tượng và địa bàn thực nghiệm .............................................................. 69 3.3 Thời gian và quy trình ................................................................................. 70 3.4 Nội dung thực nghiệm ................................................................................. 71 3.5 Phương pháp thực nghiệm ........................................................................... 72 iv
3.6 Giáo án thực nghiệm.................................................................................... 72 3.7 Đánh giá thực nghiệm sư phạm ................................................................... 86 3.7.1 Về mặt định lượng .................................................................................... 86 3.7.2 Về mặt định tính ....................................................................................... 88 3.8 Đánh giá chung về quá trình thực nghiệm................................................... 89 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................ 92 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 95 PHỤ LỤC ............................................................................................................... v
DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng DHĐH Dạy học định hướng GS Giáo sư GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa TH Tiểu học TN Thực nghiệm vi
DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ Bảng 1.1: Thống kê các tác phẩm thơ lớp 4, 5 .............................................. 27 Bảng 3.1: Đối tượng TN và ĐC năm học 2018- 2019................................... 70 Bảng 3.2: Kế hoạch thực nghiệm................................................................... 71 Bảng 3.3: Bảng thống kê kết quả bài kiểm tra khối 4 ................................... 86 Bảng 3.4: Bảng thống kê kết quả bài kiểm tra khối 5 ................................... 86 Sơ đồ 3.1: Quy trình thực nghiệm sư phạm.................................................... 70 vii
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Vấn đề dạy học tác phẩm văn chương để phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh đã được nhiều nhà khoa học nghiên cứu và bàn luận trong nhiều công trình khoa học có giá trị. Những giáo trình về phương pháp giảng dạy môn văn, những đề tài khoa học các cấp đã thực sự giúp ích cho đội ngũ các thầy cô giáo cả nước có kiến thức và kỹ năng giảng dạy tốt hơn nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ ở người học. Từ những năm 80 của thế kỉ trước, cuốn“Những bài giảng văn ở Đại học” (NXB Giáo dục - năm 1982), GS. Lê Trí Viễn đã viết: “Lâu nay thường dùng thuật ngữ phát huy trí lực để chỉ việc khơi động học sinh tham gia xây dựng bài. Bởi vì đây không phải chỉ kêu gọi những tính năng của trí tuệ mà cả con người. Đâu phải chỉ có phán đoán, suy luận, phân tích, tổng hợp, tưởng tượng tái tạo và sáng tạo, mà còn lắng mình nghe cho được nhịp đập của sự sống nằm im trong chữ nghĩa, để tim mình rung cảm trở lại cái rung cảm của tác giả, cùng vui, buồn, căm giận, thương nhớ, đợi chờ, nâng mình lên, xúc cảm với cái đẹp trong hình tượng thơ văn, nghe nhạc mà thấy mùi hương, nghe tiếng động mà cảm thấy tĩnh mịch, thấy bóng đèn mà bóng tối hóa thâm u … Tóm lại, đi vào thế giới tinh vi của thơ văn bằng cả con người thông minh, nhạy cảm, tinh vi của mình”[52, tr12] Hiện nay, nền giáo dục của nước ta đang đổi mới sâu sắc như Nghị quyết số 29- NQ/TW Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của khoa học, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc, vận dụng các phương pháp dạy học một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu và nội dung giáo dục, đối với học sinh và điều kiện cụ thể của mỗi cơ sở giáo dục. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến 1
khích học sinh tự học, tạo cơ sở để các em tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng và phát triển năng lực” Tiêu biểu nhất trong sự đổi mới của nền giáo dục là việc ban hành Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo về Chương trình phổ thông tổng thể. Sách giáo khoa hiện hành biên soạn theo mục tiêu và phương pháp giáo dục cũ nhằm trang bị kiến thức cho học sinh là chủ yếu đã tồn tại quá lâu. Công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục hiện nay chuyển sang mục tiêu và phương pháp giáo dục mới nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học. Bởi vậy, chương trình giáo dục và hệ thống sách giáo khoa phải hoàn toàn thay đổi cùng với sự thay đổi của phương pháp giáo dục, phương pháp kiểm tra đánh giá. Năm học 2020- 2021 bộ sách giáo khoa mới bắt đầu được vận hành ở lớp 1; sau đó năm học 2021 -2022 là đối với lớp 2 và lớp 6; năm học 2022- 2023 đối với lớp 3, lớp 7 và lớp 10; năm học 2023-2024 đối với lớp 4, lớp 8 và lớp 11; năm học 2024-2025 đối với lớp 5, lớp 9 và lớp 12. Do đó, vấn đề giáo dục nhằm phát triển năng lực cho người học là một yêu cầu mang tính thời sự và vô cùng cấp thiết trong hoạt động giáo dục hiện nay. Chính vì vậy, việc đổi mới hình thức dạy học ở bộ môn Tiếng Việt nói chung và phân môn Tập đọc nói riêng ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực của học sinh là nhu cầu quan trọng và vô cùng cấp thiết hiện nay. 1.2 Tầm quan trọng của năng lực thẩm mĩ: Trong hệ thống chuẩn năng lực quy định cho các cấp học phổ thông, đặc biệt là cấp tiểu học, giáo dục năng lực thẩm mĩ cho học sinh là một yêu cầu quan trọng. Theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể (đã được thông qua ngày 28/12/2018) [13]: Năng lực phẩm chất cần hình thành cho người học gồm có: phẩm chất yêu nước, phẩm chất nhân ái, phẩm chất chăm chỉ, phẩm chất trung thực, phẩm chất trách nhiệm. 2
Năng lực chung được hình thành và phát triển thông qua tất cả các môn học và hoạt động giáo dục gồm có: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Năng lực đặc thù được hình thành và phát triển thông qua một số môn học và hoạt động giáo dục gồm có: năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực khoa học, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mĩ, năng lực thể chất. Giáo dục năng lực thẩm mĩ thường mang tính đặc thù, và gắn bó chặt chẽ với các môn học chuyên biệt như Âm nhạc, Mĩ thuật, Tiếng Việt, … Môn Tiếng Việt trong chương trình tiểu học gồm nhiều phân môn như: Tập đọc, Chính tả, Tập viết, Tập làm văn, Kể chuyện. Trong đó, phân môn Tập đọc- Kể chuyện có lợi thế lớn trong việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh. Bởi vậy người GV có thể căn cứ vào đặc điểm này để đưa hoạt động giáo dục của mình đạt đến kết quả cao nhất nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học. Trong hệ thống các tác phẩm văn thơ thuộc chương trình Tiếng Việt tiểu học, tác phẩm thơ chiếm tỉ lệ lớn. Hầu hết những tác phẩm thơ được chọn đều của những tác giả có tên tuổi, những phong cách nghệ thuật đặc sắc hoặc là những tác phẩm hay nhất trong kho tàng văn chương dân tộc. Thơ là thể loại văn học đặc biệt, là sản phẩm của “rung động đột xuất, tình cảm mãnh liệt và trí tưởng tượng phong phú”. Thơ phản ánh tập trung cô đọng hiện thực xã hội, là thể loại “lời ít, ý nhiều”, “ý tại, ngôn ngoại”. Ngôn ngữ thơ có vần điệu, nhịp điệu, có nhạc tính rất cao. Chính vì thế, nhiều tác phẩm thơ đã được phổ nhạc, trở thành những ca khúc gắn mãi với thời gian. [15] Nói đến thơ là nói đến những rung cảm thẩm mĩ đặc biệt của người sáng tạo. Hình tượng thơ luôn là những hình tượng thẩm mĩ được thấm đậm trong xúc cảm thẩm mĩ của nhà thơ. Thơ phát khởi từ những tình cảm lớn lao, cao quý, đẹp đẽ và thiêng liêng của con người. Thơ giúp cho độc giả thêm hiểu, thêm yêu quý đất nước, yêu con người, yêu thiên nhiên, yêu cái đẹp, bồi dưỡng lòng nhân ái, 3
đức hi sinh, dẫn dắt tâm hồn con người vươn tới chân - thiện - mĩ. Do đó, người giáo viên TH nếu biết sử dụng những bài thơ trong hệ thống các bài tập đọc ở chương trình Tiếng Việt TH để giáo dục năng lực thẩm mĩ của học sinh là một điều hết sức cần thiết và quan trọng để năng cao hiệu quả giáo dục của mình. 1.3 Thực tế giáo dục năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các bài thơ trong chương trình tiểu học hiện nay. Chúng tôi nhận thấy việc giáo dục năng lực thẩm mĩ cho HS qua các bài thơ trong chương trình Tiếng Việt TH chưa thực sự được quan tâm đúng mức. Sách giáo khoa hiện hành do đáp ứng mục tiêu giáo dục nhằm trang bị kiến thức cho học sinh là chính, cho nên phương pháp giáo dục và phương pháp dạy học các tác phẩm thơ cũng thường nghiêng về việc trang bị kiến thức, rất ít quan tâm đến việc phát triển phẩm chất, năng lực cho người học. Cấu trúc bài giảng Tập đọc- Kể chuyện trong một tiết học thường nặng nề, người giáo viên phải tập trung hoàn thành nhiệm vụ trang bị kiến thức cho học sinh như luyện đọc, giải nghĩa từ khó, tìm hiểu ý nghĩa từng đoạn thơ, khổ thơ và cả bài, xây dựng hệ thống bài tập để HS tìm hiểu thật đúng nội dung các bài thơ. Điều này dẫn đến hiện tượng quá tải trong hoạt động giáo dục. Học sinh ngoài giờ học trên lớp, về nhà vẫn phải làm những bài tập mà GV giao. Điều đó đã diễn ra khá nhiều năm từ khi bộ sách giáo khoa mới, được vận hành từ những năm 2000 đến nay. Đây là thực tế khiến cho trong một bài Tập đọc- Kể chuyện người giáo viên rất ít, thậm chí không còn thì giờ để quan tâm đến việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho người học. Nhiều khi những bài giảng trở nên vô hồn, thiếu những rung cảm thẩm mĩ để dẫn dắt học sinh vào thế giới hình tượng thẩm mĩ kì diệu và muôn hình muôn vẻ của thi ca. Đây là những điều gợi mở cho chúng tôi đi vào đề tài “Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học”. Sở dĩ chúng tôi chỉ chọn các bài thơ trong chương trình lớp 4, 5 bởi vì với dung lượng thời gian và mức độ đề tài, chúng tôi không thể bao chứa hết được tất cả những tác phẩm thơ trong toàn bộ chương trình Tiếng Việt Tiểu học. 4
Mặt khác, học sinh lớp 4, 5 đã ở độ tuổi 10 - 11 tuổi, đã trải qua 3 năm học tiểu học, năng lực đọc đã cơ bản được hoàn thiện, tâm lý lứa tuổi đã có sự phát triển để tiếp nhận tốt hơn những hình tượng thẩm mĩ thi ca. Từ 6 tuổi các em vào lớp 1, trải qua 3 năm lớp 1, 2, 3 các em đã phát triển nhiều về thể chất, tâm lí, đã có một số trình độ nhận thức và một hệ thống kiến thức nhất định được tích hợp từ những môn học. Năng lực “hiểu” và “cảm” tác phẩm văn học của các em đã phát triển đến mức độ cao nhất trong lứa tuổi tiểu học. Bởi vậy, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài này “Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học” với hi vọng đưa ra những định hướng ban đầu và những biện pháp cần thiết để giúp ích cho việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học. Đề tài được hoàn thành sẽ giúp cho chúng tôi có thêm kinh nghiệm và phương pháp trong việc giảng dạy bộ môn Tiếng Việt ở tiểu học theo đúng định hướng “Đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục hiện nay” như Nghị quyết 29 của Đảng đã chỉ rõ. Chúng tôi hi vọng đề tài sẽ góp phần nhỏ bé vào việc tiếp cận và giảng dạy bộ sách giáo khoa Tiếng Việt mới theo đúng tinh thần của đổi mới giáo dục. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất một số biện pháp dạy học nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiểu học. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1 Khách thể nghiên cứu Khách thể nghiên cứu là quá trình dạy học tiểu học. 3.2 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là quá trình dạy học môn Tiếng Việt, đặc biệt là các tác phẩm thơ lớp 4, lớp 5 trong phân môn Tập đọc. 4. Giả thuyết khoa học Nếu đề xuất và xây dựng một số biện pháp dạy học các tác phẩm thơ trong chương trình Tiếng Việt tiểu học một cách hợp lý thì có thể phát triển năng lực 5
thẩm mĩ cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt nói chung, phân môn Tập đọc lớp 4, lớp 5 nói riêng. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tập hợp, phân tích, hệ thống hóa những vấn đề về lý luận và thực tiễn dạy học phân môn Tập đọc lớp 4, lớp 5 trong chương trình Tiếng Việt tiểu học. - Hệ thống và khái quát những vấn đề lý luận về thơ, tác phẩm thơ để làm định hướng nghiên cứu. - Hệ thống, phân loại và đánh giá chung về nội dung tư tưởng cũng như giá trị nghệ thuật của các tác phẩm thơ lớp 4, lớp 5 trong chương trình Tiếng Việt tiểu học. - Thiết kế các mẫu phiếu điều tra với đối tượng GV và HS ở một số trường tiểu học về thực trạng dạy học phân môn Tập đọc ở trường tiểu học hiện nay. - Xây dựng các biện pháp dạy học môn Tập đọc lớp 4, lớp 5 theo một hệ thống hợp lý nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh thông qua các tác phẩm thơ trong chương trình. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá kết quả nghiên cứu. 6. Phạm vi nghiên cứu - Địa bàn nghiên cứu: Tại một số trường Tiểu học trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên. - Nội dung nghiên cứu: Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tập đọc lớp 4, lớp 5. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1 Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu những tài liệu liên qua đến đề tài về tâm lý học, giáo dục học, phương pháp dạy học, lý luận văn học, … để làm cơ sở thực hiện đề tài. 7.2 Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Tiến hành khảo sát, điều tra tra hoạt động của giáo viên, học sinh trong quá trình học phân môn Tập đọc lớp 4, 5 qua các tác phẩm thơ trong chương trình sách giáo khoa hiện hành. 6
- Đối thoại, trao đổi với giáo viên để tìm hiểu mục tiêu, cách thức dạy các tác phẩm thơ trong chương trình Tiếng Việt lớp 4, 5 để có căn cứ đề xuất những biện pháp dạy học mới cho phù hợp. Kết hợp điều tra, khảo sát thực tiễn học tập của học sinh đối với các tác phẩm thơ trong chương trình. Trên cơ sở đó, rút ra những hạn chế và tích cực để đề xuất những biện pháp dạy học mới, phù hợp với việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh. 7.3 Một số phương pháp khác - Phương pháp thống kê, phân loại: Thống kê tất cả các tác phẩm thơ trong phân môn Tập đọc lớp 4, lớp 5 Tiếng Việt Tiểu học, phân loại theo từng mảng đề tài, từng thể thơ. - Phương pháp phân tích tổng hợp: Phân tích giá trị tư tưởng, giá trị nghệ thuật của các tác phẩm thơ trong chương trình, tổng hợp rút ra những luận điểm cơ bản và quan trọng làm cơ sở để thực hiện đề tài. 8. Cấu trúc đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung Chương 2: Các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh lớp 4, 5 qua các tác phẩm thơ trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 7
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1 Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Trong bài “Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học thông qua dạy học trải nghiệm” của nhóm tác giả Trịnh Thị Hương, Võ Hoài Thịnh cũng đã đề cập đến việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học nói chung. Trong Dự thảo chương trình môn học Ngữ Văn (2018) đã đề cập một trong những mục tiêu của môn học này là góp phần phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh. Trong bài viết này, các nhà khoa học đã trình bày khái quát việc học bằng trải nghiệm trong môn Tập đọc nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh thông qua việc dạy thực nghiệm tại trường Tiểu học Trần Quốc Toản, TP. Cần Thơ. Kết quả dạy thực nghiệm cho thấy, việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm có thể góp phần phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh tiểu học. Trong bài “Phát triển năng lực cảm xúc thẩm mĩ cho HS phổ thông qua dạy học tác phẩm văn học” của TS. Nguyễn Thị Hồng Vân trong cuốn “Dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông” do Hoàng Hòa Bình (chủ biên) đã nêu rõ về cảm xúc thẩm mĩ, các năng lực cảm xúc và các biểu hiện của năng lực cảm xúc: Nhận thức được các cảm xúc của bản thân; Làm chủ các cảm xúc của bản thân; Nhận biết các cảm xúc của người khác và những biểu hiện của cuộc sống từ phương diện thẩm mĩ; Làm chủ những liên hệ, những giá trị của con người và cuộc sống;... [51]. Phát triển năng lực cảm xúc qua dạy học tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông. Tác giả cũng nhấn mạnh: “Gắn với nội dung về văn học, mạch kỹ năng đọc cũng nhấn mạnh đến nội dung dạy đọc hiểu ý nghĩa của từ, câu, hình ảnh, giá trị nghệ thuật, ý nghĩa thẩm mĩ của văn bản văn học.Đây chính là yếu tố để hình thành nên năng lực cảm xúc…”. Cùng với đó, tác giả đã đưa ra một số biện pháp nhằm phát triển năng lực cảm xúc cho HS qua dạy học tác phẩm văn học: Đọc diễn cảm văn bản tác phẩm; Khơi gợi liên tưởng, 8
tưởng tượng trong việc phân tích, khám phá hình tượng thẩm mĩ của tác phẩm; Tạo cơ hội, tình huống để HS được trải nghiệm trong việc đọc tác phẩm văn chương; Đa dạng hóa phương pháp và hình thức kiểm tra, đánh giá giúp HS phát huy năng lực cảm xúc, khả năng sáng tạo trong cảm thụ tác phẩm văn học. Theo tác giả, tất cả những phương pháp trên đều nhằm mục đích hướng HS phát triển năng lực cảm xúc cho HS phổ thông qua dạy học tác phẩm văn học. Tuy nhiên, tác giả chưa đặt ra vấn đề giảng dạy tác phẩm thơ lớp 4, lớp 5 trong chương trình Tiếng Việt Tiểu học. Dạy học thơ theo hướng phát triển nặng lực cảm thụ thẩm mĩ cho học sinh đã được bàn đến trong các tác phẩm sau đây: Trong cuốn “Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo thể loại” của nhóm tác giả Trần Thanh Đạm, Hoàng Như Mai, Huỳnh Lý, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cấn có bài viết “Thơ và giảng dạy thơ” tác giả Trần Thanh Đạm đã đề cập đến vai trò của thơ: “Tác dụng lớn lao của Thơ đối với việc giáo dục con người. Thơ như là một nghệ thuật của ngôn ngữ cân đối, hài hòa, du dương xưa nay vốn gần gũi, dễ tiếp nhận, dễ quen thân đối với tâm hồn và trí tuệ của thế hệ trẻ… Thơ là nguồn suối mát phát triển những tư tưởng, tình cảm tốt đẹp cũng như nhiều năng khiếu quý báu khác về cảm xúc, tưởng tượng, ngôn ngữ…Tóm lại khả năng giáo dục của thơ trong nhà trường cho các lứa tuổi, thật hết sức phong phú và lớn lao”[17]. Cùng với đó tác giả cũng chỉ ra những hạn chế: “Tuy nhiên hiện nay ở trường phổ thông, ta thấy có hiện tượng các em học sinh còn thờ ơ, lãnh đạm với thơ. Chúng ta thường băn khoăn về phương pháp dạy thơ, nghĩa là băn khoăn tìm con đường làm cho các em hiểu thơ và yêu thơ. Thầy giáo phải hiểu thơ, yêu thơ mới làm cho học sinh hiểu và yêu thơ được [17]. Từ đó, tác giả đề cập đến phương pháp dạy thơ: “Dạy thơ phải phục tùng những phép tắc và phương pháp của việc dạy một TPVH. Giảng thơ chủ yếu là 9
giảng hình tượng thơ, qua hình thức để giảng nội dung, làm sống dậy hình tượng với tất cả vẻ đẹp và chiều sâu của nó. Dạy học thơ là phải đọc diễn cảm và học thuộc lòng, đặc biệt là ngâm thơ. Ngâm thơ là đọc thơ có yếu tố âm nhạc. Đó là làn gió nâng đôi cánh thơ bay cao và bay xa trông đời sống [17]. Xuất phát từ đặc trưng của thơ, thầy (cô) phải biết hé ra cho học sinh thấy thế giới tư tưởng, tình cảm, chứa đựng trong hình tượng ngôn ngữ lắng đọng và ân vang của những bài thơ qua lời bình giảng. GS.Lê Trí Viễn lại cho rằng: Giảng văn tốt cũng giống như bất cứ dạy môn gì tốt phải nhằm góp phần đào tạo con người theo mục tiêu cải cách giáo dục với chức năng của mình. Hơn bất kì môn học nào thì môn ngữ văn có lợi thế để giáo dục tư tưởng, tình cảm, giáo dục cái đẹp, đặc biệt là rèn luyện óc thông minh sáng tạo. Giảng văn là một cơ hội có một không hai để rèn luyện cho học sinh óc thông minh sáng tạo ấy. Văn thơ là sự sống đã đọng lại im lìm trong chữ nghĩa. Tìm hiểu và cảm thụ là dựng lại sự sống ấy. Chỗ nào cũng là phát hiện, suy nghĩ, xúc cảm, chỗ nào cũng là vận dụng óc thông minh để tái tạo, mà tái tạo là một hình thái sáng tạo [52]. Giảng thơ không chỉ là phát huy trí lực, không chỉ kêu gọi những tính năng của trí tuệ mà là cả con người. Bởi lẽ, giảng thơ không phải chỉ là phán đoán, suy luận, phân tích, tổng hợp, tưởng tượng, tái tạo và sáng tạo, mà còn là lắng mình nghe cho được nhịp đập của sự sống nằm trong chữ nghĩa, để tim mình rung cảm trở lại cái rung cảm của tác giả, cùng vui buồn, căm giận, thương nhớ, chờ đợi, nâng mình lên, xúc cảm với cái đẹp trong hình tượng thơ văn, nghe nhạc mà thấy mùi hương, nghe tiếng động mà cảm thấy tĩnh mịch. Tóm lại, đi vào thế giới tinh vi của thơ văn bằng cả con người thông minh, nhạy cảm, tinh vi của mình. Cũng theo GS. Lê Trí Viễn “Cảm thụ văn học là hoạt động nhận thức thẩm mĩ có tính đặc thù. Nó vừa có tính chủ quan vừa có tính khách quan. Nó là một hoạt động tích cực và sáng tạo của chủ thể cảm thụ. Nó huy động nhiều năng 10
lực bên trong của con người. Nó đặt yêu cầu là phải đi tới sự cảm xúc hóa nội dung cảm thụ. Nó cũng đòi hỏi con người vượt giới hạn của mình để thật sự đạt khoái cảm thẩm mỹ, vô tư”[52, tr 31] GS cũng cho rằng, đối với người đọc thơ, quá trình từ tri giác đến ngôn ngữ, vận dụng vốn sống để liên tưởng, tưởng tượng, cảm xúc, suy tưởng đến khái quát lên vấn đề của cuộc sống từ tác phẩm là cần nhưng chưa đủ. Phát hiện ra cái hay nằm ở chỗ nào, vì sao mà hay thì cần phải có một sự lóe sáng. Trong thời gian gần đây đã có nhiều nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực cảm thụ thẩm mĩ cho học sinh. Có thể điểm qua một số nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh như sau: Năm 2006, Nguyễn Thị Hà trong SKKN “Hướng dẫn học sinh cảm thụ văn học phân môn Tập đọc lớp 4”, tác giả đã đưa ra thực trạng hiện nay về dạy học hướng dẫn học sinh cảm thụ văn học qua phân môn Tập đọc lớp 4 và đưa ra một vài biện pháp nhằm hướng dẫn học sinh cảm thụ văn học qua phân môn Tập đọc lớp 4 [20]. Năm 2011, Hà Thị Thanh Nga trong nghiên cứu “Bồi dưỡng thị hiếu thẩm mĩ cho học sinh THPT khi dạy học thơ lãng mạn Việt Nam 1930-1945” đã chỉ ra vai trò quan trọng trong việc cảm thụ thơ và đưa ra các biện pháp nhằm phát huy năng lực ấy trong dạy học thơ Việt Nam 1930-1945. Năm 2015, Phạm Thị Thơm trong SKKN “Phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 6”, tác giả đã nêu ra được cơ sở lý luận và thực tiễn trong việc dạy học phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 6 và đề xuất một số biện pháp nhằm phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 6 thông qua môn Ngữ Văn [46]. Năm 2018, Nguyễn Thị Huyền trong nghiên cứu “Dạy - học các bài thơ thuộc văn học trung đại Việt Nam trong SGK Ngữ Văn lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực cảm thụ thẩm mĩ cho học sinh”, tác giả đã đưa ra các lý luận 11