Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

63
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn, đề tài tập trung thiết kế và tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học môn Địa lí ở trường THPT cho các HĐ dạy học trên lớp, ngoại khóa, trải nghiệm sáng tạo phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––– TRẦN THỊ CHINH TỔ CHỨC CÁC TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên- Năm 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––– TRẦN THỊ CHINH TỔ CHỨC CÁC TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Phương Liên Thái Nguyên - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài “Tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, ngày 10 tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Trần Thị Chinh Xác nhận của khoa Địa lí Xác nhận của giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Nguyễn Phương Liên i
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu, khảo sát và triển khai đề tài: “Tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT” tác giả đã nhận được sự động viên, khuyến khích và giúp đỡ nhiệt tình của các cấp lãnh đạo, của các thầy giáo, cô giáo, anh chị em, bạn bè đồng nghiệp và gia đình. Với tình cảm chân thành, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: - Các thầy giáo, cô giáo, Khoa Địa lí, các thầy giáo, cô giáo, cán bộ và chuyên viên các phòng chức năng của Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã trực tiếp giảng dạy, quan tâm tạo điều kiện giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. - Ban giám hiệu, giáo viên các trường THPT Phổ Yên (Phổ Yên - Thái Nguyên); TrườngTHPT Nguyễn Huệ (Đại Từ - Thái Nguyên); Trường THPT Lương Ngọc Quyến (TP. Thái Nguyên- Thái Nguyên) đã tạo điều kiện và giúp đỡ tận tình cho tác giả qua việc khảo sát và thực hiện thực nghiệm trong quá trình thực hiện đề tài. - Đặc biệt em xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Phương Liên người trực tiếp, tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, góp ý để em hoàn thành luận văn này. Mặc dù cố gắng rất nhiều trong việc nghiên cứu, song do thời gian và kinh nghiệm thực tiễn của bản thân còn hạn chế, đề tài không tránh khỏi những khiếm khuyết. Tác giả rất mong nhận được sự góp ý của các thầy (cô), các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm đến đề tài này để luận văn được hoàn chỉnh hơn. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Trần Thị Chinh ii
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa…………………………………………………………………….i Lời cam đoan………………………………………………………………….....ii Lời cảm ơn……………………………………………………………………....iii Mục lục……………………………………………………………………….....iv Danh mục bảng…………………………………………………………………..v Danh mục chữ viết tắt…………………………………………………………...vi MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................ 2 3. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 5 5. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu ........................................................... 5 6. Giới hạn nghiên cứu .......................................................................................... 8 7. Đóng góp của đề tài........................................................................................... 8 8. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................. 8 NỘI DUNG........................................................................................................... 9 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT ............. 9 1.1. Một số vấn đề về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học....................... 9 1.1.1. Xu hướng đổi mới phương pháp dạy học ................................................... 9 1.1.2. Phương pháp dạy học .................................................................................. 9 1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực .................................................................. 10 1.1.4. Năng lực ................................................................................................... 10 1.1.5. Hình thức tổ chức dạy học ........................................................................ 11 1.2. Sử dụng trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT .................................. 12 1.2.1. Các khái niệm ............................................................................................ 12 1.2.2. Lí luận về trò chơi trong dạy học .............................................................. 14 1.2.3. Nguyên tắc sử dụng trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT ............ 15 iii
1.2.4. Phân loại trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT ............................. 16 1.2.5. Đặc trưng và hình thức tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT . 17 1.3. Đặc điểm chương trình sách giáo khoa Địa lí THPT ................................... 19 1.4. Thực trạng dạy học Địa lí ở trường THPT ................................................... 19 1.5. Đặc điểm tâm-sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh THPT ................. 20 TIỂU KẾT CHƯƠNG I ...................................................................................... 22 Chương 2. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC CÁC TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ THPT ................................................................. 23 2.1. Quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT . 23 2.1.1. Quy trình xây dựng bài học/chủ đề môn Địa lí ......................................... 23 2.1.2. Quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT ......26 2.2 Giới thiệu một số trò chơi học tập trong dạy Địa lí THPT ........................... 29 2.2.1. Trò chơi ô chữ ........................................................................................... 29 2.2.2. Trò chơi Hỏi đáp địa lí .............................................................................. 30 2.2.3. Trò chơi Hiểu ý đồng đội .......................................................................... 32 2.2.4. Trò chơi Tập làm họa sĩ ............................................................................ 32 2.2.5. Trò chơi Tìm địa danh qua các bài hát ...................................................... 34 2.2.6. Trò chơi Đối đáp nhanh ............................................................................ 35 2.2.7. Trò chơi Tập làm thuyết minh................................................................... 36 2.2.8. Trò chơi Tôi là nhà thông thái ................................................................... 36 2.2.9. Trò chơi Ngôi sao may mắn ...................................................................... 37 2.2.10. Trò chơi Đối mặt ..................................................................................... 40 2.2.11. Trò chơi Đuổi hình bắt chữ ..................................................................... 45 2.2.12. Trò chơi Rung chuông vàng .................................................................... 46 2.3. Thiết kế và tổ chức một số trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT ..... 52 2.3.1. Thiết kế và tổ chức trò chơi học tập thông qua tình huống xuất phát/khởi động ..................................................................................................................... 52 2.3.2. Thiết kế và tổ chức trò chơi học tập thông qua hoạt động hình thành kiến thức mới............................................................................................................... 63 2.3.3. Thiết kế và tổ chức trò chơi học tập thông qua hoạt động luyện tập ........ 64 2.3.4. Thiết kế và tổ chức trò chơi học tập thông qua hoạt động ôn tập ............. 67 2.3.5. Thiết kế và tổ chức trò chơi thông qua các hoạt động ngoại khóa Địa lí . 71 iv
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ...................................................................................... 71 Chương 3. THỰC NGHIỆM ............................................................................ 72 3.1 Mục đích thực nghiệm................................................................................... 72 3.2. Nguyên tắc thực nghiệm .............................................................................. 73 3.3. Cách tổ chức thực nghiệm ............................................................................ 73 3.3.1. Chọn trường .............................................................................................. 74 3.3.2. Chọn lớp 3.3.3. Chọn giáo viên .......................................................................................... 75 3.4. Tiến trình thực nghiệm ................................................................................. 75 3.5. Giáo án thực nghiệm .................................................................................... 76 3.5.1. Giáo án số 1 (Địa lí 10) ............................................................................. 76 3.5.2. Giáo án số 2 (Phụ lục 3) ............................................................................ 80 3.5.3. Giáo án số 3 (Phụ lục 3) ............................................................................ 80 3.6. Kết quả ......................................................................................................... 80 3.6.1. Kết quả cụ thể............................................................................................ 80 3.6.2. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................. 83 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 84 PHẦN 3. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ............................................................ 85 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 87 v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa đầy đủ ĐC Đối chứng GV Giáo viên HĐ Hoạt động HS Học sinh KTXH Kinh tế xã hội NL Năng lực PPDH Phương pháp dạy học PPDHTC Phương pháp dạy học tích cực SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm iv vi
DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Các lớp đối chứng và thực nghiệm của các trường ............................ 74 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên tham gia dạy thực nghiệm và đối chứng ........... 75 Bảng 3.3. Điểm kiểm tra các lớp ở các trường THPT tiến hành thực nghiệm ... 80 Bảng 3.4. Cơ cấu điểm kiểm tra các lớp ở các trường THPT tiến hành thực nghiệm ................................................................................................................. 81 Bảng 3.5. Tổng hợp điểm kiểm tra các lớp ở các trường THPT tiến hành thực nghiệm ................................................................................................................. 82 Hình 3.1. Biểu đồ cơ cấu điểm kiểm tra các lớp ở các trường THPT tiến hành thực nghiệm ......................................................................................................... 82 v vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết Hội Nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng, kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Nghị quyết số 29 của Hội Nghị Trung ương 8 khóa XI đã nêu mục tiêu cụ thể của giáo dục phổ thông “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (định hướng phát triển năng lực) nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học, đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động phối hợp thống nhất của người học và người dạy dưới sự chủ đạo của người học nhằm thực hiện tối ưu 1
mục đích và nhiệm vụ dạy học. Phương pháp dạy học ngày càng được cải tiến theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức - học tập của học sinh. Trong đó, dạy học dựa trên trò chơi là phương pháp được áp dụng với phương châm “vui mà học, học mà vui” nó được coi là một hình thức dạy học có hiệu quả, bởi nó làm cho học sinh say mê, hứng thú với học tập. Trò chơi làm cho học sinh phát triển các năng lực một cách tự nhiên, giúp các em trao đổi kinh nghiệm, tương tác lẫn nhau. Từ đó, các em tiếp thu kiến thức một cách dễ dàng, góp phần đáp ứng yêu cầu giáo dục toàn diện cho học sinh phổ thông. Trong nhà trường THPT, Địa lí là môn học giúp học sinh tìm hiểu về Trái Đất và Môi trường sống của con người; Các vấn đề về tự nhiên, KTXH đại cương; Các vấn đề KTXH thế giới, địa lí khu vực và quốc gia; Địa lí Việt Nam. Đối tượng nhận thức của môn học này có tính không gian, thời gian và có mối quan hệ với nhau, có tính thực tiễn cao và có nhiều trải nghiệm cuộc sống đối với học sinh. Trong dạy và học địa lí ở trường phổ thông, giáo viên không chỉ truyền thụ kiến thức theo nội dung sách giáo khoa mà cần phải có nhiều hoạt động khác để giúp học sinh dễ học, dễ nhớ và nắm vững kiến thức. Trò chơi địa lí trong dạy và học ở trường THPT là trò chơi học tập, có tác dụng mở rộng và củng cố hiểu biết kiến thức, rèn luyện các kĩ năng địa lí của học sinh.Trò chơi địa lí còn có vai trò tạo hứng thú học tập, niềm tin và tình cảm của học sinh được nâng cao. Qua quá trình giảng dạy, thực nghiệm và tham khảo các tài liệu tác giả đã lựa chọn đề tài “Tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT”. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Đối tượng nghiên cứu của Địa lí có tính không gian, thời gian và có mối quan hệ với nhau. Điều này đòi hỏi trong quá trình dạy học địa lí cần phải có sự đổi mới một cách toàn diện, đặc biệt là phương pháp dạy học. Vì vậy, trong dạy học địa lí từ trước đến nay đã có nhiều nhà giáo dục trong và ngoài nước nghiên cứu. Trong đó, các nhà nghiên cứu cũng khẳng định việc sử dụng trò chơi trong dạy học là một trong các phương pháp đem lại hiệu quả và hứng thú cao trong việc tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh. 2
2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Các nhà địa lí học và phương pháp dạy học nổi tiếng như David Lambert, David Balderstone… khi nghiên cứu về phương pháp dạy học địa lí cũng chỉ ra rằng cần phải tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh, đặc biệt là phát triển khả năng tư duy, năng lực sáng tạo cho học sinh. Nhiều tác giả đã đưa ra các trò chơi địa lí và khẳng định vai trò của chúng trong việc giúp học sinh nhận thức dễ dàng hơn các đối tượng địa lí trên các tạp chí giáo dục, các trang web như www.geographic.org,... Hàng loạt các trò chơi địa lí đã được ra đời như Explore the World, Geo Quiz, Capitals of the World nhằm giúp học sinh chiếm lĩnh kiến thức một cách dễ dàng hơn, tăng tính hấp dẫn cho môn Địa lí, ngoài ra còn rèn luyện cho học sinh các kĩ năng thiết thực ngoài cuộc sống. Đây là một hình thức vừa chơi vừa học rất thú vị và có thể áp dụng cho mọi lứa tuổi. Tuy nhiên, các trò chơi trên là những trò chơi trực tuyến trên truyền hình, muốn đưa nó vào trong quá trình dạy học Địa lí ở trường phổ thông cần có sự gia công và nghiên cứu kĩ lưỡng hơn để phù hợp với nội dung chương trình, đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi trung học phổ thông. 2.2.Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Ở trong nước , cũng có nhiều nhà nghiên cứu đề cập đến vấn đề đổi mới và sử dụng trò chơi trong dạy học ở nhà trường phổ thông nói chung và môn Địa lí nói riêng. Các tác giả đều khẳng định vai trò to lớn của việc sử dụng trò chơi trong dạy học, coi nó là một phương pháp đặc biệt quan trọng để tạo nên tính hấp dẫn cho các bài học ở trường phổ thông với các mức độ nghiên cứu khác nhau. Tác giả Nguyễn Thị Tuyết Oanh tìm hiểu về vấn đề lí luận phương pháp trò chơi nói chung giành cho tất cả các môn học ở nhà trường phổ thông.Tác giả Phan Trọng Ngọ tìm hiểu về khái niệm phương pháp trò chơi, chỉ ra những ưu, nhược điểm của phương pháp này và phân loại các trò chơi học tập trong nhà trường phổ thông. Các công trình trên chỉ mới dừng lại ở việc nhiên cứu tổng quan hay lí luận chung về phương pháp trò chơi. 3
Tác giả Nguyễn Đức Vũ, Ngô Thị Hải Yến đã đi sâu nghiên cứu về việc vận dụng phương pháp trò chơi trong môn Địa lí ở nhà trường phổ thông, chỉ ra sự cần thiết phải sử dụng trò chơi và đưa ra một số trò chơi cụ thể . Tác giả Nguyễn Thị Bích Hồng, trong bài đăng Phương pháp sử dụng trò chơi trong học tập trên Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM số 54, năm 2014. Bài viết trình bày phương pháp sử dụng trò chơi trong dạy học, trong đó chỉ ra 3 mức độ sử dụng trò chơi trong dạy học tương ứng với 3 loại trò chơi, đồng thời hướng dẫn cách xây dựng trò chơi và phân tích những yêu cầu đối với GV khi thực hiện phương pháp này [22]. Tác giả Lê Thị Oanh đã đề cập đến việc tổ chức các hoạt động trò chơi trong dạy học Địa lí 10 THPT. Tác giả Vũ Thị Đào đề cập đến việc sử dụng phương pháp trò chơi học tập trong dạy học Địa lí 12 . Còn tác giả Cao Thị Diễm thì đề cập đến việc Giáo dục kĩ năng sống cho HS qua tổ chức trò chơi trong dạy học Địa lí 10 THPT. Tác giả Nguyễn Trịnh Minh Hằng, trong bài đăng Dạy - học Địa lí qua các trò chơi trên Báo Giáo dục và Thời đại số ra ngày 2/6/2017 đề cập đến những vấn đề lưu ý khi sử dụng trò chơi trong dạy học Địa lí và đưa ra một số trò chơi cụ thể. Hiện nay, trên các phương tiện thông tin đại chúng như truyền hình, mạng Internet đã và đang có các trò chơi truyền hình, trò chơi trực tuyến như: Đuổi hình bắt chữ; Chiếc nón kì diệu; Hành trình văn hóa; Rung chuông vàng; Đối mặt; Ô cửa bí mật … thu hút được đông đảo khán giả theo dõi, tạo sự hứng thú và hấp dẫn cho người chơi. Thực sự, nó đã trở nên quen thuộc và rất gần gũi với mọi người đặc biệt là lứa tuổi học sinh. Kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, tìm tòi và nghiên cứu về các trò chơi ở nhiều góc độ, tác giả nhận thấy nên sử dụng các trò chơi vào quá trình dạy học , đặc biệt là việc vận dụng các trò chơi truyền hình, trực tuyến vào việc thiết kế, tổ chức các hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học Địa lí THPT. Từ đó giúp học sinh dễ dàng chiếm lĩnh kiến thức, rèn luyện kĩ năng và năng lực tư duy, trải nghiệm cuộc sống. Những tài liệu 4
trên vừa là cơ sở lí luận vừa là những chỉ dẫn, định hướng cho tác giả khi nghiên cứu đề tài “Tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học Địa lí ở trường THPT”. 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn, đề tài tập trung thiết kế và tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học môn Địa lí ở trường THPT cho các HĐ dạy học trên lớp, ngoại khóa, trải nghiệm sáng tạo phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục tiêu đề ra, đề tài tập trung vào các nhiệm vụ sau: - Tổng quan cơ sở lý luận về trò chơi. - Nghiên cứu chương trình SGK hiện hành, nghiên cứu chương trình giáo dục phổ thông tổng thể sau 2015. - Điều tra, nghiên cứu thực tế giảng dạy việc sử dụng trò chơi trong dạy học Địa lí ở một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Nghiên cứu đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi HS THPT. - Thiết kế các trò chơi học tập áp dụng trong các hoạt động dạy và học Địa lí ở trường THPT. - TN sư phạm để kiểm chứng kết quả nghiên cứu. - Kiến nghị sử dụng các trò chơi học tập một cách hiệu quả, rèn cho các em HS có kiến thức kỹ năng sâu, trải nghiệm cuộc sống. 5. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm hệ thống: Hệ thống là một tập hợp những yếu tố nhất định có mối quan hệ biện chứng với nhau tạo thành một chỉnh thể trọn vẹn, ổn định và có quy luật vận động tổng hợp. Vận dụng quan điểm hệ thống trong đề tài này khi nghiên cứu mỗi sự vật hiện tượng nào phải xem xét các đối tượng một cách toàn diện, nhiều mặt, nhiều mối quan hệ, trong những hoàn cảnh điều kiện cụ thể để tìm ra bản chất và các quy luật vận động của đối tượng. - Quan điểm thực tiễn: 5
Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất lịch sử - xã hội của con người nhằm cải tạo thế giới khách quan. Việc học lí thuyết cần gắn liền với thực tiễn, biết vận dụng và liên hệ với thực tế, đồng thời có thể có những việc làm, hành động cụ thể để thực hành và trải nghiệm thông qua các hoạt động giáo dục trong và ngoài giờ lên lớp. - Quan điểm hoạt động: Vận dụng quan điểm này trong việc tổ chức cho HS các hình thức học tập khác nhau nhằm tích cực hóa các kỹ năng xử lý tình huống, giải quyết vấn đề ở các em, bên cạnh việc học cá nhân tăng cường hoạt động tự học, học nhóm nhằm khuyến khích các em cùng trao đổi thảo luận, nêu và giải quyết vấn đề… - Quan điểm lấy học sinh làm trung tâm: Dạy học lấy HS làm trung tâm là thuật ngữ dùng để miêu tả cách dạy của GV và cách học của HS nhằm tạo cơ hội cho HS tự khám phá, tìm tòi các khái niệm và thông tin mới với sự hỗ trợ, khuyến khích và hướng dẫn của GV. Tổ chức các hoạt động giáo dục đề cao việc tự học, phát huy tối đa tính tích cực tự giác của HS, tìm tòi và khám phá ra những tri thức mới thông qua các bài tập kĩ năng mà HS làm dưới sự hướng dẫn và hỗ trợ của người Thầy. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Ngoài việc vận dụng lý luận về phương pháp nghiên cứu, đề tài này còn sử dụng các phương pháp cụ thể như sau: - Phương pháp thu thập và xử lí thông tin Việc thu thập tài liệu được thực hiện dựa vào mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. Các nguồn tài liệu gồm sách báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo khoa học, các đề tài nghiên cứu, các trang web cung cấp thông tin và các chỉ thị, nghị quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề tài đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu phải đặc biệt chú ý đến nội dung chương trình SGK Địa lí khối 10,11,12 ban cơ bản, sách hướng dẫn của giáo viên, cùng với các tài liệu tham khảo khác. Vì vậy, nguồn tài liệu thu thập được hết sức phong phú và đều liên quan đến nội dung của đề tài nghiên cứu. Tuy nhiên, việc lựa chọn và sắp xếp 6
nội dung sao cho chính xác, phù hợp với quá trình dạy học hiện nay cần khá nhiều thời gian và công sức của tác giả. - Phương pháp điều tra, quan sát Đó là phương pháp đi khảo sát thực tế ở một số trường phổ thông trong tỉnh Thái Nguyên để nắm rõ thực trạng dạy và học địa lí ở các trường THPT hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang dạy Địa lí 10,11,12, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho học sinh và giáo viên để rút ra những nhận xét chính xác, khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị cần thiết, giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn Địa lí. - Phương pháp phân tích hệ thống Trong quá trình dạy học thì nội dung, phương pháp và phương tiện dạy học cũng như xu hướng dạy học là một tổng thể thống nhất với những quy luật nội tại riêng của nó. Do đó để đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm của đề tài, trong quá trình thực hiện đề tài cần phải xem xét, phân tích các đối tượng nghiên cứu trong một hệ thống hoàn chỉnh. Có như vậy, mới rút ra được những kết luận khách quan, chính xác về vấn đề đưa ra. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, nhất định phải tiến hành thực nghiệm sư phạm. Đó là cách trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một số giáo viên có kinh nghiệm ở một số trường phổ thông giúp đỡ giảng dạy phần bài giảng do tác giả thiết kế theo mục đích của đề tài. Sau đó dùng phiếu thăm dò lấy ý kiến của giáo viên và học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một số kiến nghị giúp cho việc dạy học địa lí có được hiệu quả như mong muốn. - Phương pháp thống kê toán học Vận dụng lý thuyết xác suất thống kê và thống kê toán học để xử lý, phân tích các kết quả thu được sau khi tiến hành thực nghiệm sư phạm ở các trường THPT ở tỉnh Thái Nguyên, nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài, đồng thời là căn 7
cứ khoa học để xác định xu hướng phát triển của đối tượng để đề xuất những biện pháp thực hiện cho tốt. 6. Giới hạn nghiên cứu - Nghiên cứu việc thiết kế và tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học địa lí ở trường THPT tỉnh Thái Nguyên (theo chương trình chuẩn). - Thời gian nghiên cứu: 8 tháng 7. Đóng góp của đề tài - Đề tài đã xây dựng được cơ sở lí luận và thực tiễn của việc thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong dạy học địa lí ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực HS. - Đưa ra một số phương pháp, kĩ thuật và hình thức tổ chức trò chơi học tập địa lí theo định hướng phát triển năng lực. - Thiết kế các bài học địa lí sử dụng trò chơi học tập theo định hướng phát triển năng lực cho HS. - Kết quả của đề tài có hiệu quả sẽ là tài liệu tham khảo cho việc dạy và học địa lí theo định hướng phát triển năng lực cho HS THPT. 8. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tổ chức trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT. Chương 2: Thiết kế và tổ chức các trò chơi học tập trong dạy học Địa lí THPT. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 8
NỘI DUNG Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Một số vấn đề về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học 1.1.1. Xu hướng đổi mới phương pháp dạy học Giáo dục phổ thông nước ta đang từng bước thực hiện chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc HS học được cái gì đến chỗ quan tâm HS làm được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, nhất định phải thực hiện thành công việc chuyển từ PPDH nặng về truyền thụ kiến thức sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành năng lực và phẩm chất; đồng thời chuyển cách đánh giá kết quả giáo dục từ nặng về kiểm tra trí nhớ sang kiểm tra, đánh giá NL vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề, chú trọng kiểm tra đánh giá trong quá trình dạy học để có thể tác động kịp thời nhằm nâng cao chất lượng của các hoạt động dạy học và giáo dục. Định hướng cơ bản trong đổi mới PPDH là nhằm phát huy tính tích cực và sáng tạo của người học. Đó cũng là xu hướng quốc tế trong đổi mới PPDH. Từ mục tiêu “Học để biết, học để làm, học để chung sống và học để tự khẳng định mình”, trước hết giáo dục nhà trường phải hình thành và bồi dưỡng cho HS NL tự học, tự giải quyết vấn đề (việc trang bị tốt NL này là một trong những HĐ trọng tâm của việc đổi mới PPDH trong điều kiện đổi mới chương trình giáo dục phổ thông). Đổi mới PPDH là phải đổi mới cách dạy, cách truyền đạt hệ thống kiến thức cho HS (Phát triển NL nội sinh của người học, đổi mới quan hệ thầy trò,…), biết cách ứng dụng các phương tiện và thiết bị hiện đại, ứng dụng công nghệ thông tin vào quá trình dạy học. 1.1.2. Phương pháp dạy học PPDH là cách thức tổ chức hoạt động nhận thức, hiện nay PPDH thường được hiểu theo ba nghĩa: PPDH là cách thức hoạt động của GV để truyền thụ kiến thức, rèn luyện kĩ năng và giáo dục HS theo mục tiêu giáo dục. Theo quan niệm này thì GV là nhân vật trung tâm, giữ vai trò chủ đạo, còn HS thụ động ghi nhớ 9
và tiếp thu những điều thầy dạy; PPDH là sự kết hợp các biện pháp, phương tiện làm việc của GV và HS trong quá trình dạy học nhằm đạt tới mục đích giáo dục. Quan niệm này coi PPDH là một sự dung hoà giữa nhiệm vụ truyền thụ tri thức của thầy cũng quan trọng như nhiệm vụ lĩnh hội tri thức của trò; PPDH là cách thức hoạt động của GV trong việc chỉ đạo, tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của HS nhằm đạt mục tiêu giáo dục. 1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực Theo các nhà giáo dục Việt Nam: PPDHTC là các phương pháp được sử dụng trong quá trình dạy học nhằm phát huy cao nhất tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học dưới vai trò tổ chức, điều khiển của GV. Trong Tiếng Anh người ta không dùng thuật ngữ PPDHTC (active teaching methods) mà chỉ dùng thuật ngữ “dạy và học tích cực”( active teaching and learning). Từ “dạy” và “học” ở đây hàm nghĩa là các hoạt động hay các quá trình thực hiện bởi người dạy hay người học. PPDHTC là một thuật ngữ rút gọn, được dùng ở nhiều nước, chỉ đạo những PP giảng dạy, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của người học. PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của người học nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ không phải tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy. 1.1.4. Năng lực Khái niệm NL được hiểu dưới nhiều góc độ khác nhau. Theo từ điển giáo dục học: “Năng lực là khả năng được hình thành hoặc phát triển, cho phép một con người thành đạt thành công trong một hoạt động thể lực, trí lực hoặc nghề nghiệp. Năng lực được thể hiện vào khả năng thi hành một hoạt động, thực hiện một nhiệm vụ. Năng lực được coi như khả năng của con người khi đối mặt với những vấn đề mới, tình huống mới, gợi tìm được những thông tin và những kỹ thuật đã được sử dụng trong những thực nghiệm trước đây” [12]. Trong định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông, NL được xác định: “ Năng lực là sự huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng và các thuộc 10
tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,…để thực hiện một loại công việc trong bối cảnh nhất định”. Định hướng này cho thấy NL là sự kết nối kiến thức, hiểu biết, khả năng, mong muốn…của con người thông qua các hoạt động để đạt được mục tiêu. Mỗi con người đều có những NL nhất định nhưng kết quả đạt được thường khác nhau. Để đạt được mục tiêu trong giáo dục cần có các NL chung, NL chuyên biệt. - NL chung: là các NL cơ bản, thiết yếu mà bất kỳ một người nào cũng cần có để sống và làm việc. - NL chuyên biệt: là NL được hình thành bởi ưu thế đặc thù của môn học. 1.1.5. Hình thức tổ chức dạy học Hình thức tổ chức dạy học là toàn bộ những cách thức tổ chức hoạt động của GV và HS trong quá trình dạy học ở thời gian và địa điểm nhất định với những phương pháp và phương tiện dạy học cụ thể nhằm thực hiện những nhiệm vụ dạy học. * Các hình thức tổ chức dạy học - Hình thức dạy học tiết học là hình thức dạy học cơ bản chính của quá trình dạy học địa lí ở trường phổ thông, được diễn ra trong một khoảng thời gian xác định tại một địa điểm nhất định với một số lượng HS ổn định có cùng độ tuổi, cùng trình độ học lực. Trong hình thức này GV có thể tổ chức dạy học linh hoạt: cá nhân, nhóm, cả lớp. + Dạy học cá nhân là hình thức yêu cầu HS thực hiện các bài tập/nhiệm vụ một cách độc lập. Loại hình thức này nhằm tăng cường khả năng làm việc độc lập của HS. GV cần đặc biệt coi trọng hình thức này vì nếu thiếu nó, nhận thức của HS sẽ không đạt tới mức độ sâu sắc và chắc chắn cần thiết, cũng như các kĩ năng sẽ không được rèn luyện một cách tập trung. + Dạy học theo nhóm là hình thức tổ chức dạy học hợp tác, qua đó HS được tổ chức để chia sẻ những hiểu biết của mình và đối chiếu sự hiểu biết của mình với bạn học. + Dạy học cả lớp là hình thức tổ chức dạy học mà đối tượng tiếp nhận kiến thức là toàn bộ HS trong lớp. - Hình thức dạy học ngoài giờ lên lớp là cách thức sử dụng phương pháp học tập bên ngoài lớp học để thúc đẩy giáo dục vì sự phát triển bền vững. Dạy 11