Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Quản lý hoạt động dạy học môn lịch sử - địa lý theo hướng tích hợp ở các trường trung học cơ sở huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang

Chia sẻ: Tiểu Ngư | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:124

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học, quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở trường THCS, đề xuất các biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang theo chương trình và sách giáo khoa mới nhằm nâng cao chất lượng dạy học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Quản lý hoạt động dạy học môn lịch sử - địa lý theo hướng tích hợp ở các trường trung học cơ sở huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÈNG VĂN NAM QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ HUYỆN XÍN MẦN, TỈNH HÀ GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÈNG VĂN NAM QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ HUYỆN XÍN MẦN, TỈNH HÀ GIANG Ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 8.14.01.14 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS: Phạm Minh Mục THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu luận văn: “Quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang” là công trình nghiên cứu của riêng cá nhân tôi. Kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác, các thông tin trích dẫn trong luận văn này đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày 30 tháng 9 năm 2020 i
LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành và kính trọng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: Các thầy giáo, cô giáo trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tham gia giảng dạy các chuyên đề cao học quản lý giáo dục cho học viên cao học khóa 26 - Hà Giang. Các đồng chí lãnh đạo Phòng Giáo dục trung học - Sở giáo dục và đào tạo Hà Giang, các đồng chí cán bộ quản lý, giáo viên ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang; gia đình và bạn bè đã hỗ trợ động viên tôi về chuyên môn trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học này. Cuối cùng tôi xin được dành trọn tình cảm kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc nhất với PGS.TS: Phạm Minh Mục người trực tiếp hướng dẫn, đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn và tiếp thu những ý kiến đóng góp của các nhà khoa học để đề tài này được hoàn thiện hơn. Thái Nguyên, tháng 10 năm 2020 ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... vii DANH MỤC CÁC BẢNG ...............................................................................viii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ................................................................. 4 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 4 5. Nội dung và phạm vi nghiên cứu..................................................................... 4 6. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu ........................................ 5 7. Cấu trúc của luận án ........................................................................................ 6 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ .................................................................... 7 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề....................................................................... 7 1.1.1. Nghiên cứu về dạy học .............................................................................. 7 1.1.2. Nghiên cứu về quản lý dạy học theo hướng tích hợp .............................. 10 1.2. Trường trung học cơ sở và học sinh trung học cơ sở người dân tộc thiểu số ........................................................................................................................ 12 1.2.1. Vị trí, vai trò, nhiệm vụ và quyền hạn của trường trung học cơ sở ........ 12 1.2.2. Mục tiêu giáo dục ở trung học cơ sở ....................................................... 13 1.2.3. Nội dung dạy học ở các trường trung học cơ sở ..................................... 14 1.2.4. Đặc điểm của học sinh trung học cơ sở người dân tộc thiểu số .............. 14 1.3. Môn Lịch sử - Địa lý và yêu cầu dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ................................................................................................... 19 iii
1.3.1. Các khái niệm .......................................................................................... 19 1.3.2. Dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở THCS ................. 24 1.3.3. Các yêu cầu đối với dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ..... 27 1.4. Quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo tích hợp cho học sinh trung học cơ sở ........................................................................................... 28 1.4.1. Khái niệm................................................................................................. 28 1.4.2. Nội dung Quản lí hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp .............................................................................................................. 33 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học tại trường trung học cơ sở ............................................................................................................ 39 Tiểu kết Chương 1 ............................................................................................. 42 Chương 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN XÍN MẦN, TỈNH HÀ GIANG ......................... 43 2.1. Khái quát về điều kiện địa lý, kinh tế, xã hội và giáo dục huyện Xín Mần ..... 44 2.2. Giới thiệu về nghiên cứu thực trạng quản lí hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang ..................................................................................................... 46 2.2.1. Mục tiêu ................................................................................................... 46 2.2.2. Nội dung .................................................................................................. 46 2.2.3. Bộ công cụ và thang đo ........................................................................... 46 2.2.4. Khách thể khảo sát ................................................................................... 46 2.2.5. Xử lý số liệu............................................................................................. 47 2.3. Kết quả đánh giá thực trạng hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang ..................................... 47 2.3.1. Thực trạng hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lỹ theo hướng tích hợp của giáo viên ............................................................................................... 47 2.3.2. Thực trạng về hoạt động học tập của học sinh ........................................ 50 iv
2.4. Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa Lý ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang .................................................. 52 2.4.1. Thực trạng quản lý hoạt động dạy môn Lịch sử địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS của giáo viên .............................................................. 52 2.4.2. Thực trạng quản lý hoạt động học tập của học sinh ................................ 65 2.5. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang ..................................................................................................... 69 2.6. Đánh giá chung về thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang ........... 70 2.6.1. Kết quả đạt được ...................................................................................... 70 2.6.2. Tồn tại, hạn chế ....................................................................................... 71 Kết luận chương 2.............................................................................................. 73 Chương 3: CÁC BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG THCS HUYỆN XÍN MẦN, TỈNH HÀ GIANG ......................... 75 3.1. Những nguyên tắc đề xuất biện pháp ......................................................... 75 3.1.1. Nguyên tắc 1: Đảm bảo tính hệ thống ..................................................... 75 3.1.2. Nguyên tắc 2: Đảm bảo tính thực tiễn ..................................................... 75 3.1.3. Nguyên tắc 3: Đảm bảo tính kế thừa và phát triển .................................. 76 3.2. Biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang........................... 76 3.2.1. Tổ chức nâng cao nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về hoạt động dạy học và quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS ...................................................... 76 3.2.2. Tổ chức bồi dưỡng năng lực chuyên môn và phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp cho giáo viên .................................. 78 v
3.2.3. Chỉ đạo đổi mới quản lý hoạt động học của học sinh theo hướng tích hợp liên môn học ............................................................................................... 81 3.2.4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học môn Lich sử - Địa lý theo hướng tích hợp của giáo viên..................................................................... 84 3.2.5. Quản lý có hiệu quả các điều kiện hỗ trợ hoạt động dạy học môn Lich sử - Địa lý theo hướng tích hợp ......................................................................... 86 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp quản lý .................................................... 90 3.4. Khảo nghiệm tính cần thiết và khả thi của các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang ..................................................................................................... 91 Kết luận Chương 3 ............................................................................................. 95 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 96 1. Kết luận .......................................................................................................... 96 2. Khuyến nghị................................................................................................... 96 2.1. Đối với Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Giang ................................................ 96 2.2. Đối với UBND huyện Xín Mần ................................................................. 97 2.3. Đối với Phòng GD-ĐT huyện Xín Mần và Quản lý các trường ................ 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 98 PHẦN PHỤ LỤC ........................................................................................... 102 vi
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT THCS Trung học cơ sở GD-ĐT Giáo dục và đào tạo UBND ủy ban nhân dân TB Trung bình CBQL Cán bộ quản lý GV Giáo viên TT Thứ tự GDPT Giáo dục phổ thông CNTT Công nghệ thông tin THPT Trung học phổ thông PPDH Phương pháp dạy học GDNN-GDTX Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên TH&THCS Tiểu học và trung học cơ sở THCS&THPT Trung học cơ sở và tung học phổ thông HĐND Hội đồng nhân dân UBMTTQ Ủy ban mặt trận tổ quốc XHCN Xã hội chủ nghĩa RCT Rất cần thiết CT Cần thiết KCT Không cần thiết RKT Rất khả thi KT Khả thi KKT Không khả thi RAH Rất ảnh hưởng KAH Khá ảnh hưởng AH Ảnh hưởng IAH Ít ảnh hưởng vii
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Mức độ thực hiện hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ...................................................................................................... 48 Bảng 2.2. Thực trạng hoạt động học tập của học sinh các trường THCS huyện Xín Mần ............................................................................................................ 51 Bảng 2.3. Thực trạng quản lý việc triển khai và thực hiện chương trình môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ................................................................. 53 Bảng 2.4. Thực trạng quản lý xây dựng kế hoạch dạy học môn Lịch sử - Địa lý và quản lý hồ sơ chuyên môn của giáo viên .................................................. 55 Bảng 2.5. Thực trạng quản lý phân công chuyên môn ............................................... 57 Bảng 2.6. Thực trạng quản lý giờ lên lớp, thực hiện đổi mới phương pháp dạy học và sử dụng thiết bị dạy học........................................................................ 58 Bảng 2.7. Thực trạng quản lý sinh hoạt tổ chuyên môn các trường THCS huyện Xín Mần ..................................................................................................... 60 Bảng 2.8. Thực trạng quản lý kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh các trường THCS huyện Xín Mần ................................................................... 61 Bảng 2.9. Thực trạng quản lý hướng dẫn học sinh tự học, tự nghiên cứu theo hướng tích hợp môn học............................................................................ 63 Bảng 2.10. Thực trạng quản lý việc bồi dưỡng chuyên môn ở các trường THCS huyện Xín Mần .......................................................................................... 64 Bảng 2.11. Thực trạng quản lý nền nếp và ý thức học tập của học sinh các trường THCS huyện Xín Mầm ............................................................................. 66 Bảng 2.12. Thực trạng quản lý hoạt động tự học, chuẩn bị bài ở nhà của học sinh các trường THCS huyện Xín Mần ............................................................ 67 Bảng 2.13. Thực trạng quản lý hoạt động học trên lớp của học sinh ......................... 68 Bảng 2.14. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần ............................................................................................. 69 Bảng 3.1. Kết quả mức độ cần thiết của các biện pháp đề xuất ................................. 92 Bảng 3.2. Mức độ khả thi của các biện pháp đề xuất ................................................. 93 viii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đất nước ta đang trên đường phát triển và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Chính vì vậy ngành giáo dục phải không ngừng đổi mới, phát triển nhằm đáp ứng các yêu cầu của thời đại. Trong chiến lược phát triển giáo dục, công tác quản lý giáo dục, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ quản lý và đội ngũ nhà giáo luôn được Đảng và Nhà nước coi là khâu trọng tâm hàng đầu. Các nhà trường nói chung và trường THCS nói riêng phải coi dạy học là hoạt động trung tâm, hoạt động chủ đạo, trong đó chất lượng dạy học là vấn đề then chốt, vừa là nội dung vừa là mục tiêu để xây dựng thương hiệu của nhà trường. Việc nâng cao chất lượng dạy học là công việc phải làm thường xuyên, liên tục của các nhà trường, là điều kiện tồn tại và phát triển của một nhà trường hiệu quả. Để quản lý có hiệu quả hoạt động dạy học các môn học để nâng cao chất lượng dạy học, đặc biệt dạy học theo hướng tích hợp, trong đó có quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp thì vai trò của người quản lí là rất quan trọng. Môn Lịch sử và Địa lý ở THCS trong Chương trình giáo dục phổ thông mới đặt ra nhiều yêu cầu đối với giáo viên và học sinh đặc biệt là về việc dạy học tích hợp. Đây là môn học bắt buộc có sự thay đổi đáng kể trong cách dạy và học. Môn Lịch sử và Địa lí hình thành và phát triển ở học sinh năng lực lịch sử và năng lực Địa lí - biểu hiện đặc thù của năng lực khoa học - trên nền tảng kiến thức cơ bản, có chọn lọc về lịch sử, địa lí thế giới, quốc gia và địa phương, các quá trình tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hoá diễn ra trong không gian và thời gian, sự tương tác giữa xã hội loài người và môi trường thiên nhiên; giúp học sinh biết cách sử dụng các công cụ của khoa học lịch sử, khoa học địa lí để học tập và vận dụng vào thực tiễn; đồng thời góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước, niềm tự hào về truyền 1
thống dân tộc, thái độ tôn trọng sự đa dạng của lịch sử thế giới và văn hoá nhân loại, khơi dậy ở học sinh ước muốn khám phá thế giới xung quanh, vận dụng những điều đã học vào thực tế. Chương trình giáo dục phổ thông mới sẽ được tổ chức thực hiện giảng dạy từ năm học 2020-2021. Bộ GD-ĐT đã tiến hành một khối lượng công việc tương đối lớn để chuẩn bị một đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý cơ sở giáo dục phổ thông cốt cán đạt chuẩn, có đủ phẩm chất và năng lực để triển khai thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông mới”. Bộ GD-ĐT đang chủ trì Chương trình ETEP, tập trung vào việc nâng cao năng lực nghề nghiệp cho đội ngũ giáo viên phổ thông và cán bộ quản lý giáo dục phổ thông dựa trên nền tảng tự học, tự bồi dưỡng thường xuyên, liên tục ngay tại nhà trường với sự hỗ trợ của giảng viên các trường sư phạm, đội ngũ cốt cán trên cơ sở phát huy hệ thống học tập trực tuyến LMS - TEMIS. Yêu cầu của chương trình GDPT mới là dạy học phát triển năng lực người học, tuy nhiên với đặc điểm người học chủ yếu người dân tộc thiểu số ở vùng sâu, vùng xa có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn như huyện Xín Mần và còn nhiều bất cập của đội ngũ giáo viên, đội ngũ quản lý dạy học phát triển năng lực người học và dạy học theo hướng tích hợp như: tình trạng đội ngũ giáo viên sẽ thừa, thiếu cục bộ, một số giáo viên đơn môn chắc chắn sẽ thừa, trong khi giáo viên môn nghệ thuật sẽ thiếu trầm trọng, đặc biệt là giáo viên dạy tích hợp một số môn chưa có, hơn nữa nhiều giáo viên còn đang mang tâm trạng lo lắng, bất an khi tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông mới vì họ phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức; trước hết là giáo viên phải thích nghi với những điểm mới nổi bật của chương trình giáo dục phổ thông mới. Huyện Xín Mần ở phía Tây Bắc tỉnh Hà Giang. Trong những năm qua được sự quan tâm, đầu tư của Đảng và Nhà nước sự nghiệp giáo dục và đào tạo của huyện Xín Mần đã có những bước phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là bậc giáo dục THCS. Hiện nay trên địa bàn huyện có 19 trường THCS, các trường THCS của huyện Xín Mần đã không ngừng đổi mới công tác quản lý hoạt động dạy 2
học, chất lượng giáo dục toàn diện được nâng cao, đặc biệt chất lượng giáo dục văn hóa, đạo đức, kỹ năng sống, pháp luật, ngoại ngữ, tin học đã đạt được những thành tích đáng khích lệ. Tuy nhiên công tác quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp còn chậm đổi mới, chưa toàn diện và còn hạn chế về chiều sâu. Để thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới đòi hỏi người giáo viên phải có tâm, có tài, có tầm, được trang bị kiến thức, kỹ năng, phương pháp, lẫn kinh nghiệm trong tổ chức hoạt động dạy học và đòi hỏi đội ngũ giáo viên, đội ngũ quản lý cần phải có sự thay đổi trong nhận thức và hành động. Giáo viên phải tích cực phối hợp chặt chẽ với các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường tổ chức tốt các hoạt động giáo dục toàn diện theo năng lực của từng học sinh ở tất cả các cấp học, bậc học nói chung và bậc THCS nói riêng, đặc biệt là đối với học sinh THCS ở huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang chủ yếu là người dân tộc thiểu số để phát triển được năng lực của từng học sinh đòi hỏi phải có sự quản lý hoạt động dạy học đặc biệt là quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn cần nâng cao chất lượng hoạt động dạy - học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý đối với học sinh THCS tại các trường THCS trên địa bàn huyện Xín Mần, xuất phát từ yêu cầu của học sinh và yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông mới, đề tài "Quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang" được chọn làm luận văn Thạc sĩ nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học, quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở trường THCS, đề xuất các biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang theo chương trình và sách giáo khoa mới nhằm nâng cao chất lượng dạy học. 3
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở THCS. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quản lý hoạt động dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang. 4. Giả thuyết khoa học Dạy học tích hợp theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 sẽ tạo ra những thách thức đối với quản lý hoạt động dạy họcnói chung môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS đặc biệt đối với các trường THCS có nhiều học sinh là người dân tộc thiểu số, vì vậy đề xuất và thực hiện đồng bộ các biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp phù hợp sẽ giúp học sinh phát triển được các năng lực tiềm ẩn vốn có, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện và thực hiện thành công công cuộc đổi mới chương trình và sách giáo khoa mới đang diễn ra ở nước ta. 5. Nội dung và phạm vi nghiên cứu 5.1. Nội dung nghiên cứu - Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận về dạy học và quản lý dạy học tích hợp nói chung, Môn Lịch sử - Địa lý nói riêng ở các trường THCS theo chương trình giáo dục phổ thông mới. Trong đó tập trung làm rõ tính đặc thù của hoạt động dạy học của cấp THCS có học sinh người dân tộc thiểu số và các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý; - Nghiên cứu thự trạng dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý hiện nay của các trường THCS trên địa bàn huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang. - Nghiên cứu đề xuất các biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS theo chương trình giáo dục phổ thông mới theo hướng tích hợp; khảo nghiệm nhằm chứng minh tính cấp thiết và tính khả thi của các biện pháp đề xuất. 4
5.2. Phạm vi nghiên cứu - Về Nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề về lý luận dạy học môn Lịch sử - Địa lý ở cấp THCS theo hướng tích hợp với các đặc điểm đặc thù ở các tỉnh miền núi phía Bắc, nơi có nhiều học sinh là người dân tộc thiểu số. - Về địa bàn: tất cả các trường THCS trên địa bàn huyện, cụ thể: Trường TH&THCS Trung Thịnh, Trường THCS Quảng Nguyên; Trường THCS Thèn Phàng; Trường THCS Nấm Dẩn; Trường THCS Cốc Rế; Trường THCS Bản Díu huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang. Các đơn vị trường học này đảm bảo tính đại diện cho các vùng miền, các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội và dân cư của huyện Xín Mần. - Về khác thể: tất cả cán bộ quản lý và giáo viên dạy môn Lịch sử - Địa lý các trường THCS, một số phụ huynh và học sinh. 6. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận - Thu thập, phân tích và tổng hợp các thông tin, các kết quả nghiên cứu thuộc các vấn đề liên quan đến lý luận dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS theo chương trình giáo dục phổ thông mới. - Làm rõ các khái niệm công cụ cốt lõi, các vấn đề lý luận liên quan đến dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS; - Làm rõ tính chất và những yêu cầu đặc thù của dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mầm theo chương trình giáo dục phổ thông mới. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra Sử dụng hệ thống câu hỏi được in sẵn để tìm hiểu nhận thức của cán bộ quản lý giáo dục, đội ngũ giáo viên về thực trạng dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý ở các trường THCS theo chương trình giáo dục phổ thông mới; Thực trạng khả năng đáp ứng của đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục, đội ngũ 5
giáo viên khi thực hiện dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp; Thực trạng các điều kiện về chương trình giáo dục, cơ sở vật chất và các điều kiện khác trong thực hiện dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý.theo hướng tích hợp - Phương pháp phỏng vấn, tọa đàm, quan sát Tiến hành phỏng vấn sâu, tọa đàm, quan sát nhằm chính xác hóa và bổ sung các thông tin định tính cho kết quả khảo sát … 6.3. Phương pháp chuyên gia Tham khảo ý kiến của các chuyên gia về lý luận dạy học và quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý và ý kiến của các chuyên gia về các biện pháp đề xuất. 6.4. Phương pháp bổ trợ khác Phương pháp nghiên cứu “sản phẩm” đầu ra của quá trình quản lý và giáo dục, Phương pháp sử dụng các thuật toán để xử lý số liệu điều tra. 6.5. Phương pháp kiểm chứng Tham vấn bằng phiếu hỏi về tính cần thiết, khả thi của những biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần theo chương trình giáo dục phổ thông mới. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu luận văn có 03 chương cụ thể như sau Chương 1. Cơ sở lý luận về quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS Chương 2. Thực trạng quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần, tỉnh Hà Giang Chương 3. Biện pháp quản lý dạy học Môn Lịch sử - Địa lý theo hướng tích hợp ở các trường THCS huyện Xín Mần Kết luận và kiến nghị. 6
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÝ THEO HƯỚNG TÍCH HỢP Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về dạy học Thực tiễn nghiên cứu đã ghi nhận nhiều công trình có giá trị tiên phong đi đầu về giáo dục học có giá trị khung nền cho nền giáo dục hiện đại. Điểm lại các công trình có giá trị to lớn có đóng góp quan trọng cho sự hình thành những giá trị căn bản của giáo dục học hiện đại phải kể tới Jean- Marc Denommé & Madeleine Roy với cuốn sách có sức ảnh hướng sâu sắc đến giáo dục châu âu thời hiện đại “Tiến tới một phương pháp sư phạm tương tác (bộ ba: Người học - người dạy - môi trường)” [36] và “Sư phạm tương tác một tiếp cận khoa học thần kinh về học và dạy” [35] đã khởi xướng một cách tiếp cận sư phạm, gọi là phương pháp sư phạm tương tác. Đóng góp to lớn của công trình này được nhiều học giả về sau nhắc tới là đã bước đầu nhìn thấy vai trò cộng hưởng phát triển của người học trong mối quan hệ tương tác nhiều chiều của các quá trình song song tồn tại. Với một nền tảng mang tính ưu việt và gợi mở sâu rộng nên tư tưởng sư phạm học tương tác được J.M.Denommé và M.Roy nhanh chóng được giới thiệu ở nhiều nước trên thế giới. Trong xu thế ấy, công trình này lần đầu tiên ở Việt Nam vào năm 2000 [37] và nhanh chóng được đón nhận với một thái độ nồng nhiệt của nhiều học giả trong nước. Trong công trình nghiên cứu của mình, các tác giả đã giới thiệu những kết quả sau: - Hoạt động dạy học: dạy học là sự tương tác lẫn nhau giữa ba yếu tố: người dạy, người học và môi trường. - Xác định chức năng của từng yếu tố (người học; người dạy - người hướng dẫn; môi trường và các ảnh hưởng của môi trường). - Xác định các mối quan hệ qua lại giữa các yếu tố và giữa các bộ phận trong một yếu tố. 7
- Đặc biệt, đã phân tích kỹ cơ sở thần kinh nhận thức (bộ máy học) và các điều kiện khác (như vốn sống, xúc cảm, phong cách học và dạy,...) ở người học làm cơ sở cho các tác động sư phạm có hiệu quả. - Xác nhận các thành phần không thể thiếu của sư phạm học tương tác đó là sư phạm hứng thú, sư phạm hợp tác, và sư phạm thành công, các khâu của hoạt động dạy học (như lập kế hoạch, tổ chức hoạt động và hợp tác). J.M. Denommé và M.Roy [36] đã thành công trong việc mô tả yếu tố môi trường một cách cụ thể và trực quan. Tuy nhiên, môi trường ở đây được nhìn nhận trên nhiều bình diện, nhiều mức độ khác nhau, nhưng vẫn chỉ dừng lại ở việc xem xét môi trường như một yếu tố tĩnh, có sẵn, tồn tại xung quanh và ảnh hưởng đến người dạy, người học và hoạt động của họ. Từ những phân tích trên, có thể thấy hai nhóm tác giả đã có những điểm tương đồng như: xác nhận các yếu tố cơ bản của sư phạm học tương tác là Dạy - Học - Môi trường, chức năng của từng yếu tố và làm rõ quan hệ giữa các yếu tố trong hoạt động dạy học. Tuy nhiên, J.M. Denommé và M.Roy đã thành công trong việc mô tả yếu tố môi trường một cách cụ thể và trực quan, nhưng lại chưa làm rõ bằng cách nào và công cụ nào để các nhà sư phạm phát huy tác động tích cực của môi trường đến người học [81]. Trong khi đó, G.Brousseau và các cộng sự của ông đã đưa được ra phương tiện, các công cụ để kích thích sự hứng thú và xây dựng các tình huống dạy học, và các cách thức gia tăng sự tương tác, hợp tác giữa Dạy - Học - Môi trường để dạy học đạt hiệu quả cao [47]. Như vậy các tác giả đã kế thừa, bổ sung cho nhau làm cho tư tưởng sư phạm tương tác phát triển và ngày càng phong phú. Mô hình dạy học hiện đại đã được các nhà lý luận Việt Nam chỉ ra rằng, trước hết thể hiện quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm thay vì lấy người dạy làm trung tâm theo truyền thống. Đặng Quốc Bảo (1994, 1995, 2003) [2], Nguyễn Ngọc Bảo, Nguyễn Quốc Chí, Nguyễn Thị Mỹ Lộc (1995,1996) [3] [4] đã làm rõ nguồn gốc, bản chất, đặc điểm của mô hình dạy học lấy người học làm trung tâm để định hướng đổi mới việc dạy học trong nhà trường hiện nay. 8
Dạy học hiện đại cũng đề cao định hướng hành động thay vì sự tiếp thu thụ động của người học. Lê Nguyên Long trong bài viết: Thử đi tìm phương pháp dạy học hiệu quả (1998) [44] đề xuất cần “tổ chức cho người học học tập trong hoạt động và bằng hoạt động tự giác, tích cực, sáng tạo”. Các mô hình phương pháp dạy theo tiếp cận hiện đại đã được Đặng Thành Hưng (2002, 2004, 2012) [32], [33], [34] khẳng định: “phương pháp dạy học triển vọng nhất từ nay về sau chính là phương pháp dựa vào người học và hoạt động của người học, khai thác mặt giá trị và cảm xúc của quá trình học tập, tổ chức các quan hệ dạy học theo nguyên tắc hoạt động và giao tiếp chủ động giữa các chủ thể dạy - học” [6]. Ngoài ra, dạy học hiện đại còn hướng vào rèn luyện năng lực tự học, năng lực sáng tạo và những kĩ năng xã hội cần thiết (giao tiếp, hợp tác, làm việc nhóm) cho học sinh trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế ở nước ta hiện nay và những năm tiếp theo. Những nghiên cứu của Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Kì, Lê Khánh Bằng, Vũ Văn Tảo (2004) [54]; Đặng Thành Hưng (2002) [33]; Nguyễn Thị Bích Hạnh (2006) [25] v.v.. đã nhấn mạnh vai trò của sự tự lực học tập và việc rèn luyện kĩ năng tự học của cá nhân và bước đầu mở ra những vấn đề học thuật liên quan đến năng lực của người học. Điểm đáng chú ý trong các công trình và bài viết này, một số nhà nghiên cứu khác còn chú trọng đến hình thành năng lực sáng tạo cho người học không chỉ là sáng tạo trong cách học mà còn phản ánh trong phương pháp tư duy, giải quyết vấn đề, tạo ra sản phẩm học tập. Mặc dù là những bước đi phát hiện còn nhiều những hạn chế, nhưng công lao của những nhà nghiên cứu này là đã vẽ được những nét phác thảo đầu tiên về bức tranh tổng thể giáo dục Việt Nam hiện thời và có tác dụng chỉ hướng vận động của giáo dục trong tương lai gần. Những mảnh ghép này, nhanh chóng nhận được sự quan tâm của giới học giả nghiên cứu. Với những công trình được công bố trong thời gian gần đây, bức tranh giáo dục Việt Nam dần được hình thành một cách rõ nét với đầy đủ các sắc màu. Những vấn đề nền móng như vậy dần được đi sâu và bổ sung trong những công trình dài hơi hơn và sắc sảo về mặt học thuật. 9
Trong số các công trình nghiên cứu đã công bố liên quan đến đổi mới phương pháp giảng dạy tiêu biểu như công trình của các tác giả Nguyễn Văn Cường (2014), Lý luận dạy học hiện đại [14], tập trung làm rõ cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học đồng thời cũng có nghiên cứu đề cập vấn đề đổi mới phương pháp dạy học ở trường trung học phổ thông cùng hướng nghiên cứu của đề tài; Nguyễn Hữu Châu: Những vấn đề cơ bản về chương trình và quá trình dạy học (2005) [10] tác giả đã làm sáng tỏ những vấn đề lý luận chung của đổi mới phương pháp dạy học và chương trình học. Đặc biệt, trong đề tài nghiên cứu: Xây dựng mục tiêu giáo dục phổ thông Việt Nam cho nhà trường Việt Nam giai đoạn 2015 - 2020 [35] do tác giả Đỗ Ngọc Thống làm chủ nhiệm; hay Lương Việt Thái (2011) Xác định các năng lực chung cốt lõi cho chương trình giáo dục phổ thông sau 2015 và một số vấn đề về vận dụng [51] cũng đều tập trung đưa ra các luận giải và giải quyết việc đổi mới phương pháp giáo dục hiện đại cho Việt Nam phù hợp với cách tiếp cận của mình. 1.1.2. Nghiên cứu về quản lý dạy học theo hướng tích hợp Tại Việt Nam các nghiên cứu về quản lý dạy học và quản lý dạy học theo hướng tích hợp đã được quan tâm nghiên cứu khá nhiều từ các giai đoạn trước đó. Tuy nhiên, các nghiên cứu về quản lý dạy học theo hướng tích hợp phát triển nhất từ khi các Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước chỉ đạo về vấn đề này, cụ thể: Trong Cương lĩnh Xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (2011) được Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng [15] thông qua, đã chỉ rõ sứ mệnh và nhiệm vụ của nền giáo dục nước nhà: “Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo theo nhu cầu phát triển của xã hội; nâng cao chất lượng theo yêu cầu chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế”; Nghị quyết 29/NQ-TƯ (2013) về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo”[5]; các nghiên cứu xoay quanh các vấn đề: Nghiên cứu về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực người học; nghiên cứu về thực trạng dạy học theo hướng tích hợp; nghiên cứu về những thuận lợi, khó khăn thách thức khi triển 10