Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Nghiên cứu bổ sung một số cơ sở khoa học nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả rừng trồng Sở (Camellia sasanqua Thunb) ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm xác định được thực trạng rừng trồng Sở hiện có ở các tỉnh miền Bắc nước ta; xác định được một số biện pháp kỹ thuật thâm canh có hiệu quả nhằm nâng cao năng suất rừng trồng Sở; đánh giá được hiệu quả tổng hợp của một số mô hình rừng trồng Sở hiện có; đề xuất một số giải pháp kinh tế - kỹ thuật để nâng cao năng suất và hiệu quả tổng hợp của rừng trồng Sở.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Nghiên cứu bổ sung một số cơ sở khoa học nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả rừng trồng Sở (Camellia sasanqua Thunb) ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam

Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng §¹i Häc L©m nghiÖp --------------------- Hoµng ThÞ Thanh Nghiªn cøu Bæ sung mét sè c¬ së khoa häc nh»m n©ng cao n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶ rõng trång së (Camellia sasanqua thunb) ë c¸c tØnh miÒn B¾c ViÖt Nam LuËn V¨n Th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Ngêi híng dÉn: TS. NguyÔn Huy S¬n Hµ T©y - 2007
-1- §Æt vÊn ®Ò S¶n xuÊt l©m nghiÖp lµ mét ngµnh kinh tÕ ®Æc thï vµ ph¸t triÓn rõng bÒn v÷ng lµ vÊn ®Ò lu«n ®îc chó ý ®Æt lªn hµng ®Çu. Thùc tr¹ng rõng vµ tµi nguyªn rõng cña níc ta cho ®Õn nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû 20 bÞ suy gi¶m nghiªm träng c¶ vÒ diÖn tÝch vµ chÊt lîng. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do sù can thiÖp v« ý thøc cña con ngêi, chÆt ph¸ bõa b·i, ®èt n¬ng lµm rÉy, vµ nh÷ng nh÷ng t¸c ®éng sai lÇm kh¸c trong c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh, kÓ c¶ c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi. §øng tríc t×nh h×nh ®ã ngµnh L©m nghiÖp ®· ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p kÞp thêi nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng bÒn v÷ng. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p ®ã lµ nghiªn cøu sö dông nh÷ng loµi c©y ®a t¸c dông, võa ®¸p øng nhu cÇu sö dông ®a d¹ng cña con ngêi võa ph¸t huy vai trß b¶o vÖ m«i trêng sinh th¸i cña rõng. C©y Së (Camellia sasanqua Thunb), thuéc chi Camellia, hä chÌ (Theaceae), lµ loµi c©y nguyªn s¶n cña vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi nh ViÖt Nam, Ên §é, Trung Quèc, NhËt B¶n, ... Së lµ loµi c©y ®a t¸c dông: h¹t Së ®îc dïng ®Ó Ðp dÇu, mét lo¹i dÇu thùc vËt cã gi¸ trÞ cao, cã thµnh phÇn axit bÐo t¬ng ®¬ng víi dÇu ¤ liu; b· Së (cßn gäi lµ kh« Së) vµ vá qu¶ cã thÓ chiÕt dÇu th« ®Ó s¶n xuÊt xµ phßng hoÆc t¸ch bá ®éc tè lµm thøc ¨n giµu ®¹m cho gia sóc. Ngoµi ra, kh« Së cßn ®îc dïng lµm thuèc trõ s©u, khö trïng rÊt tèt cho c¸c ao, hå nu«i trång thuû s¶n hay ®em nghiÒn nhá cã thÓ dïng lµm ph©n bãn, … H¬n n÷a, Së lµ loµi c©y sèng l©u n¨m víi hÖ rÔ vµ t¸n l¸ ph¸t triÓn, cã biªn ®é sinh th¸i réng nªn ph¸t huy rÊt tèt vai trß phßng hé. ë níc ta, Së ®îc chó träng ®a vµo g©y trång réng r·i tõ nh÷ng n¨m 1968 - 1970 ë nhiÒu vïng khÝ hËu, ®Êt ®ai kh¸c nhau tõ c¸c tØnh biªn giíi phÝa B¾c gi¸p víi Trung Quèc tíi VÜnh Linh (Qu¶ng TrÞ), tËp trung chñ yÕu ë c¸c tØnh: L¹ng S¬n, Qu¶ng Ninh, Yªn B¸i, Hµ Giang, Phó Thä, NghÖ An, … §Þa
-2- ph¬ng cã phong trµo trång Së nhiÒu nhÊt tríc ®©y lµ L¹ng S¬n lªn tíi hµng chôc ngh×n ha. Tuy nhiªn, viÖc trång Së chñ yÕu lµ theo kinh nghiÖm truyÒn thèng mµ cha cã híng dÉn kü thuËt ®Çy ®ñ, n¨ng suÊt Së b×nh qu©n chØ ®¹t ®îc 1,6 - 2,0 tÊn qu¶ t¬i/ha/n¨m. V× thÕ, loµi c©y nµy cha ph¸t huy ®îc vai trß tÝch cùc trong ph¸t triÓn kinh tÕ cho c¸c hé trång rõng. Ngoµi ra, viÖc ph¸t triÓn loµi c©y nµy cha ®îc quan t©m ®óng møc, thÞ trêng tiªu thô kh«ng æn ®Þnh, ®Çu ra s¶n phÈm gÆp nhiÒu khã kh¨n. ChÝnh v× vËy, hiÖn t¹i rÊt Ýt ngêi quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn loµi c©y nµy, diÖn tÝch trång Së ë c¸c tØnh miÒn B¾c níc ta nh×n chung ®· vµ ®ang gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Cã thÓ nãi, c«ng t¸c trång vµ ph¸t triÓn loµi c©y nµy ®ang trªn ®µ suy tho¸i vµ thËm chÝ thÊt b¹i nÕu kh«ng cã gi¶i ph¸p ph¸t triÓn phï hîp. XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn nªu trªn, ®Ó gãp phÇn thóc ®Èy c«ng t¸c trång rõng Së, t¸c gi¶ tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi “Nghiªn cøu bæ sung mét sè c¬ së khoa häc nh»m n©ng cao n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶ rõng trång Së (Camellia sasanqua Thunb) ë c¸c tØnh miÒn B¾c - ViÖt Nam”. LuËn v¨n nµy lµ mét trong nh÷ng néi dung cña ®Ò tµi träng ®iÓm cÊp Bé giai ®o¹n 2006 - 2010 do Ths. NguyÔn Quang Kh¶i lµm chñ nhiÖm vµ t¸c gi¶ lµ céng t¸c viªn. §îc sù ®ång ý cña chñ nhiÖm ®Ò tµi, t¸c gi¶ ®· kÕ thõa c¸c m« h×nh thÝ nghiÖm còng nh kÕt qu¶ ®iÒu tra ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng rõng trång Së ë c¸c tØnh miÒn B¾c níc ta lµm c¬ së hoµn thiÖn b¶n luËn v¨n nµy.
-3- Ch¬ng 1. Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu ë ViÖt Nam còng nh trªn thÕ giíi, viÖc nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm còng nh kü thuËt g©y trång, chÕ biÕn s¶n phÈm tõ Së ®· ®îc nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu tõ rÊt sím. Cã thÓ ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®iÓn h×nh ë trong vµ ngoµi níc nh sau: 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. Ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i 1.1.1.1. Ph©n lo¹i Së lµ tªn gäi chung cña c¸c loµi cã hµm lîng dÇu trong nh©n t¬ng ®èi cao thuéc chi Camellia, hä Theacea (M· CÈm L©m, 2005) [46]. Theo Marjan Kluepfel vµ Bop Polomski (1998) [34], chi Camellia cã kho¶ng 220 loµi vµ h¬n 2300 gièng ®· ®îc ®Þnh danh. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 33 loµi trong chi Camellia cung cÊp dÇu ¨n cã gi¸ trÞ. §ång thêi, c¸c dßng v« tÝnh cña Së nh Du trµ (C. oleifera) vµ Trµ mai (C. sasanqua) cã rÊt nhiÒu, theo thèng kª cña Chang Hung Ta vµ Bruce Bartholomew (1981) [24] th× cã tíi 503 dßng. Nh vËy, c¸c nghiªn cøu trªn cho thÊy chi Camellia rÊt lín vµ Së lµ tªn chung gåm nhiÒu loµi vµ dßng kh¸c nhau, viÖc ph©n lo¹i C. sasanqua gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, ®· thu hót nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu. Tªn C. sasanqua lÇn ®Çu tiªn ®îc Kaempfer (1712) sö dông khi nghiªn cøu vÒ mét loµi cã dÇu thuéc chi Camellia (DÉn theo §Æng Th¸i D¬ng, 2001) [5]. Tuy nhiªn, trong nghiªn cøu t¸c gi¶ ®· kh«ng m« t¶ vÒ h×nh th¸i loµi c©y nµy, nªn c«ng tr×nh nµy cha thùc sù cã ý nghÜa thùc tiÔn. N¨m 1753, Linnaeus sö dông tªn C. sasanqua nhng c¸c m« t¶ l¹i gièng víi ®Æc ®iÓm cña hai loµi C. oleifera vµ C. japonica (DÉn theo §Æng Th¸i D¬ng, 2004) [6]. Còng trong mét nghiªn cøu kh¸c, Thunberg (1784) ®· gi¸m ®Þnh vµ m« t¶ loµi nµy nhng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cha ®îc m« t¶ chi tiÕt (DÉn theo NguyÔn Quang Kh¶i, 2004) [12].
-4- Hakoda (1987) [31] cho r»ng C. sasanqua Thunb thùc chÊt lµ tªn gäi kh¸c cña Thea sasanqua vµ c¶ hai cã thÓ gäi theo tªn chung lµ sasanqua Camellia. Theo Samartin (1992) [35], loµi ®îc gäi lµ C. sasanqua (ë c¸c níc Ch©u ¢u) vµ Tea seed oil (ë NhËt B¶n) hay C. sasanqua oil (®îc gäi phæ biÕn trªn thÕ giíi) ®Òu lµ mét vµ cã tªn chÝnh x¸c lµ C. sasanqua Thunb. Nh vËy, c©y Së (C. sasanqua Thunb) ®îc rÊt nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu tõ rÊt sím. HÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu thèng nhÊt r»ng C. sasanqua Thunb lµ loµi thuéc chi Camellia víi ®Æc ®iÓm ®Æc trng nhÊt lµ cã dÇu trong nh©n, loµi nµy cã nhiÒu ®Æc ®iÓm gièng víi c¸c loµi C. oleifera vµ C. japonica nªn viÖc ph©n lo¹i thêng hay nhÇm lÉn. 1.1.1.2. H×nh th¸i §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña loµi Së ®· ®îc rÊt nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu nh: Hakoda, N (1987) [28], Hakoda, N. & T. Akihama (1988) [32], Marjan Kluepfel & Bop Polomski (1998) [37]. C¸c t¸c gi¶ ®· chØ ra r»ng: C. sasanqua Thunb lµ loµi c©y bôi lín hoÆc c©y gç nhá thêng xanh, cao kho¶ng 12 feet (3,7m); ®êng kÝnh t¸n réng tõ 3-4m; l¸ h×nh elip hoÆc oval dµi, mµu xanh ®en, bãng, réng kho¶ng tõ 3-5cm, l¸ non cã l«ng ë phiÕn l¸, l¸ giµ cã l«ng ë g©n l¸, mÐp l¸ h×nh r¨ng ca cïn; hoa mµu tr¾ng, ®êng kÝnh tõ 5,1-7,5cm. M« t¶ c©y Së ®îc trång t¹i Trung Quèc cña Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45]: c©y Së cao kho¶ng 5m, h×nh d¸ng gièng c©y chÌ l¸, nhng l¸ nhá h¬n vµ xuÊt hiÖn nhiÒu l«ng t¬ nhá; hoa mµu ®á nh¹t, ®á thÉm hoÆc mµu tr¾ng; qu¶ chøa tõ 1-4 h¹t, vá qu¶ máng, gi÷a c¸c h¹t cã mµng ng¨n c¸ch, h¹t lín, h×nh d¸ng h¹t kh«ng theo quy luËt nhÊt ®Þnh, h¹t cã mµng n©u bªn trong mµu vµng nh¹t. Theo Chang Hung Ta vµ Bruce Bartholomew (1981) [21], C. sasanqua Thunb cã hai d¹ng. D¹ng thø nhÊt l¸ nhá, dµi tõ 3-5,5cm; hoa nhá ®êng kÝnh tõ
-5- 4-6cm; vßi nhuþ xÎ 3; ®êng kÝnh qu¶ tõ 2-3cm. D¹ng thø hai l¸ dµi tõ 3-7cm, réng tõ 2-3cm; ®êng kÝnh qu¶ tõ 2-3cm. C¸c nghiªn cøu t¹i Anh, NhËt B¶n, Hµn Quèc cña c¸c t¸c gi¶ Chang Hung Ta & Bruce Bartholomew (1981) [24]; Edward F. Gilmam & Dennis G. Watson (1993) [25] vµ Hong, Y.S. (1988) [33] ®· chØ ra quan hÖ gÇn gòi gi÷a C. sasanqua víi loµi C. oleifera dÉn ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i rÊt gièng nhau gi÷a chóng, chØ kh¸c nhau lµ C. sasanqua cã phiÕn l¸ nhá vµ máng h¬n, vßi nhuþ ng¾n h¬n. Bªn c¹nh ®ã, hai loµi nµy cã ph©n bè ®Þa lý vµ ph©n vïng sinh th¸i gièng nhau. Khi so s¸nh gi÷a C. sasanqua vµ C. japonica, Endo-M & Iwasa-S (1990) [26] vµ Tanaka-T (1988) [41] còng cho thÊy chóng cã nhiÒu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i rÊt gièng nhau, ®iÓm kh¸c biÖt lµ C. sasanqua cã l¸ nhá vµ máng h¬n l¸ cña C. japonica. §Æc ®iÓm nµy dÉn tíi nhiÒu trêng hîp nhÇm lÉn hai loµi c©y nµy trong thùc tiÔn. §iÓm qua c¸c nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i cña c¸c t¸c gi¶ trªn thÕ giíi cho thÊy, ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ph©n lo¹i loµi Së C. sasanqua Thunb ®· ®îc quan t©m nghiªn cøu t¬ng ®èi chi tiÕt. C¸c nghiªn cøu trªn ®· chØ ra r»ng loµi Së C. sasanqua Thunb thuéc chi Camellia, hä Theacea lµ loµi c©y gç nhá thêng xanh, ®êng kÝnh t¸n réng tõ 3-4m, l¸ h×nh elÝp hoÆc ovan dµi, …C. sasanqua Thunb cã h×nh th¸i rÊt gièng víi C. oleifera vµ C. japoneca, chØ kh¸c lµ c¸c bé phËn cña C. sasanqua Thunb thêng nhá h¬n. Loµi C. sasanqua Thunb ®îc m« t¶ trªn ®©y chÝnh lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi. 1.1.2. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ sinh th¸i häc 1.1.2.1. §Æc ®iÓm ph©n bè Nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ ph©n bè cña loµi Së C. sasanqua Thunb ®îc Paul - H. Mensier (1957) [42] c«ng bè trong “ Tõ ®iÓn nh÷ng loµi c©y cã
-6- dÇu”, theo tµi liÖu nµy Së lµ loµi nguyªn s¶n ë vïng nhiÖt ®íi (§«ng - Nam ¸) vµ vïng ¸ nhiÖt ®íi (NhËt B¶n). Còng ®ång nhÊt quan ®iÓm víi Paul, Chang Hung Ta (1981) [24] kh¼ng ®Þnh chi Camellia ph©n bè ë c¸c níc nh: Trung Quèc, NhËt B¶n, §µi Loan, Myama, Lµo, ViÖt Nam, Ên §é, Th¸i Lan, Hµn Quèc, Nepal, Campuchia, Indonesia vµ Philipin. Theo Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45], Së thêng mäc tù nhiªn ë Trung Quèc, NhËt B¶n vµ Ên §é, ®îc trång nhiÒu ë vïng rõng nói hoÆc trong vên nhµ n¬i cã khÝ hËu Êm ¸p. Mét c«ng tr×nh kh¸c cña Hakodo (1990) [28] l¹i cho r»ng Së cã nguån gèc tõ vïng T©y - Nam NhËt B¶n. HÇu hÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu tríc ®©y vÒ loµi Së còng cho r»ng loµi nµy ph©n bè tù nhiªn ë NhËt B¶n (DÉn theo Chu T¬ng Hång, 1988) [43]. Theo Chang Hung Ta (1981) [24], Jonh M. Ruter (1999) [35] vµ Paul - H. Mensier (1957) [42] th× Së ®· ®îc dÉn gièng tõ NhËt B¶n vÒ trång ë Anh tõ n¨m 1879. T¹i Trung Quèc, Camellia ph©n bè réng r·i kh¾p c¸c tØnh tõ §«ng Nam ®Õn T©y Nam víi h¬n 190 loµi (How Foon - Chew, 1984) [34]. Theo M· CÈm L©m (2005) [46], t¹i Trung Quèc, c©y Së ph©n bè tù nhiªn tõ 180-340 vÜ ®é B¾c, ë ®é cao tõ 0-2000m. Theo Fang, J. (1994) [27], c¸c nghiªn cøu vÒ më réng vïng ph©n bè cña Së ®îc tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m 1960 ®Õn 1970 ë Trung Quèc do ®· sím nhËn thøc ®îc gi¸ trÞ to lín mµ loµi c©y nµy mang l¹i cho con ngêi. 1.1.2.2. §Æc ®iÓm sinh lý, sinh th¸i häc C¸c nghiªn cøu t¹i Trung Quèc cho thÊy Së sinh trëng tèt ë ®é cao díi 500m so víi mùc níc biÓn. Tuy nhiªn, ë ®é cao 900m (An Huy), thËm chÝ ë ®é cao 1700-2000m (Quý Ch©u, V©n Nam) c©y vÉn sinh trëng vµ ra hoa kÕt qu¶ b×nh thêng (Tëng V¹n Ph¬ng, 1959) [45].
-7- Global - Mikhailenko - DA (1988) [29] ®· chØ ra r»ng, t¹i tiÓu bang Georgia - Mü, tÊt c¶ c¸c c©y Së ®îc trång ë ®é cao trªn 400m ®Òu chÕt, ngîc l¹i, khi ®îc trång ë díi 400m c©y sinh trëng tèt. Theo M· CÈm L©m (2005) [46], Së thÝch hîp víi ®Êt Feralit, tÇng dµy, pHKCl 4,5-6,0, nhiÖt ®é b×nh qu©n hµng n¨m 16-210C, lîng ma b×nh qu©n n¨m 900-1800mm, nhiÖt ®é tèi thÊp tuyÖt ®èi -130C. C¸c t¸c gi¶ Chang Hung Ta & Bruce Bartholomew (1981) [24], Hakoda, N. (1987) [31], Shanan H. & G. Ying. (1982) [40] cho r»ng, Së sinh trëng tèt ë n¬i cã nhiÖt ®é b×nh qu©n th¸ng thÊp nhÊt trªn 20C, chÞu ®îc tuyÕt l¹nh tíi -100C, nhng ®Ó ®¶m b¶o c©y sinh trëng b×nh thêng cÇn cã biÖn ph¸p ch¾n giã kh« vµ l¹nh vµo mïa ®«ng. Së lµ c©y chÞu bãng khi nhá, ®Õn giai ®o¹n trëng thµnh c©y sinh trëng ph¸t triÓn tèt nhÊt díi ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng ®Çy ®ñ nhng ph¶i che phñ gèc c©y b»ng l¸ hoÆc vËt liÖu kh¸c. Víi vïng cã ¸nh s¸ng nhiÒu, cÇn che bãng vµo buæi s¸ng ®Ó tr¸nh hiÖn tîng hÐo l¸ (Edward F. Gilmam and Dennis G. Watson, 1993 [22]; Marjan Kluepfel and Bop Polomski, 1998 [34], Shanan, H. & G. Ying, 1982 [40] vµ Samartin, A, 1992 [38]). ViÖn kü thuËt L©m nghiÖp Trung Quèc (1984) ®· kÕt luËn r»ng hÇu hÕt ho¹t ®éng sinh lý cña c©y ®Òu cao vµo ban ngµy (®Æc biÖt lµ buæi s¸ng), riªng víi ho¹t ®éng trao ®æi níc trong c©y l¹i cao h¬n vµo ban ®ªm, cao nhÊt lµ kho¶ng tõ 0-3 giê. Kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng s¬ng gi¸ cña mét sè loµi Së nh C. japonica, C. sinensis, C. sasanqua tõ -18 ®Õn -300C, trong ®ã nhiÖt ®é g©y chÕt ®èi víi C. sasanqua lµ -240C (DÉn theo Ph¹m Hoµng Hé, 1991) [11]. 2.1.3. Sinh trëng vµ ph¸t triÓn Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh trëng vµ ph¸t triÓn cña Së, Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45] nhËn ®Þnh: Së sinh trëng ph¸t triÓn rÊt chËm, s¶n lîng
-8- qu¶ h¹t tû lÖ thuËn víi tuæi c©y, tøc lµ tuæi c©y cµng cao th× cµnh nh¸nh cµng nhiÒu, s¶n lîng còng t¨ng theo. Trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng th× chu kú sai qu¶ cña Së lµ hai n¨m, nÕu ch¨m sãc vµ qu¶n lý tèt th× n¨m nµo còng sai qu¶. ë NhËt B¶n, c©y sinh trëng liªn tôc quanh n¨m, trong c¶ mïa ®«ng gi¸ l¹nh cã tuyÕt r¬i. Së cã chu kú sèng dµi, tíi hµng tr¨m n¨m. So s¸nh cho thÊy C. sasanqua Thunb sinh trëng nhanh h¬n C. japonica (Kondo, 1986 [36], Marjan Kluepfel & Bop Polomski, 1998 [37], Samartin, A, 1992 [38]). Nghiªn cøu t¹i Trung Quèc cña M· CÈm L©m (2005) [46] cho thÊy, chu kú sèng cña Së cã thÓ chia thµnh 4 giai ®o¹n: Giai ®o¹n non tõ 0-4 n¨m tuæi, tõ khi h¹t n¶y mÇm tíi vô ra hoa ®Çu tiªn; giai ®o¹n bãi tõ 5-9 n¨m tuæi, tõ khi b¾t ®Çu bãi ®Õn khi sai qu¶ æn ®Þnh; giai ®o¹n trëng thµnh tõ 10-50 n¨m tuæi, rÊt sai qu¶; giai ®o¹n giµ cçi tõ 50-100 n¨m tuæi, c¸c m« suy tho¸i dÇn. Kh¶ n¨ng ra hoa vµ n¨ng suÊt qu¶ phô thuéc chÆt chÏ vµo chÕ ®é nhiÖt, nhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt tõ 15-250C hoÆc cao h¬n. Thêi kú ra hoa kÐo dµi tõ mïa hÌ tíi mïa ®«ng. Së cã thÓ ra hoa rÊt sím, tuæi ra hoa trung b×nh tõ 5-7, thËm chÝ tõ 2-3 tuæi (Goi-M, 1982 [30]). 2.1.4. Kü thuËt t¹o gièng 2.1.4.1. Thu h¸i, b¶o qu¶n h¹t gièng Theo Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45] th× mïa qu¶ chÝn thêng vµo th¸ng 11-12, khi thu ho¹ch nªn chän thêi ®iÓm phï hîp kh«ng sím còng kh«ng muén qu¸, nÕu thu h¸i sím th× lîng dÇu kh«ng ®ñ, nÕu muén vá qu¶ tù nøt ra lµm h¹t r¬i xuèng ®Êt rÊt khã thu nhÆt do h¹t tèi mµu, l¹i tèn c«ng thu nhÆt vµ còng ¶nh hëng ®Õn chÊt lîng dÇu trong nh©n. Khi thu ho¹ch kh«ng nªn dïng sµo ®Ëp mµ ph¶i h¸i b»ng tay ®Ó tr¸nh x©y x¸t cµnh vµ rông nô hoa cña vô sau. Qu¶ thu h¸i ®îc ph¬i n¾ng nhÑ ®Ó lÊy h¹t. H¹t cã thÓ ®em gieo trång ngay hoÆc b¶o qu¶n cho mïa sau. Ph¬ng ph¸p b¶o qu¶n lµ ®Ó h¹t
-9- vµo trong nhµ m¸t vµ tho¸ng khÝ, phÝa díi r¶i líp c¸t dµy 10cm, sau ®ã r¶i h¹t Së thµnh tõng líp ®Ó kh«ng khÝ lu th«ng. Chó ý kh«ng dïng c¸t qu¸ kh« hoÆc qu¸ ít ®Ó tr¸nh lµm t¨ng hoÆc gi¶m hµm lîng níc trong h¹t. Nghiªn cøu vÒ c©y cã dÇu, Axtell - BL vµ Fairman - R.M (1992) còng ®· nhËn ®Þnh thêi gian thu ho¹ch qu¶, ph¬ng ph¸p b¶o qu¶n h¹t sau khi thu ho¹ch cã ¶nh hëng râ rÖt ®Õn hµm lîng vµ chÊt lîng dÇu Së (DÉn theo NguyÔn Quang Kh¶i, 2004) [12]. 2.1.4.2. Chän gièng Së cã nhiÒu dßng, nhiÒu xuÊt xø víi s¶n lîng qu¶ h¹t, hµm lîng dÇu kh¸c nhau, do ®ã kh©u chän gièng lµ rÊt quan träng. Theo Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45] th× chän gièng Së bao gåm: chän quÇn thÓ, chän c©y, chän qu¶, chän h¹t. - Chän quÇn thÓ tøc lµ chän gièng ë nh÷ng vïng nói cã híng dèc phÝa §«ng vµ cã nh÷ng rõng Së sinh trëng tèt. - Chän c©y lµ chän nh÷ng c©y mÑ lÊy gièng ph¸t triÓn m¹nh, ®· sinh trëng ®îc 20-40 n¨m, cµnh nhiÒu, s¶n lîng cao, l¸ mît, th©n c©y bãng mît, kh«ng bÞ s©u bÖnh. - Chän qu¶ lµ chän nh÷ng qu¶ cã vá máng, h¹t to, mµu n©u thÉm, ®¸y qu¶ b»ng ph¼ng, kh«ng cã s©u. - Chän h¹t lµ chän nh÷ng h¹t to, mÈy, vá cã mµu n©u vµ kh«ng s©u mät. Khi nghiªn cøu biÕn dÞ vµ di truyÒn, Xiao - JZ, Zhao - SD (1983) nhËn ®Þnh cã sù kh¸c biÖt râ rµng vÒ hµm lîng dÇu, sè lîng qu¶ ë c¸c d¹ng t¸n, d¹ng qu¶ vµ thêi gian ra hoa kh¸c nhau (DÉn theo Ph¹m Hoµng Hé, 1991 [11]). 2.1.4.3. Nh©n gièng
-10- Ph¬ng ph¸p nh©n gièng cho c©y Së ®· ®îc nhiÒu t¸c gi¶ trªn thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu. Cã thÓ ®iÓm qua mét sè nghiªn cøu ®iÓn h×nh vÒ c¸c ph¬ng ph¸p nh©n gièng cô thÓ nh sau: * Ph¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng h¹t: Theo John M.Ruter (1999) [35], cÇn xö lý h¹t tríc khi gieo b»ng c¸ch ng©m h¹t trong níc Êm 400C kho¶ng 24 giê. Ph¹m Hoµng Hé (1991) [11] l¹i cho r»ng, víi ph¬ng ph¸p kh«ng xö lý h¹t tríc khi gieo cho tû lÖ n¶y mÇm cao nhÊt, kÕt qu¶ nµy ®èi lËp víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña John M.Ruter . * Nh©n gièng b»ng hom Hai nghiªn cøu kh¸c cña c¸c t¸c gi¶ Sanderson - KC, Patterson - RM (1980) [39] vµ Global - Mikhailenko - DA (1988) [29] ®Òu chØ ra thêi gian gi©m hom thÝch hîp nhÊt lµ th¸ng 10, ®ång thêi xö lý b»ng IBA, NAA hoÆc ethephon tríc khi gi©m sÏ kÝch thÝch kh¶ n¨ng ra rÔ cña hom. C¸c nghiªn cøu tríc ®©y ë Liªn X« cò (K«mixarèp, 1964) vÒ C. japonica lµ loµi cã quan hÖ gÇn gòi víi C. sasanqua cho thÊy lÊy hom vµo thêi kú kÕt thóc sinh trëng cho tû lÖ ra rÔ cao nhÊt (cã thÓ ®¹t tíi 76%), cßn lÊy hom vµo thêi kú sinh trëng m¹nh cho tû lÖ ra rÔ kÐm, cã khi kh«ng ra rÔ (DÉn theo NguyÔn Hoµng NghÜa, 1997) [13]. Theo Fretz - TA (1972) [28], gi¸ thÓ tèt nhÊt ®Ó gi©m hom cho loµi Së lµ hçn hîp than bïn, vá c©y th«ng xay nhá trén víi c¸t hoÆc than bïn trén víi c¸t trong ®iÒu kiÖn v« trïng. * Nh©n gièng b»ng ph¬ng ph¸p ghÐp Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45] cho r»ng cã thÓ sö dông 2 ph¬ng ph¸p chñ yÕu lµ ghÐp m¾t vµ ghÐp c©y mÇm. C¸c th¸ng trong n¨m ®Òu thÝch hîp cho viÖc ghÐp, trõ thêi gian tõ trung tuÇn th¸ng 3 ®Õn trung tuÇn th¸ng 5.
-11- * Nh©n gièng b»ng ph¬ng ph¸p chiÕt cµnh Theo John M.Ruter (1999) [35], cã thÓ nh©n gièng Së b»ng ph¬ng ph¸p chiÕt cµnh, nhng ph¶i sö dông chÊt kÝch thÝch ra rÔ nh IBA hoÆc NAA ë nång ®é cao ®Ó kÝch thÝch cµnh ra rÔ. 2.1.5. Kü thuËt g©y trång Theo Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45], Së cã thÓ trång b»ng c©y con hoÆc b»ng ph¬ng ph¸p c¾m cµnh vµo thêi ®iÓm tõ ®Çu ®Õn gi÷a vô xu©n ®Òu cho tû lÖ sèng cao. Trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc, cã thÓ bãn b»ng c¸c nguån ph©n xanh, ph©n gia sóc, ph©n hãa häc vµ kh« Së, viÖc bãn ph©n thÝch hîp cã thÓ lµm t¨ng s¶n lîng h¹t Së tõ 25-38%. TrÇn LiÔu Hoa (1966) [44] còng ®· nghiªn cøu kü thuËt trång rõng Së víi c¸c ph¬ng ph¸p lµm ®Êt kh¸c nhau. ThÝ nghiÖm ®îc tiÕn hµnh trªn ®Êt vµng cã ®é dèc 150, pHKCl tõ 5,5-6,0; víi c¸c ph¬ng ph¸p lµm ®Êt toµn bé, côc bé vµ bËc thang réng 1m; trong ®ã ph¬ng ph¸p lµm ®Êt toµn bé ®îc chia thµnh hai c«ng thøc: cµy s©u 40cm vµ s©u 30cm, ph¬ng ph¸p lµm ®Êt bËc thang chia thµnh hai c«ng thøc: cµy s©u 60cm vµ 30cm. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm cho thÊy ph¬ng ph¸p lµm ®Êt toµn bé vµ bËc thang cho sinh trëng vµ s¶n lîng h¹t cao h¬n h¼n so víi ph¬ng ph¸p côc bé, c¸ biÖt cã n¨m s¶n lîng h¹t ë ph¬ng ph¸p lµm ®Êt toµn bé cao gÊp 8 lÇn so víi ph¬ng ph¸p lµm ®Êt côc bé. T¸c gi¶ còng chØ ra r»ng ph¬ng ph¸p lµm ®Êt toµn bé kÕt hîp víi trång c©y n«ng nghiÖp ®· n©ng cao kh¶ n¨ng sinh trëng vµ s¶n lîng cña rõng Së. VÒ th©m canh rõng Së, t¸c gi¶ M· CÈm L©m (2005) [46] ®· ®Ò cËp mét sè biÖn ph¸p kü thuËt nh»m lµm t¨ng n¨ng suÊt qu¶ h¹t nh: - Kü thuËt ghÐp thay t¸n (ghÐp c¶i t¹o) vµ ghÐp mÇm nh»m t¹o nguån gièng cã chÊt lîng cao.
-12- - Kü thuËt xÐn tØa t¹o t¸n cã thÓ lµ t¨ng n¨ng suÊt qu¶ tõ 36,7- 39,5% vµ gi¶m tû lÖ s©u bÖnh h¹i tíi 24,7%. - Nhu cÇu ph©n bãn cho mçi 100kg cµnh, l¸ lµ 0,9kg N, 0,22kg P vµ 0,28kg K; mçi 100kg qu¶ cÇn 1,11kgN, 0,85kg P vµ 3,43kg K. - Tíi níc phï hîp cã thÓ lµm t¨ng s¶n lîng qu¶ tõ 15-27,6%, gi¶m tû lÖ rông qu¶ non tõ 11,4-25,5%. Thêi ®iÓm tíi lµ khi lîng níc ngËm trong ®Êt gi¶m xuèng cßn 65-70% vµ khi nång ®é dÞch bµo trong l¸ lªn tíi 15-17%. - Thóc ®Èy thô phÊn tù nhiªn cho Së b»ng kü thuËt dÉn dô ong cã thÓ t¨ng tû lÖ ®Ëu qu¶ tõ 1,23% lªn tíi 19,7-20,5%. Ngoµi ra, t¸c gi¶ còng chØ ra mét sè biÖn ph¸p c¶i t¹o rõng Së n¨ng suÊt thÊp nh ph¸t dän d©y leo bôi rËm, tØa tha ®Ó l¹i ®é tµn che vµ mËt ®é phï hîp, tØa cµnh nh¸nh, cµy ®Ó c¶i t¹o tÝnh chÊt lý ho¸ ®Êt, bãn ph©n hîp lý (c¨n cø vµo tÝnh chÊt ®Êt), c¶i t¹o c©y n¨ng suÊt chÊt lîng kÐm b»ng ph¬ng ph¸p ghÐp thay t¸n. 2.1.6. ChÕ biÕn, lîi dông c¸c s¶n phÈm tõ qu¶ Së Tëng V¹n Ph¬ng (1959) [45] ®· ®a ra mét sè ph¬ng ph¸p chÕ biÕn dÇu së: Ðp dÇu h¹t Së b»ng m¸y Ðp vÝt 1 tÊn, t¸ch dÇu b»ng ph¬ng ph¸p thay níc, tinh chÕ dÇu Së b»ng ph¬ng ph¸p thay níc - dung dÞch. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn nªu râ viÖc dïng kh« Së vµ nh÷ng cÆn b· khi tinh chÕ Së b»ng ph¬ng ph¸p thay níc - dung dÞch ®Ó chÕ t¹o Saponin (C73H124O36) cã thÓ dïng lµm thuèc trõ s©u, thuèc giÆt quÇn ¸o, lµm dÇu géi ®Çu, xµ phßng vµ lµm thuèc t¹o bät ( trong b×nh cøu háa). Khi nghiªn cøu vÒ c¸c c©y cã dÇu, Axtell - B.L vµ Fairman - R.M (1992) ®· x¸c ®Þnh ®îc thµnh phÇn c¸c axit bÐo trong dÇu Së, ph¬ng ph¸p chÕ biÕn chng cÊt tinh dÇu, c¸c s¶n phÈm ®Çu ra còng nh thiÕt bÞ chÕ biÕn
-13- phôc vô c«ng nghiÖp chÕ biÕn s¶n phÈm tõ qu¶ Së (DÉn theo NguyÔn Quang Kh¶i, 2004) [12]. Nghiªn cøu cña M· CÈm L©m (2005) [46] cho thÊy, c¸c s¶n phÈm tõ Së rÊt phong phó, gi¸ trÞ sö dông còng nh gi¸ trÞ kinh tÕ cao, dÇu tinh luyÖn tõ qu¶ Së cã thÓ ®îc dïng lµm dÇu ¨n, s¶n xuÊt mü phÈm (sö dông trong kem chèng n¾ng, kem massage, dÇu th¬m,…), chÕ phÈm y tÕ, hay trong c«ng nghiÖp (dÇu thuû lùc, dÇu b«i tr¬n, diesel sinh häc, …). ë Trung Quèc, dÇu Së ®îc coi lµ mét trong nh÷ng nguån cung cÊp dÇu ¨n quan träng bëi gi¸ trÞ dinh dìng cao, trång vµ chÕ biÕn dÇu ¨n tõ c©y Së cã ý nghÜa quan träng nh»m gi¶m lîng nhËp khÈu dÇu ¨n hµng n¨m cña níc nµy. 2.2. ë ViÖt Nam 2.2.1. Ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i HiÖn nay, nghiªn cøu ph©n lo¹i vµ gi¸m ®Þnh tªn khoa häc c©y Së ë níc ta ®îc xem lµ vÊn ®Ò g©y nhiÒu tranh c·i, cha cã sù thèng nhÊt. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ vÊn ®Ò nµy cßn Ýt, chñ yÕu lµ trÝch dÉn c¸c tµi liÖu ®· cã ë ngoµi níc. Cã thÓ ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh ®iÓn h×nh nh sau: 2.2.1.1. Ph©n lo¹i Theo NguyÔn H÷u HiÕn (1994) [10], NguyÔn TiÕn B©n (1997) [23], ë ViÖt Nam cã 37 loµi thuéc chi Camellia (hä Theacea) ®îc ph©n thµnh 4 nhãm: ChÌ, Trµ mai, H¶i ®êng vµ Së. Khi nghiªn cøu vÒ c¸c loµi c©y ®Æc s¶n, Ph¹m V¨n TÝch (1963) [18] kÕt luËn ë níc ta cã hai lo¹i Së: Thea sasanqua vµ Thea aleosa. Theo Chang Hung Ta (1981) [24] th× chi Camellia ë ViÖt Nam cã 26 loµi, trong ®ã cã loµi C. vietnamensis.
-14- NguyÔn TiÕn H¶i (1997) [9], Ng« Quang §ª (2001) [7], TrÇn Quang ViÖt (2002) [21] cho r»ng Së cã tªn khoa häc lµ C. oleifera Abel. Khi nghiªn cøu ë ViÖt Nam, t¸c gi¶ ngêi Ph¸p Paul - H. Mensier (1957) [42] ®· kh¼ng ®Þnh loµi c©y DÇu Së (hay c©y Së) ë ®©y chÝnh lµ C. sasanqua Thunb. Tµi liÖu Tªn c©y rõng ViÖt Nam cña Vô Khoa häc c«ng nghÖ vµ chÊt lîng s¶n phÈm (2000) [22] cho thÊy ë ViÖt Nam cã hai loµi Së lµ C. oleifera ph©n bè ë §«ng B¾c Bé vµ C. sasanqua ph©n bè ë B¾c Trung Bé. Theo Tæng côc c©y trång (1973) [19], ë níc ta cã hai loµi Së C. sasanqua Thunb vµ C. aleosa Rehd. Ph¹m Hoµng Hé (1991) [11] ®· xÕp c©y së Camellia Sasanqua Thunb (tªn kh¸c lµ Trµ mai) thuéc hä chÌ (Theaceae), bé chÌ (Theales). Theo NguyÔn Hoµng NghÜa (2001) [14], Së lµ tªn chung, th«ng dông cho nhiÒu loµi cïng nhãm Camellia thuéc hä chÌ (Theaceae) nh C. oleifera Abel, C. aleosa Rehd, C. sasanqua Thunb. Nghiªn cøu cña Vò L÷ (2001) cho r»ng c©y Së mäc tù nhiªn ë Yªn B¸i, Phó Thä, L¹ng S¬n chÝnh lµ loµi C. sasanqua Thunb (DÉn theo NguyÔn Quang Kh¶i, 2004 [12]). Khi kh¶o s¸t hµm lîng dÇu cña mét sè mÉu h¹t thu ®îc tõ B¾c Bé ®Õn B¾c Trung Bé, NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12] ®· x¸c ®Þnh t¹i ViÖt Nam cã hai loµi Së ph©n bè tù nhiªn lµ C. oleifera C. Abel vµ C. sasanqua Thunb, trong ®ã: - C. oleifera C. Abel (tªn thêng gäi lµ Du trµ, Së hay Së Cam, Së Quýt, Së Lª,…) cã ph©n bè tù nhiªn vµ ®îc g©y trång chñ yÕu ë c¸c tØnh B¾c Bé tõ l©u ®êi.
-15- - C. sasanqua Thunb (tªn thêng gäi lµ Së, Trµ mai, ChÌ dÇu, Së dÇu) ph©n bè tù nhiªn vµ ®îc g©y trång ë c¸c tØnh tõ Thanh Ho¸ ®Õn Thõa Thiªn - HuÕ. Nh vËy, vÊn ®Ò ph©n lo¹i Së ë ViÖt Nam ®· cã mét sè t¸c gi¶ quan t©m nghiªn cøu tõ nh÷ng n¨m 1960 ®Õn nay. Tuy nhiªn, vÉn cha cã sù thèng nhÊt vÒ tªn khoa häc cña loµi c©y Së ë níc ta, cã 4 tªn thêng ®îc dïng lµ C. sasanqua Thunb, C. oleifera, C. aleosa Rehd, C. vietnamensis. 2.2.1.2. §Æc ®iÓm h×nh th¸i §Æc ®iÓm h×nh th¸i loµi Së C. sasanqua Thunb ®îc Ph¹m Hoµng Hé (1991) [11] m« t¶ lµ c©y gç nhá, cao tõ 5-7m, cµnh kh«ng cã l«ng vµ m¶nh, vá x¸m; phiÕn l¸ bÇu dôc t¬ng ®èi nhá kÝch thíc tõ 3-7 x 1-3cm, dÇy, kh«ng cã l«ng, g©n næi râ 2 mÆt, m¶nh, cuèng ng¾n 2- m; hoa t¬ng ®èi nhá réng 4cm, mïi th¬m, mµu tr¾ng, hoa thêng ë ®Çu cµnh, l¸ ®µi trßn cao 1cm, c¸nh hoa cao 17mm, tiÓu nhôy nhiÒu chØ ®Ýnh nhau ë ®¸y, no·n sµo cã l«ng, vßi nhôy 3, nang to cao 3cm; qu¶ b× dµy cøng, 2-3 h¹t mçi «. Vâ V¨n Chi (1977) [3] còng ®· m« t¶ vµ ph©n lo¹i c©y Së víi c¸c bé phËn, kÝch thíc vµ h×nh d¹ng gièng nh Ph¹m Hoµng Hé ®· m« t¶ vµ ph©n lo¹i nªu trªn. T¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh Së lµ loµi c©y ph©n bè tù nhiªn ë ViÖt Nam, Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Ngoµi ra, «ng còng m« t¶ c©y Së dÇu, Du trµ, ChÌ dÇu (Camellia oleifera C.Abel) cã c¸c bé phËn vµ h×nh d¹ng t¬ng tù nh c©y Së C. sasanqua Thunb, nhng kÝch thíc, sè lîng cña c¸c bé phËn ®Òu lín h¬n nhiÒu so víi c©y Së C. sasanqua Thunb. Khi nghiªn cøu vÒ gièng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c©y Së ë ViÖt Nam, NguyÔn Hoµng NghÜa (2001) [14] còng ®· ®Ò cËp tæng qu¸t vÒ mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c©y Së. Theo t¸c gi¶, Së lµ loµi c©y gç nhá thêng xanh cao tõ 4-6m; hoa lìng tÝnh, mµu tr¾ng, rÊt nhiÒu nhÞ; l¸ tõ d¹ng to, bÇu tíi c¸c d¹ng nhá, dµi, mµu s¾c l¸ tõ xanh thÉm tíi vµng nh¹t; chåi thêng cã mµu
-16- vµng nh¹t, n©u hay mµu ®á t¬i, ®á thÉm; qu¶ trßn h¬i dÑt, tù nøt vá khi chÝn, qu¶ cã nhiÒu biÕn dÞ vÒ h×nh th¸i nh kÝch thíc, mµu s¾c, h×nh d¹ng qu¶, theo h×nh d¹ng qu¶ cã thÓ chia thµnh 4 d¹ng lµ Së Quýt, Së Cam, Së ChÌ, Së Lª. Trªn c¬ së kÕ thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu tríc ®ã vµ kÕt qu¶ gi¸m ®Þnh loµi, NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12] ®· bæ sung mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña loµi Së: Së lµ c©y gç nhá, l¸ réng thêng xanh, mét gèc trëng thµnh cã tõ 3-5 th©n, kh«ng ph©n biÖt th©n chÝnh hay th©n phô. C©y thêng cao trung b×nh tõ 5,5-6,0m, c©y cao nhÊt ®¹t tõ 7,5-8,0m. Vá c©y mµu x¸m hoÆc n©u. L¸ ®¬n mäc c¸ch, cuèng ng¾n, mÐp l¸ cã r¨ng ca nhá. Cã sù kh¸c nhau râ rÖt vÒ h×nh d¹ng, kÝch thíc, mµu s¾c cña l¸ gi÷a c¸c c¸ thÓ. T¸n c©y kh¸ dµy do nhiÒu th©n t¹o nªn, t¸n c©y cã nhiÒu d¹ng: h×nh «, h×nh trøng, h×nh nãn, h×nh th¸p, h×nh trô,… Hoa lìng tÝnh, mµu tr¾ng, thêng cã tõ 5-7 trµng, 35-40 nhÞ mµu vµng, bÇu h¹ 3-4 «. Qu¶ cã d¹ng h×nh trßn, h¬i thu«n dµi hay dÑt ë cuèng vµ ®u«i qu¶, nh×n chung cã sù kh¸c nhau râ rÖt vÒ h×nh d¹ng, kÝch thíc vµ träng lîng qu¶ gi÷a c¸c xuÊt xø, c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau. Së cã hÖ rÔ ph¸t triÓn m¹nh, rÔ cäc ®©m s©u tíi 1,5m; rÔ bµng ph©n nh¸nh vµ ph¸t triÓn m¹nh, thêng ph©n bè ë ®é s©u 20-40cm, chiÒu dµi rÔ bµng b×nh qu©n tíi 3- 3,5m; ngoµi ra, cßn cã nhiÒu rÔ phô, rÔ c¸m ph¸t triÓn dµy ®Æc ngay trªn mÆt ®Êt. 2.2.2. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ sinh th¸i häc 2.2.2.1. §Æc ®iÓm ph©n bè ë ViÖt Nam, chi Camellia nãi chung ph©n bè tr¶i réng tõ c¸c tØnh Cao B»ng, L¹ng S¬n (gi¸p biªn giíi ViÖt - Trung ë phÝa B¾c) ®Õn nh÷ng tØnh Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ; tr¶i dµi tõ 17,000-23,210 vÜ B¾c. Theo ®é cao, Së ph©n bè tù nhiªn ë nh÷ng vïng cã ®é cao tuyÖt ®èi tõ 10-15m (nh Quúnh Lu - NghÖ An) ®Õn 1529m (nh S×n Hå - Lai Ch©u). ë mét sè ró c¸t thuéc c¸c tØnh ven biÓn miÒn Trung (nh LÖ Thuû (Qu¶ng B×nh), VÜnh
-17- Linh (Qu¶ng TrÞ), Thõa Thiªn - HuÕ) n¬i cã ®é cao chØ vµi mÐt so víi mùc níc biÓn (NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12]). Theo §Æng Th¸i D¬ng (2001) [5], Së kh«ng chØ ph©n bè ë c¸c tØnh phÝa B¾c níc ta mµ cßn mäc tù nhiªn ë A Líi vµ trång thµnh rõng ë H¬ng Trµ (Thõa Thiªn - HuÕ). 2.2.2.2. §Æc ®iÓm sinh th¸i häc KÕt qu¶ ®iÒu tra cña NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12] cho thÊy: - Së lµ c©y a Êm vµ Èm, nhiÖt ®é b×nh qu©n n¨m tõ 15,90C (S×n Hå - Lai Ch©u) ®Õn 24,80C (Qu¶ng TrÞ). Lîng ma b×nh qu©n n¨m tõ 1391mm (L¹ng S¬n) ®Õn 2783mm (S×n Hå), ®é Èm kh«ng khÝ trung b×nh n¨m tõ 80-85%, ®é Èm thÝch hîp trong thêi kú ra hoa tõ 65-70%, trong thêi kú nu«i qu¶ tõ 80-85%. Tæng sè giê n¾ng b×nh qu©n n¨m tõ 1500 giê trë lªn. - Së kh«ng kÐn ®Êt, cã kh¶ n¨ng thÝch nghi ®îc trªn c¸c vïng ®Êt b¹c mµu, ®Êt trèng ®åi nói träc, ®Êt tho¸i ho¸ kh« c»n. Së sinh trëng ph¸t triÓn tèt nhÊt trªn c¸c vïng ®Êt c¸t pha, ®Êt Feralit ®á vµng, ®Êt rõng míi khai ph¸ cã tÇng ®Êt s©u, tho¸t níc nh c¸c d¹ng ®åi nói thÊp, sên ®åi tho¶i hoÆc ven ch©n ®åi, ®é dèc kh«ng qu¸ 250. §é pH thÝch hîp tõ 4-5, thµnh phÇn c¬ giíi c¸t pha hoÆc thÞt nhÑ. §Êt phï sa, ®Êt óng níc hay ®Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi thÞt nÆng kh«ng phï hîp cho c©y Së. 2.2.3. Sinh trëng vµ ph¸t triÓn Theo NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12], Së sinh trëng chËm trong nh÷ng n¨m ®Çu (1-4 n¨m), sau ®ã tèc ®é sinh trëng nhanh h¬n. C©y trång trªn ®Êt tèt sau 5 n¨m b¾t ®Çu ra hoa kÕt qu¶, nhng s¶n lîng qu¶ vµ h¹t chØ æn ®Þnh khi c©y tõ 15 n¨m tuæi trë lªn. C©y sèng l©u n¨m, thËm chÝ ®Õn 100 n¨m (VÜnh Linh - Qu¶ng TrÞ) vÉn cho thu ho¹ch qu¶ nÕu ®îc qu¶n lý ch¨m sãc tèt. Së ra hoa vµo gi÷a th¸ng 10 ®Õn th¸ng 12 hµng n¨m, trong thêi gian nµy hoa vµ qu¶ cïng tån t¹i trªn c©y. Së cã kh¶ n¨ng t¸i sinh chåi vµ h¹t, ®Æc biÖt lµ t¸i sinh chåi rÊt m¹nh.
-18- Theo Ph¹m V¨n TÝch (1963) [18], TrÇn Quang ViÖt (2002) [21] cho thÊy Së ra hoa tõ th¸ng 10 - 11 vµ qu¶ chÝn tõ th¸ng 10 - 11 n¨m sau. Khi qu¶ chÝn vá qu¶ chuyÓn tõ mµu xanh sang mµu n©u. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña NguyÔn Hoµng NghÜa vµ §oµn ThÞ BÝch (1990) [15] còng cho thÊy Së cã kh¶ n¨ng ra hoa kÕt qu¶ ë giai ®o¹n 5-6 tuæi vµ s¶n lîng qu¶ h¹t chØ æn ®Þnh tõ tuæi 15 trë lªn. Khi nghiªn cøu kh¶ n¨ng g©y trång Së ë khu vùc B×nh TrÞ Thiªn, §Æng Th¸i D¬ng (2004) [6] ®· x¸c ®Þnh thêi kú h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nô hoa tËp trung tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 10, khi h¹t cña n¨m tríc rông xuèng ®Êt còng lµ lóc bóp hoa sinh trëng nhanh (ph×nh to ra) vµ bóp l¸ b¾t ®Çu në thµnh l¸ non, khi bóp l¸ në hoµn toµn th× hoa b¾t ®Çu në. Hoa në tËp trung trong thêi gian tõ 20/10 ®Õn 30/11 tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn lËp ®Þa cña tõng khu vùc, sau kho¶ng mét th¸ng toµn bé hoa trªn c©y tµn. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn cho thÊy t¸i sinh chåi lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt cña c©y Së, bÊt kÓ chiÒu cao gèc chÆt cao hay thÊp, ®êng kÝnh gèc chÆt lín hay nhá ®Òu cã sè lîng chåi t¸i sinh rÊt lín. 2.2.4. Kü thuËt nh©n gièng Theo híng dÉn kü thuËt cña Bé N«ng nghiÖp (1973) [1], cã thÓ nh©n gièng Së b»ng nhiÒu ph¬ng ph¸p, trong ®ã gieo h¹t th¼ng vµ gieo ¬m t¹o c©y con cã bÇu råi ®em trång lµ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ h¬n, tiÕt kiÖm nh©n vËt lùc, cßn hai ph¬ng ph¸p chiÕt cµnh vµ gi©m cµnh cÇn ®îc kh¶o nghiÖm thªm. * Chän c©y mÑ lÊy gièng Theo Tæng côc c©y trång (1973) [19], cã thÓ chän läc c©y Së lµm gièng dùa vµo 4 ®Æc ®iÓm: vên tèt, c©y tèt, qu¶ tèt vµ h¹t tèt. Theo NguyÔn Hoµng NghÜa vµ §oµn ThÞ BÝch (1990) [15], kh«ng thÓ chän gièng Së cã n¨ng suÊt cao b»ng viÖc chän c¸c d¹ng Së mµ ph¶i chän tõ
-19- nh÷ng c©y sai qu¶ trong c¸c quÇn thÓ ®ång tuæi do cã sù biÕn dÞ lín vÒ phÈm chÊt cña c¸c c©y trong cïng mét quÇn thÓ. NguyÔn Quang Kh¶i (2004) [12] ®· nghiªn cøu vÒ gièng Së t¹i NghÜa §µn - NghÖ An vµ chän ®îc mét sè dßng Së cã s¶n lîng h¹t vµ tû lÖ dÇu cao (N1, N6, N8). * Kü thuËt t¹o c©y con Ng« Quang §ª, NguyÔn M«ng Mªnh (1981) [8] ®· ®Ò cËp ph¬ng ph¸p t¹o c©y con tõ hom: chän c©y mÑ 20-30 tuæi, nhiÒu dÇu ®Ó lÊy hom. Chän cµnh 1-2 tuæi, ®êng kÝnh tõ 0,1-0,2cm. C¾t hom dµi tõ 5-10cm cã 2-4 m¾t. §Êt c¾m hom cÇn t¬i xèp, lµm ®Êt kü, bãn ph©n ®Çy ®ñ. Sau khi c¾m hom tíi níc thêng xuyªn, mçi ngµy hai lÇn. Sau kho¶ng h¬n mét th¸ng th× hom ra rÔ. Hom lÊy tõ cµnh 1 tuæi cã tû lÖ sèng cao h¬n tõ cµnh 2-3 tuæi. NguyÔn Hoµng NghÜa vµ §oµn ThÞ BÝch (1990) [15] ®· nghiªn cøu mét sè lo¹i thuèc kÝch thÝch ra rÔ, thêi gian, nång ®é thuèc vµ thêi vô gi©m hom cho c©y Së vïng L¹ng S¬n. KÕt qu¶ cho thÊy c©y Së cã thÓ nh©n gièng b»ng hom víi tû lÖ ra rÔ cao, trong ®ã sö dông hai lo¹i chÊt kÝch thÝch NAA vµ IBA ®Ó s¶n xuÊt t¹o c©y hom ®¹i trµ tõ nh÷ng c©y tréi cho tû lÖ ra rÔ b×nh qu©n 72%, sè rÔ b×nh qu©n cao gÊp 2-3 lÇn so víi ®èi chøng. Thêi vô gi©m hom tèt nhÊt vµo c¸c th¸ng mïa hÌ (th¸ng 5, 6 vµ 7). Së cã thÓ t¹o c©y con tõ h¹t b»ng c¸ch ng©m h¹t trong níc l· tõ 12-24 giê sau ®ã ®em gieo trùc tiÕp theo r¹ch trong vên ¬m, hoÆc gieo trong c¸t Èm sau 28-30 ngµy h¹t n¶y mÇm ®em cÊy vµo bÇu Polyetylen kÝch cì 8x18cm, ®Æt trong vên ¬m ch¨m sãc nu«i dìng ®ñ tõ 18 th¸ng trë lªn råi ®a ®i trång. §Æng Th¸i D¬ng (2004) [6] ®· thö nghiÖm 2 chÊt ®iÒu hoµ sinh trëng lµ NAA vµ IBA víi c¸c nång ®é: 300ppm; 400ppm; 500ppm vµ 600ppm ®Ó xö lý hom Së gi©m trong nhµ vµ ngoµi trêi. KÕt qu¶ cho thÊy Së vïng c¸t cã thÓ nh©n gièng sinh dìng b»ng hom. Xö lý hom tríc khi gi©m b»ng chÊt ®iÒu hoµ sinh trëng NAA hoÆc IBA ë nång ®é tõ 300ppm-600ppm, gi©m hom trong