Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tìm hiểu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết của nhân vật trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, người viết một mặt muốn làm rõ cách dùng hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết cũng như vị thế của các nhân vật thuộc hai giai cấp ở xã hội Việt Nam thời kì trước Cách mạng tháng 8, mặt khác, muốn góp phần củng cố lí thuyết hành động ngôn ngữ và làm tài liệu tham khảo cho những ai muốn nghiên cứu ngôn ngữ văn chương nói chung, hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tìm hiểu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM PHẠM THANH MAI TÌM HIỂU HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ THUỘC LỚP CAM KẾT TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM PHẠM THANH MAI TÌM HIỂU HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ THUỘC LỚP CAM KẾT TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã ngành: 8 22 01 02 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐÀO THỊ VÂN THÁI NGUYÊN - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 09 năm 2019 Tác giả PHẠM THANH MAI i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn khoa học là PGS.TS. Đào Thị Vân đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể các thầy, cô giáo trong Khoa Ngữ Văn, phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin cảm ơn tập thể lớp cao học K25B - ngành Ngôn ngữ Việt Nam trường Đai học Sư phạm Thái Nguyên đã đồng hành và đóng góp ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và cơ quan đã quan tâm, động viên, chia sẻ và tạo mọi điều kiện để giúp tôi hoàn thành luận văn và khóa học này. Mặc dù bản thân đã rất nỗ lực, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn chế thiếu sót. Kính mong quý thầy, cô giáo và những người quan tâm đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 09 năm 2019 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phạm Thanh Mai ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................ vii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu .................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 3 5. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 4 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận văn ........................................................ 4 7. Bố cục của luận văn ......................................................................................... 5 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN .................................................................................................................. 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về hành động ngôn ngữ và các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết ...................................................................... 6 1.1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về các hành động ngôn ngữ .................. 6 1.1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết ................................................................................................................ 7 1.2. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 9 1.2.1. Lí thuyết về ngữ cảnh ................................................................................ 9 1.2.2. Lí thuyết về hành động ngôn ngữ ............................................................ 11 1.2.3. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết................................................. 17 1.2.4. Lí thuyết hội thoại.................................................................................... 19 1.2.5. Khái quát về văn hóa và ngôn ngữ .......................................................... 23 1.2.6. Vài nét về văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 ............................. 25 1.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 28 iii
Chương 2. CÁC HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ THUỘC LỚP CAM KẾT TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 XÉT VỀ HÀNH ĐỘNG Ở LỜI VÀ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN ........................................................................................... 29 2.1. Kết quả khảo sát ......................................................................................... 29 2.1.1. Nhận xét chung ........................................................................................ 29 2.1.2. Số lượng và phân loại hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 ........................................................ 29 2.2.1. Hành động hứa......................................................................................... 31 2.2.2. Hành động cam đoan ............................................................................... 42 2.2.3. Hành động thề .......................................................................................... 50 2.2.4. Hành động ngôn ngữ trung gian (mơ hồ) ................................................ 58 2.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 65 Chương 3. HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ THUỘC LỚP CAM KẾT TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN XUÔI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 TỪ GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT HỘI THOẠI ...................... 67 3.1. Nhận xét chung ........................................................................................... 67 3.2. Chủ ngôn và đối tượng tiếp nhận hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 ............... 68 3.1.1. Chủ ngôn của các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết .................... 68 3.1.2. Đối tượng tiếp nhận các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết .......... 71 3.2. Chức năng của các hành động thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 .............................................. 72 3.2.1. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết đảm nhiệm chức năng dẫn nhập.................................................................................................................... 72 3.2.2. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết đảm nhiệm chức năng hồi đáp ....... 74 3.2.3. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết vừa đảm nhiệm chức năng hồi đáp vừa đảm nhiệm chức năng dẫn nhập .................................................... 77 iv
3.3. Vai trò của hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 .............................................. 79 3.3.1. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết thể hiện thái độ, tính cách nhân vật .............................................................................................................. 79 3.3.2. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết thể hiện vị thế và quan hệ giữa các nhân vật giao tiếp ................................................................................ 86 3.3.3. Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết thể hiện văn hóa giao tiếp của người Việt ................................................................................................... 89 3.4. Tiểu kết ....................................................................................................... 93 KẾT LUẬN....................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 97 v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐHQGHN : Đại học Quốc gia Hà Nội ĐKCB : Điều kiện căn bản ĐKCB : Điều kiện chuẩn bị ĐKCT : Điều kiện chân thành ĐKNDMĐ : Điều kiện nội dung mệnh đề NXB : Nhà xuất bản vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Bảng tổng kết số lượng và số lượt dùng các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết................................................................... 30 Bảng 2.2: Bảng tổng kết hành động hứa ........................................................ 31 Bảng 2.3: Bảng tổng kết hình thức diễn đạt của hành động hứa ................... 39 Bảng 2.4: Bảng tổng kết phương thức thể hiện của hành động hứa .............. 42 Bảng 2.5: Bảng tổng kết hành động cam đoan............................................... 43 Bảng 2.6: Bảng tổng kết hình thức diễn đạt của hành động cam đoan .......... 48 Bảng 2.7: Bảng tổng kết phương thức thể hiện của hành động cam đoan..... 50 Bảng 2.8: Bảng tổng kết hành động thề ......................................................... 51 Bảng 2.9: Bảng tổng kết hình thức diễn đạt của hành động thề .................... 56 Bảng 2.10: Bảng tổng kết phương thức thể hiện của hành động thề ............... 58 Bảng 2.11: Bảng tổng kết hành động ngôn ngữ trung gian ............................. 59 Bảng 2.12: Bảng tổng kết phương thức thể hiện của hành động ngôn ngữ trung gian thuộc lớp Cam kết ........................................................ 65 Bảng 3.1: Bảng phân loại chức năng của hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi giai đoạn 1930-1945 .... 72 vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Lí do khách quan Dụng học là một chuyên ngành của ngôn ngữ học nghiên cứu việc sử dụng ngôn ngữ trong mối quan hệ với các nhân tố giao tiếp. Tuy ra đời chưa lâu song bộ môn khoa học này đã phát triển mạnh mẽ cả về lý thuyết, cả về những nghiên cứu cụ thể, khiến ngôn ngữ học không còn nằm trong hệ thống khép kín của cấu trúc luận nội tại mà đã đi vào thực tế đa dạng của đời sống ngôn ngữ. Nghiên cứu các hành động ngôn ngữ, đặc biệt là hành động ở lời, là một vấn đề cơ bản và trọng tâm của Ngữ dụng học. Khi giao tiếp, để bày tỏ được ý định, mục đích của mình, người nói thường dùng nhiều loại hành động ngôn ngữ, mà mỗi loại hành động đó lại được thực hiện bằng một số kiểu câu có hình thức, mục đích nói năng nhất định. Ví dụ khi muốn bày tỏ thái độ xót thương, buồn rầu chúng ta sử dụng hành động cảm thán, muốn bày tỏ sự hoài nghi hay thắc mắc về một vấn đề, một sự việc chúng ta sử dụng hành động hỏi… Trong các hành động nói năng, hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết được người Việt sử dụng khá phổ biến trong giao tiếp và cũng là một trong những đối tượng được Ngữ dụng học quan tâm. Trong những năm gần đây, xu hướng nghiên cứu hành động ngôn ngữ đã và đang thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ. Hướng tới việc xây dựng bức tranh khái quát về hành động ngôn ngữ của người Việt nói chung, của các nhân vật trong tác phẩm văn chương nói riêng, đã có nhiều công trình nghiên cứu về các nhóm hành động ngôn ngữ. Song, có thể nói rằng đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu hành động thuộc lớp Cam kết của nhân vật trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 một cách công phu, bài bản. Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 đã có những đóng góp đáng kể trong lịch sử văn học nước nhà. Sự đóng góp ở đây không chỉ thể hiện ở xu hướng chọn đề tài, ở sự phản ánh trung thực lịch sử xã hội và cách mạng Việt 1
Nam giai đoạn này mà còn thể hiện ở phong cách nghệ thuật độc đáo qua ngôn ngữ nhân vật, trong đó hành động ngôn từ của mỗi kiểu nhân vật thuộc các giai tầng xã hội lại không giống nhau. 1.2. Lí do chủ quan Là một giáo viên giảng dạy văn học trong nhà trường phổ thông, thiết nghĩ muốn hiểu được lịch sử xã hội Việt Nam, hiểu được văn hóa giao tiếp con người Việt Nam thuộc các tầng lớp khác nhau trong giai đoạn xã hội Việt Nam phân chia giai cấp, không thể không nghiên cứu ngôn ngữ của họ. Vì vậy, chọn đề tài Tìm hiểu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 để nghiên cứu, chúng tôi muốn khắc sâu lý thuyết hành động ngôn ngữ và làm rõ thêm đặc điểm ngôn ngữ của các nhân vật văn học trong giai đoạn lịch sử này, đồng thời giúp chúng tôi hiểu thêm về nghệ thuật sử dụng ngôn từ của một số các tác giả có tên tuổi của nền văn học Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết của nhân vật trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, người viết một mặt muốn làm rõ cách dùng hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết cũng như vị thế của các nhân vật thuộc hai giai cấp ở xã hội Việt Nam thời kì trước Cách mạng tháng 8, mặt khác, muốn góp phần củng cố lí thuyết hành động ngôn ngữ và làm tài liệu tham khảo cho những ai muốn nghiên cứu ngôn ngữ văn chương nói chung, hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 nói riêng. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục đích nói trên, luận văn đặt ra một số nhiệm vụ chính sau đây: (1) Nghiên cứu và lựa chọn những vấn đề lí thuyết làm căn cứ lí luận cho việc xử lí đề tài. (2) Khảo sát, thống kê và phân loại các hành động ngôn ngữ thuộc lớp 2
Cam kết trong những tác phẩm được chọn làm nguồn ngữ liệu khảo sát. (3) Miêu tả, phân tích và tổng kết các hành động ngôn ngữ lớp Cam kết của nhân vật theo từng tiêu chí đã định trước. (4) Ngoài ra, luận văn còn phân tích chức năng, vai trò của các hành động ngôn ngữ lớp Cam kết trong việc thể hiện nghệ thuật của tác phẩm. 3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là “Các hành động thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam, giai đoạn 1930 - 1945”. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về ngữ liệu khảo sát: Ngữ liệu khảo sát hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết của nhân vật là một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, cụ thể: Tiểu thuyết Giông tố của Vũ Trọng Phụng, Bước Đường Cùng của Nguyễn Công Hoan, Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao, Tuyển tập Ngô Tất Tố, Tiểu thuyết Nửa chừng xuân, Hồn bướm mơ tiên, Thừa tự của Khái Hưng, Đôi bạn, Đoạn tuyệt, Lạnh lùng của Nhất Linh, Gánh hàng hoa, Đời mưa gió của Khái Hưng - Nhất Linh. - Về nội dung nghiên cứu: Luận văn này nghiên cứu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết của nhân vật trong các tác phẩm trên về ba phương diện: + Hành động ở lời; + Phương thức thể hiện (hành động ngôn ngữ); + Chủ ngôn và đối tượng tiếp nhận của hành động thuộc lớp Cam kết; + Chức năng và vai trò của các hành động thuộc lớp Cam kết của nhân vật trong các tác phẩm đã chọn làm ngữ liệu khảo sát. 4. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài này, người viết sử dụng một số phương pháp và thủ pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây: - Phương pháp thống kê, phân loại: Phương pháp nghiên cứu này được dùng để thống kê và phân loại các hành động ngôn ngữ lớp Cam kết của nhân vật trong các tác phẩm nói trên. 3
- Phương pháp miêu tả: Luận văn sử dụng phương pháp miêu tả để phân tích, miêu tả các đặc điểm của hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Những phương pháp nghiên cứu này được dùng để phân tích, tổng hợp đặc điểm của các lớp hành động ngôn ngữ đã được thống kê và phân loại... - Thủ pháp so sánh, đối chiếu: Thủ pháp so sánh, đối chiếu được dùng để so sánh những điểm đồng nhất và khác biệt giữa một số hành động ngôn ngữ thuộc lớp hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong các tác phẩm đã nói trên. 5. Đóng góp của luận văn Nghiên cứu hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 trên cơ sở kiến thức liên ngành ngôn ngữ và văn học, luận văn đã có một số đóng góp như sau: - Luận văn đã thống kê được những số liệu cụ thể về việc sử dụng các hành động hứa, hành động thề, hành động cam đoan và hành động ngôn ngữ trung gian trong các tác phẩm văn xuôi thuộc phạm vi khảo sát. - Từ góc nhìn của lý thuyết hội thoại, luận văn đã chỉ ra những chức năng và vai trò của hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong các văn bản văn học cụ thể. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lí luận Luận văn góp phần làm rõ phương diện đích ở lời, phương thức thể hiện của các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 -1945. Đồng thời luận văn nghiên cứu các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết từ góc nhìn lý thuyết hội thoại. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ đóng góp cho việc phân tích, giảng dạy một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 trên bình diện ngữ dụng học thông qua việc miêu tả, phân tích các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong hội thoại giữa các nhân vật. 4
Luận văn là tư liệu tham khảo cho giáo viên, học sinh, những người có nhu cầu tìm hiểu về hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945. 7. Bố cục của luận văn Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận Chương 2: Các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 xét về hành động ở lời và phương thức thể hiện Chương 3: Hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết trong một số tác phẩm văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930-1945 nhìn từ lý thuyết hội thoại 5
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về hành động ngôn ngữ và các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết 1.1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về các hành động ngôn ngữ 1.1.1.1. Các tác giả nước ngoài Nói về các công trình nghiên cứu hành động ngôn ngữ (có người gọi là “hành động ngôn từ”, “hành vi ngôn ngữ”) của các tác giả nước ngoài, không thể không nhắc đến một số nhà ngôn ngữ học với những công trình nghiên cứu tiêu biểu sau: - J. Austin là người có công đầu trong việc xây dựng lí thuyết hành động ngôn từ. Lí thuyết này được thể hiện trong 12 chuyên đề giảng dạy ở Đại học Havard, sau này được học trò của ông tập hợp trong cuốn “How to do things with words” (Hành động như thế nào bằng lời nói). - J. Searle là người đã kế thừa và phát triển lí thuyết hành động ngôn từ của J. Austin. Ông khẳng định bản chất hành động của mỗi lời nói thông qua việc chỉ ra các phương tiện nhận diện lực ngôn trung trong câu. Để khắc phục những hạn chế của J. Austin, J. Searle đã đưa ra một hệ thống gồm 12 tiêu chí phân loại hành động ngôn từ, ngoài ra ông cũng xác lập một hệ thống thuận ngôn (bao gồm nội dung mệnh đề, điều kiện chuẩn bị, điều kiện chân thành, điều kiện căn bản). Đây là những đóng góp to lớn của tác giả trong việc phát triển lí luận về hành động ngôn từ. - A. Wierzbicka với công trình nghiên cứu mang tên “English speech act verbs - a semantic dictionary” đã phân loại hành động ngôn từ khá chi tiết dựa trên cơ sở 270 vị từ - động từ nói năng (speech act verbs). Các vị từ này được bà qui về 37 nhóm, tiêu biểu là: ra lệnh (order), cầu xin (ask1), hỏi (ask2), mời gọi (call), cấm (forbid), cho phép (permit), tranh cãi (argue), trách mắng (reprimand),... 6
Quan trọng là trong quá trình miêu tả và giải thích, tác giả đã bám theo những tiêu chí của điều kiện thuận ngôn như: cương vị của Sp1 và Sp2; Sp1 dùng chiến lược nào (lí trí hay tình cảm) để hành động; Sp2 có quyền từ chối việc thực hiện hành động được nêu trong nội dung mệnh đề hay không; khi công việc hoàn tất, người hưởng lợi là Sp1 hay Sp2. - Ngoài ba nhà ngôn ngữ học kể trên, còn một số nhà nghiên cứu kế tục công việc phân loại hành động ngôn từ của J. Austin, đó là: D. Wunderlich, F. Recanati, K. Bach, R.M. Hanish, K. Allan,... Song do khuôn khổ của luận văn, chúng tôi không thể bàn thêm về các căn cứ phân loại cũng như quan điểm của các tác giả này. 1.1.1.2. Các tác giả trong nước Có nhiều nhà Việt ngữ học quan tâm đến lí thuyết hành động ngôn ngữ, xin được giới thiệu hai tác giả tiêu biểu: - Tác giả Đỗ Hữu Châu là một trong những dịch giả và cũng là tác giả dành nhiều tâm huyết nghiên cứu về hành động ngôn ngữ (xin nói thêm, hành động ngôn ngữ được tác giả gọi bằng cái tên khác là hành vi ngôn ngữ). Không chỉ chuyển tải những quan điểm của J. Austin, J. Searle, tác giả Đỗ Hữu Châu còn nêu định nghĩa về hành vi ngôn ngữ và các vấn đề liên quan như: phát ngôn ngữ vi, biểu thức ngữ vi, động từ ngữ vi, biểu thức ngữ vi tường minh và biểu thức ngữ vi nguyên cấp,... - Tác giả Nguyễn Đức Dân, ngoài những nội dung giới thiệu quan điểm của J. Austin, J. Searle, còn chỉ ra những hiện tượng mơ hồ giữa vị từ ngôn hành (tác giả dùng thuật ngữ động từ ngữ vi) và động từ trần thuật, giữa câu ngữ vi và câu trần thuật để từ đó đề xuất một số cách phân biệt hai loại câu này. 1.1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết Có thể nói, đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu trực tiếp hay gián tiếp bàn về hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết, dưới đây là một số công trình tiêu biểu (xin liệt kê theo năm công bố): 7
Bài báo Hành vi cam kết và các động từ biểu thị hành vi cam kết in trên “Tạp chí Ngôn ngữ, số 5, 2006” của tác giả Vũ Tố Nga đã chỉ ra khái niệm hành vi cam kết và các động từ biểu thị hành vi cam kết. Đồng tác giả còn có bài báo “Sự kiện lời nói và sự kiện lời nói cam kết trong hội thoại” (Tạp chí Từ điển học và Bách khoa thư, số 5 (31), tháng 9- 2014) đã đưa ra khái niệm sự kiện lời nói và nghiên cứu về sự kiện lời nói cam kết trong hội thoại. Bài báo đã xây dựng khái niệm sự kiện lời nói cam kết, cấu trúc của sự kiện lời nói cam kết bao gồm cấu trúc tổng thể và cấu trúc lõi. Ngoài ra, tác giả Vũ Tố Nga còn có công trình “Các thành phần của một biểu thức ngữ vi cam kết tường minh” (Đỗ Hữu Châu - Hành trình và tiếp nối, NXB ĐHQGHN, HN - 2015) đã miêu tả, phân tích chi tiết về các thành phần tạo nên một biểu thức ngữ vi cam kết tường minh: người nói; động từ biểu thị hành vi cam kết; người, đối tượng tiếp nhận hoặc chứng kiến hành vi cam kết và nội dung mệnh đề. Có thể thấy tác giả Vũ Tố Nga đã có sự nghiên cứu chuyên sâu về hành động cam kết. Từ đó, góp phần đem đến cho người đọc một cái nhìn tổng thể và làm sáng tỏ thêm về hành động ngôn ngữ này. Luận văn Thạc sĩ “Khảo sát hành động hứa hẹn và các phương thức biểu hiện nó” (Trên ngữ liệu tiếng Việt và tiếng Anh) (2009) của tác giả Vũ Thị Minh Thu đã vận dụng lý thuyết về hành vi ngôn ngữ, lý thuyết hội thoại… đưa ra một cái nhìn bao quát và cụ thể về hành động hứa hẹn và các phương thức biểu hiện nó và có so sánh với tiếng Anh để tìm ra những điểm tương đồng và dị biệt trong hai nền văn hóa. Công trình này đã đưa ra cách phân loại hành động hứa hẹn theo nội dung: hứa hẹn thuộc phạm trù giúp đỡ, nhượng bộ, hứa hẹn thuộc phạm trù mời chào và hứa hẹn thuộc phạm trù giao kèo, thề bồi. Luận án Tiến sĩ “Hành vi ngôn ngữ thề (swear) trong tiếng Việt” (2013) của tác giả Nguyễn Thị Thu Nga đã vận dụng các lý thuyết về hành động ngôn ngữ, lý thuyết hội thoại để nghiên cứu đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa của hành động thề. Từ mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa, tác giả đưa ra một số đặc trưng văn hóa dân tộc qua lời thề và một số đặc trưng của việc sử dụng lời thề trong giao tiếp của người Việt hiện nay. 8
Với các công trình dẫn trên một lần nữa khẳng định đã có các nhà nghiên cứu ngôn ngữ quan tâm đến hành động ngôn ngữ nói chung và hành động thuộc lớp Cam kết trong tiếng Việt nói riêng. Song chưa có công trình nào nghiên cứu về các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết qua lời thoại của nhân vật trong văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 một cách bài bản. Như vậy, căn cứ vào tình hình thực tiễn nghiên cứu về hành động ngôn ngữ nói chung và các hành động hứa hẹn, cam kết, thề nói riêng, ở luận văn này chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu hành động ngôn từ của nhân vật trong tác phẩm văn chương cụ thể là các hành động ngôn ngữ thuộc lớp Cam kết về các phương diện: hành động ở lời, phương thức thể hiện và nghiên cứu các hành động ngôn ngữ này từ góc nhìn lý thuyết hội thoại. 1.2. Cơ sở lý luận 1.2.1. Lí thuyết về ngữ cảnh 1.2.1.1. Khái niệm ngữ cảnh Theo từ điển Encyclopedia of Language and Linguisticsđịnh nghĩa: “Ngữ cảnh (situtional context; context of situation; context de situation) là bối cảnh ngoài ngôn ngữ của một phát ngôn hay là những thông tin ngoài ngôn ngữ góp phần tạo nên nghĩa (của phát ngôn)”. [27] 1.2.1.2. Các nhân tố thuộc ngữ cảnh Các nhân tố của ngữ cảnh thường được nói tới là: - Nhân vật giao tiếp: Nhân vật giao tiếp bao gồm người nói (viết) và người nghe (đọc). Mỗi người có một vị thế nhất định: vị thế XH (trên, dưới, bình đẳng), vị thế giao tiếp (quyền chủ động hay bị động). Các vị thế này hình thành quan hệ giao tiếp (thân mật, gần gũi, khách sáo quan cách, nhiệt tình, hờ hững…). - Hoàn cảnh giao tiếp: Hoàn cảnh giao tiếp bao gồm hoàn cảnh giao tiếp rộng và hoàn cảnh giao tiếp hẹp. - Hiện thực được nói tới: Đó có thể là hiện thực bên ngoài các nhân vật giao tiếp hoặc là hiện thực tâm trạng của con người. 9
- Ngữ huống: Những thay đổi theo diễn biến của cuộc giao tiếp: nhân vật giao tiếp mới xuất hiện, nhân vật giao tiếp cũ không tiếp tục tham gia giao tiếp nữa, trạng thái tâm lí, trạng thái hiểu biết, ý đồ, đề tài... thay đổi. - Văn cảnh: Văn cảnh bao gồm tất cả các yếu tố ngôn ngữ như âm, tiếng, từ ngữ, câu... cùng có mặt trong văn bản, đi trước hoặc đi sau một yếu tố ngôn ngữ nào đó đang được xem xét. Mỗi một nhân tố trên đóng vai trò nhất định trong việc tạo lập lời nói phù hợp và giúp lĩnh hội đầy đủ, thấu đáo lời nói của người mà mình giao tiếp. 1.2.1.3. Vai trò của ngữ cảnh trong hoạt động giao tiếp ngôn ngữ Ngữ cảnh đóng vai trò quan trọng trong việc tạo lập văn bản và lĩnh hội văn bản. a. Đối với quá trình sản sinh văn bản (nói, viết): Ngữ cảnh chính là môi trường sản sinh ra các phát ngôn giao tiếp, nó chi phối cả hình thức và nội dung của phát ngôn. Việc dùng từ đặt câu phải phù hợp về ngữ nghĩa và ngữ pháp với các từ ngữ khác được dùng trong văn bản, phải phù hợp với quan hệ giữa người viết và người đọc (về vị thế, về quan hệ thân sơ, trạng thái tâm lí…), phải phù hợp với cách thức giao tiếp (viết hay nói) và tình huống giao tiếp cụ thể (giao tiếp có tính chất nghi lễ hay không có tính chất nghi lễ). Ngoài ra còn cần phải chú ý đến hoàn cảnh giao tiếp. Vì điều đó sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả của cuộc giao tiếp. Chẳng hạn, ở Việt Nam khi mới gặp nhau lần đầu người ta hay hỏi nhau về tuổi tác để xưng hô cho đúng. Nhưng ở một số nước trên thế giới việc hỏi tuổi lại bị coi là khiếm nhã. Vì thế việc tìm hiểu phong tục tập quán, nét văn hóa nơi mình giao tiếp cũng là việc rất quan trọng. Nó sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả giao tiếp của mình. Tóm lại, ngữ cảnh đóng một vai trò quan trọng trong việc tạo lập văn bản (nói, viết). Muốn đạt hiệu quả giao tiếp cao, người nói (viết) cần chú ý đến ngữ cảnh, đến từng nhân tố trong đó. 10
b. Đối với việc lĩnh hội văn bản, muốn lĩnh hội chính xác, thấu đáo một phát ngôn nào đó người nghe (người đọc) cần căn cứ vào ngữ cảnh. Phải đặt phát ngôn đó vào ngữ cảnh mà nó ra đời, dựa vào tình huống cụ thể để phân tích, lý giải, hiểu cặn kẽ từng chi tiết về nội dung và hình thức. 1.2.2. Lí thuyết về hành động ngôn ngữ 1.2.2.1. Khái niệm hành động ngôn ngữ Bằng cách sử dụng ngôn ngữ, con người thực hiện rất nhiều hoạt động khác nhau trong giao tiếp. Các hành động này được thể hiện hết sức đa dạng và được gọi chung là hành động ngôn ngữ. Mối liên hệ giữa ngôn ngữ và hành động ngôn ngữ của con người là hiển nhiên. Có thể nói hành động ngôn ngữ là một vấn đề cơ bản và trọng tâm của Ngữ dụng học. Trong Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, hành động ngôn ngữ được định nghĩa là “Một đoạn lời có mục đích nhất định thực hiện trong những điều kiện nhất định được tách biệt bằng các phương tiện trên ngữ liệu và hoàn chỉnh thống nhất về mặt cấu âm - âm học mà người nói người nghe đều có liên hệ với một ý nghĩa như nhau, trong hoàn cảnh giao tiếp nào đó. Hành động ngôn ngữ được thực hiện khi một người nói (người viết) nói (viết) ra một phát ngôn cho người nghe (người đọc) trong một ngữ cảnh nhất định.” [41; tr.176]. Những năm 60 của thế kỉ XX, J. Austin và J. Searle đề xuất lý thuyết hành động ngôn từ (speech act). Theo Austin, người ta thực hiện đến 3 loại hành động trong khi nói ra một phát ngôn đó là: hành động tạo lời, hành động ở lời và hành động mượn lời. Hành động tạo lời (locutionary act) là hành động người nói sử dụng các yếu tố của ngôn ngữ như ngữ âm, từ, các kiểu kết hợp từ để tạo ra phát ngôn thành phẩm với một dạng thức cụ thể và một ý nghĩa ít nhiều xác định. Hành động ở lời (illocutionarxy act) là hành động người nói thực hiện ngay khi nói năng để tạo ra hiệu quả thuộc ngôn ngữ, đặt trong một thiết chế xã hội, một môi trường văn hóa - ngôn ngữ nào đó. Đó là những hành động như: cảm ơn, xin lỗi, hứa, ra lệnh, đề nghị, thề, bác bỏ... 11