Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu đề xuất biện pháp sử dụng côn trùng thiên địch phòng trừ sâu róm 4 túm lông hại thông tại tỉnh Lạng Sơn

Chia sẻ: Tri Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:77

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm 2 mục tiêu: Xác định được đặc điểm của côn trùng thiên địch Sâu róm 4 túm lông tại khu vực nghiên cứu; xây dựng được biện pháp quản lý Sâu róm 4 túm lông thuộc họ Ngài độc (Lymantriidae) hại thông bằng côn trùng thiên địch tại tỉnh Lạng Sơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu đề xuất biện pháp sử dụng côn trùng thiên địch phòng trừ sâu róm 4 túm lông hại thông tại tỉnh Lạng Sơn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ N¤NG NGHIỆP Vµ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP ----------------------- NGUYỄN VĂN THÀNH nghiªn cøu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông c«n trïng thiªn ®Þch phßng trõ s©u rãm 4 tóm l«ng (Dasychira axutha Collenettet) h¹i th«ng t¹i tØnh L¹ng S¬n Chuyªn ngµnh: Qu¶n lý b¶o vÖ tµi nguyªn rõng M· số: 60.62.68 LUÂN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN THẾ NHÃ Hµ Néi, 2010
i Lêi nãi ®Çu T rong nh÷ng n¨m gÇn ®©y vÊn ®Ò dÞch s©u h¹i nãi chung, vµ dÞch s©u rãm th«ng nãi riªng ®· lµm thiÖt h¹i lín cho nhiÒu khu vùc rõng trång trªn c¶ n-íc. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ øng dông vµo thùc tiÔn ®em l¹i hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh trong viÖc phßng trõ s©u bÖnh dÞch h¹i. XuÊt ph¸t tõ gãc ®é th©n thiÖn víi m«i tr-êng vµ gãp phÇn vµo c«ng t¸c qu¶n lý rõng th«ng trªn ®Êt n-íc ta t«i ®· tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi: “Nghiªn cøu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông c«n trïng thiªn ®Þch phßng trõ s©u rãm 4 tóm l«ng h¹i th«ng t¹i tØnh L¹ng S¬n”. Tr-íc tiªn t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy gi¸o h-íng dÉn khoa häc, Phã gi¸o s-. TiÕn sÜ. NguyÔn ThÕ Nh· ®· tËn t×nh gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi. Qua ®©y t«i còng xin bµy lêi c¶m ¬n tíi c¸c gi¶ng viªn gi¶ng d¹y, Khoa ®µo t¹o sau ®¹i häc, l·nh ®¹o c¬ quan, c¸c b¹n bÌ ®ång nghiÖp vµ gia ®×nh ®· t¹o ®iÒu kiÖn, gióp ®ì vµ ®éng viªn t«i trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi tèt nghiÖp nµy. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n H¹t kiÓm l©m Thµnh phè L¹ng S¬n, c¸n bé vµ nh©n d©n 3 x· Hoµng §ång vµ Mai Pha (Thµnh phè L¹ng S¬n), x· Lîi B¸c (Léc B×nh), tØnh L¹ng S¬n ®· gióp ®ì t«i trong thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi t¹i ®Þa ph-¬ng. V× ®iÒu kiÖn thêi gian nghiªn cøu cã h¹n vµ nh÷ng khã kh¨n kh¸ch quan kh¸c nªn b¶n luËn v¨n nµy kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. T«i rÊt mong nhËn ®-îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp cña c¸c thÇy, c« gi¸o, c¸c nhµ khoa häc vµ b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®Ó ®Ò tµi ®-îc tèt h¬n. T«i xin cam ®oan nghiªn cøu nµy lµ cña riªng c¸ nh©n t«i. C¸c sè liÖu thu thËp, kÕt qu¶ nghiªn cøu trong ®Ò tµi lµ hoµn toµn cã thËt. T«i xin chÞu hoµn toµn tr¸ch nhiÖm vÒ nghiªn cøu cña m×nh. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n ! T¸c gi¶
1 §Æt vÊn ®Ò B¶o vÖ m«i tr-êng ®· vµ ®ang trë thµnh yªu cÇu cÊp b¸ch cña toµn thÓ nh©n lo¹i. Trong c¸c yÕu tè m«i tr-êng rõng lµ yÕu tè quan träng hµng ®Çu, mµ rõng lu«n g¾n liÒn víi vïng n«ng th«n réng lín cña c¸c quèc gia. Do nhËn thøc ch-a ®Çy ®ñ vÒ vai trß cña rõng céng víi søc Ðp vÒ gia t¨ng d©n sè, nhu cÇu ph¸t triÓn c«ng nghiÖp… con ngêi ®· vµ ®ang lîi dông rõng vît qu¸ giíi h¹n cho phÐp, ¶nh h-ëng s©u s¾c tíi m«i tr-êng sèng trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng biÕn ®æi bÊt th-êng cña khÝ hËu thêi tiÕt, thiªn tai b·o lôt ngµy cµng trÇm träng h¬n, x¶y ra liªn tiÕp trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã nguyªn nh©n chñ yÕu vµ lµ hËu qu¶ tÊt yÕu cña t×nh tr¹ng khai th¸c, tµn ph¸, ch¸y rõng, s©u h¹i ph¸t dÞch, bÖnh h¹i ph¸t dÞch…. VÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn rõng ®ang ®-îc rÊt nhiÒu quèc gia, ®Æc biÖt lµ c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ hÕt søc quan t©m, gi¶i quyÕt th«ng qua rÊt nhiÒu c¸c gi¶i ph¸p ®ång bé. ViÖt Nam lµ mét n-íc ®ang ph¸t triÓn, n»m trong khu vùc §«ng Nam ¸. ChÝnh phñ ViÖt Nam ®Æc biÖt quan t©m tíi ph¸t triÓn l©m nghiÖp g¾n víi b¶o vÖ m«i tr-êng vµ ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói. LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng ra ®êi n¨m 1991 vµ n¨m 2004, LuËt b¶o vÖ m«i tr-êng ra ®êi n¨m 1994 vµ n¨m 2005 cïng nhiÒu chÝnh s¸ch ®Çu t- cho l©m nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ®-îc thùc hiÖn trong gÇn 20 n¨m qua ë ViÖt Nam ®· ®¹t ®-îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ, rõng ViÖt Nam ®· v-ît qua thêi kú suy tho¸i víi diÖn tÝch rõng tõ 9,18 triÖu ha n¨m 1990 ®é che phñ 27,2% ®· t¨ng lªn 12,62 triÖu ha, ®é che phñ ®¹t 37% n¨m 2005 vµ t¨ng lªn 13,12 triÖu ha n¨m 2008 ®é che phñ 38,7% tÝnh ®Õn ngµy 31 th¸ng 12 n¨m 2008 (C«ng bè hiÖn tr¹ng rõng toµn quèc cña Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n c¸c n¨m 2005; 2008). Trong chiÕn l-îc ph¸t triÓn l©m nghiÖp ViÖt Nam giai ®o¹n 2006-2020 ®· x¸c ®Þnh 4 môc tiªu trong ®ã cã 2 môc tiªu lµ: “Ph¸t triÓn l©m nghiÖp ®ång bé tõ qu¶n lý, b¶o vÖ, ph¸t triÓn, sö dông hîp lý tµi nguyªn, tõ trång rõng, c¶i t¹o rõng
2 ®Õn khai th¸c chÕ biÕn l©m s¶n, dÞch vô m«i trêng, du lÞch sinh th¸i… Vµ ph¸t triÓn l©m nghiÖp ph¶i ®ãng gãp ngµy cµng t¨ng vµo t¨ng tr-ëng kinh tÕ, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ b¶o vÖ m«i tr-êng”[18]. Trong rÊt nhiÒu nguyªn nh©n lµm suy gi¶m tµi nguyªn rõng cña n-íc ta hiÖn nay, trong ®ã nguyªn nh©n dÞch s©u h¹i x¶y ra ®èi víi rõng trång lµ mét trong nh÷ng hiÖn t-îng phæ biÕn th-êng b¾t gÆp ë nh÷ng rõng trång thuÇn loµi Th«ng, Keo, B¹ch ®µn, L¸t hoa, SÕn... Trong ®ã dÞch S©u rãm 4 tóm l«ng b¾t gÆp ë rÊt nhiÒu ®Þa ph-¬ng trong c¶ n-íc. NhiÒu n¬i x¶y ra s©u, bÖnh dÞch h¹i trªn mét diÖn réng lµm ¶nh h-ëng, thËm chÝ g©y chÕt hµng tr¨m ha rõng trång. Theo trung t©m tin häc Bé NN&PTNT t×nh h×nh dÞch S©u rãm 4 tóm l«ng n¨m 2007 ë c¸c tØnh §«ng B¾c nh- sau: S¬n §éng (B¾c Giang) lµ 105ha; Léc B×nh, V¨n L·ng, V¨n Quan (L¹ng S¬n) lµ 2000ha, Ng©n S¬n (B¾c K¹n) lµ 985ha.... §Ó phßng trõ S©u rãm 4 tóm l«ng, c¸c t¸c gi¶ khuyÕn c¸o ¸p dông biÖn ph¸p tæng hîp nh-: Trång hçn giao Th«ng m· vÜ víi Keo, dïng bÉy ®Ìn, rung c©y thu b¾t s©u non, sö dông dimilin 25WP, sherpa 25EC, trebon 10EC, sö dông ong m¾t ®á, ong ®en, ong cù vµng, bä xÝt, bä ngùa, kiÕn... Còng ®· cã c¸c biÖn ph¸p phßng trõ S©u rãm 4 tóm l«ng cô thÓ nh-: Kü thuËt kinh doanh rõng, biÖn ph¸p dïng nh©n lùc (biÖn ph¸p vËt lý c¬ giíi thu b¾t c¸c pha S©u rãm 4 tóm l«ng), biÖn ph¸p sinh vËt vµ biÖn ph¸p ho¸ häc [20], [22]. T¹i tØnh L¹ng S¬n khi cã dÞch S©u rãm 4 tóm l«ng x¶y ra ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng trõ cô thÓ nh-: BiÖn ph¸p c¬ giíi, thñ c«ng (thu b¾t s©u non, dïng ®Ìn bÉy s©u tr-ëng thµnh, thu gom c¸c æ trøng...®Ó tiªu diÖt); BiÖn ph¸p sinh häc (sö dông c¸c chÕ phÈm sinh häc nh-: Bitadin WP, Boverin, Firibiotox...); BiÖn ph¸p ho¸ häc (phun c¸c lo¹i thuèc nh- Aremex 36 EC, Reasgant 5 EC, Shepatin 36 EC, Cyperkill 10 EC...). XuÊt ph¸t tõ gãc ®é th©n thiÖn víi m«i tr-êng vµ gãp phÇn vµo c«ng t¸c qu¶n lý rõng th«ng trªn ®Êt n-íc ta, ®Ó cã thÓ ¸p dông biÖn ph¸p sinh häc cÇn
3 cã c¸c nghiªn cøu vÒ c«n trïng thiªn ®Þch cña S©u rãm 4 tóm l«ng. §Ò tµi “Nghiªn cøu ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông c«n trïng thiªn ®Þch phßng trõ S©u rãm 4 tóm l«ng h¹i th«ng t¹i tØnh L¹ng S¬n” ®-îc thùc hiÖn nh»m gãp phÇn cung cÊp th«ng tin vÒ vÊn ®Ò nµy.
4 Ch-¬ng 1 Tæng quan c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Nghiªn cøu vÒ s©u rãm th«ng vµ thiªn ®Þch cña chóng trªn thÕ giíi. Trªn thÕ giíi nh÷ng nghiªn cøu vÒ s©u vµ bÖnh h¹i nãi chung, s©u vµ bÖnh h¹i c©y l©m nghiÖp nãi riªng rÊt phong phó. §ã lµ c¸c nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ sinh häc, sinh th¸i häc cña c¸c loµi s©u, bÖnh h¹i vµ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ trong ®ã cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ c«n trïng cã Ých, nÊm cã Ých, biÖn ph¸p sö dông c«n trïng vµ vi sinh vËt cã Ých theo h-íng qu¶n lý s©u bÖnh h¹i tæng hîp. Cã nhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ s©u, bÖnh h¹i nãi chung vµ s©u rãm th«ng nãi riªng cña nhiÒu t¸c gi¶ trªn thÕ giíi. C¸c nghiªn cøu nµy th-êng tËp trung vµo c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n nh- nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i häc cña c¸c loµi s©u h¹i th«ng vµ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ chóng. C¸c tµi liÖu ph¶i kÓ ®Õn lµ: ë Trung Quèc ®· cã nhiÒu c¬ quan vµ c¸ nh©n nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh sinh vËt häc, sinh th¸i häc, qu¸ tr×nh ph¸t dÞch vµ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ s©u rãm th«ng nh-: - N¨m 1987, Th¸i Bµng Hoa vµ Cao Thu L©m ®· c«ng bè c«ng tr×nh ph©n loµi c«n trïng rõng V©n Nam [24]. - N¨m 1991, Xiao Gangrou víi cuèn “C«n trïng rõng Trung Quèc”, ®· nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ h×nh th¸i, tËp tÝnh cña c¸c loµi s©u h¹i c©y l©m nghiÖp [26]. - N¨m 1997, Cè MËu B×nh vµ TrÇn Ph-îng Tr©n ®· xuÊt b¶n cuèn s¸ch “Bím ®¶o H¶i Nam” lµ cuèn s¸ch chuyªn kh¶o quan träng ®Ó ph©n lo¹i c¸c loµi b-ím ngµy [21]. C¸c c«ng tr×nh trªn cã gi¸ trÞ rÊt lín víi khoa häc c«n trïng ViÖt Nam, hÖ thùc vËt vµ c¸c loµi s©u h¹i cña Nam trung Hoa vµ B¾c ViÖt Nam cã nhiÒu sù t-¬ng ®ång, c¸c tµi liÖu trªn cã øng dông quan träng trong viÖc ph©n lo¹i vµ gi¸m ®Þnh c¸c loµi s©u h¹i ë n-íc ta.
5 Ngoµi ra ph¶i kÓ ®Õn c¸c c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ trªn thÕ giíi nh-: - N¨m 1987, Ravlin vµ Haynes ®· sö dông ph-¬ng ph¸p m« pháng trong qu¶n lý c«n trïng ký sinh phôc vô phßng trõ s©u h¹i hä Ngµi kh« l¸. §©y lµ ph-¬ng ph¸p sö dông thiªn ®Þch ®Ó diÖt trõ s©u h¹i nªn kh«ng cã ¶nh h-ëng xÊu ®Õn m«i tr-êng [33] - N¨m 2001, Martin R. Speight and F. Ross Wylie trong cuèn “c¸c loµi c«n trïng rõng nhiÖt ®íi” lµ cuèn s¸ch chuyªn kh¶o quan träng cho viÖc t×m hiÓu vÒ c«n trïng nhiÖt ®íi trong ®ã cã ViÖt Nam [31]. - N¨m 1989, Coulson, Sauders, Loh, Oliveria, Barry Drummond vµ Swain ®· cã nh÷ng chuyªn ®Ò vµ ch-¬ng tr×nh nghiªn cøu vÒ qu¶n lý c«n trïng h¹i rõng [28]. §©y lµ c¸c nghiªn cøu vÒ sù hÖ thèng c«n trïng rõng vµ biÖn ph¸p qu¶n lý, ph¸t triÓn chóng. - N¨m 1991, Goyer trong “Phßng trõ s©u bÖnh h¹i tæng hîp cho loµi s©u ¨n l¸ thuéc miÒn Nam n-íc Mü” «ng ®· phª ph¸n viÖc sö dông thuèc ho¸ häc truyÒn thèng ®· g©y ¶nh h-ëng lín ®Õn kinh tÕ vµ m«i tr-êng, ®ång thêi lµm gi¶m ®a d¹ng sinh häc cña hÖ ®éng vËt rõng [30] Trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ s©u rãm th«ng nãi chung vµ S©u rãm 4 tóm l«ng nãi riªng, c¸c c«ng tr×nh nµy ®· tËp trung m« t¶ h×nh th¸i c¸c loµi s©u rãm th«ng vµ ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña chóng, c¸c c«ng tr×nh ph¶i kÓ ®Õn lµ: - N¨m 1991, Xiao Gangrou [26] ®· m« t¶ 2 loµi thuéc gièng Dasychira lµ D. axutha Collenette vµ D. grotei Moore, trong ®ã cã loµi thø nhÊt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸ gièng víi s©u rãm 4 tóm l«ng ë ViÖt Nam, còng g©y h¹i trªn c©y Th«ng ®u«i ngùa. Tuy nhiªn trong tµi liÖu Xiao Gangrou kh«ng thÊy ®Ò cËp tíi ph-¬ng ph¸p phßng trõ.
6 N¨m 2002, Hoµng ChÝ B×nh [22] ®· ph©n tÝch nguyªn nh©n gia t¨ng sè l-îng quÇn thÓ Ngµi ®éc h¹i th«ng (S©u rãm 4 tóm l«ng) vµ biÖn ph¸p phßng trõ chóng. - N¨m 2006 ph¶i kÓ ®Õn lµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ S©u rãm 4 tóm l«ng vµ sù ph©n tÝch ¶nh h-ëng cña c¸c yÕu tè m«i tr-êng vµ ph¸t sinh Ngµi ®éc h¹i th«ng cña L-u KiÖt ¢n [20], ®· nãi vÒ mèi quan hÖ gi÷a l©m phÇn vµ sù ph¸t sinh s©u h¹i, mèi quan hÖ gi÷a thiªn ®Þch vµ ph¸t sinh s©u h¹i, mèi quan hÖ gi÷a khÝ hËu vµ ph¸t sinh dÞch s©u h¹i. §ång thêi ®· ®-a ra c¸c biÖn ph¸p duy tr× vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn rõng, ®Æc biÖt lµ rõng th«ng. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu c«n trïng trªn thÕ giíi kh¸ phong phó, tuy nhiªn cã rÊt Ýt c«ng tr×nh ®Ò cËp ®Õn viÖc sö dông c«n trïng thiªn ®Þch trong phßng trõ c¸c lo¹i s©u h¹i, c«ng tr×nh ph¶i kÓ ®Õn lµ: - N¨m 1963, Së L©m nghiÖp Trung Quèc ®· cã kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh sinh vËt häc cña mét sè loµi thiªn ®Þch ký sinh trªn s©u rãm th«ng. (DÉn theo [3]). - N¨m 1994, Evans, Fielding [29] trong ch-¬ng tr×nh phßng chèng loµi Dendroctonus micans h¹i vá c©y V©n sam ë Anh ®· nªu lªn c¬ së cña viÖc phßng chèng loµi s©u nµy trong ®ã cã ph-¬ng ph¸p sinh häc dïng Hæ trïng ¨n thÞt Rhizophogus grandis nhËp néi, ch¨m sãc vµ th¶ vµo rõng. Sau mét thêi gian (n¨m 1997) loµi s©u nµy ®· gi¶m râ rÖt, chøng tá t¸c dông cña loµi Rhizophogus grandis lµ rÊt tèt trong viÖc sö dông ®Ó ®iÒu chØnh mËt ®é s©u, bÖnh h¹i. 1.2. Nghiªn cøu trong n-íc Nghiªn cøu vÒ c«n trïng ViÖt Nam nh×n chung ch-a nhiÒu, c¸c c«ng tr×nh cã ®ãng gãp cho ngµnh l©m n«ng nghiÖp n-íc ta ph¶i kÓ ®Õn lµ: - N¨m 1984, TrÇn C«ng Loanh trong cuèn “C«n trïng l©m nghiÖp” [10] ®· viÕt rÊt kü vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ®Æc tÝnh sinh vËt häc, sinh th¸i häc vµ ph©n loµi c«n trïng l©m nghiÖp, ®ång thêi nªu ra mét sè ph-¬ng ph¸p dù tÝnh, dù b¸o s©u
7 h¹i vµ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ chóng b»ng thuèc ho¸ häc. Tuy vËy ch-a ®Ò cËp ®Õn nguyªn lý phßng trõ tæng hîp vµ sö dông c«n trïng thiªn ®Þch. - N¨m 1994, Ph¹m B×nh QuyÒn xuÊt b¶n cuèn s¸ch “Sinh th¸i häc c«n trïng”. Lµ c¬ së x¸c ®Þnh m«i tr-êng sèng, tËp tÝnh...cña c¸c loµi c«n trïng [15]. - N¨m 2001, NguyÔn ThÕ Nh· - TrÇn C«ng Loanh - TrÇn V¨n M·o ®· xuÊt b¶n cuèn “§iÒu tra dù tÝnh, dù b¸o s©u bÖnh trong l©m nghiÖp” [12]. C¸c t¸c gi¶ nhÊn m¹nh ®iÒu tra vµ dù tÝnh, dù b¸o s©u bÖnh h¹i rõng lµ c«ng viÖc cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. §iÒu tra lµ c¬ së cña dù tÝnh, dù b¸o, ®iÒu tra s©u bÖnh h¹i tiÕn hµnh cµng kÞp thêi, chÝnh x¸c th× kÕt qu¶ dù b¸o cµng ®¶m b¶o ®é tin cËy. Dù tÝnh, dù b¸o lµ c¬ së cña viÖc phßng trõ s©u, bÖnh h¹i vµ qu¶n lý h÷u hiÖu nguån tµi nguyªn c«n trïng vµ vi sinh vËt cã Ých. - N¨m 2001, Ph¹m Quang Thu – NguyÔn V¨n §é trong nghiªn cøu “T×nh h×nh s©u bÖnh h¹i mét sè loµi c©y trång chÝnh vµ ®Þnh híng nghiªn cøu trong lÜnh vùc b¶o vÖ thùc vËt rõng” [2] ®· cã nh÷ng ®Þnh h-íng c¬ b¶n trong b¶o vÖ thùc vËt rõng cña n-íc ta, trong ®ã cã quan t©m tíi thiªn ®Þch cña c¸c loµi s©u h¹i. - N¨m 2001, NguyÔn V¨n H¹nh [4], víi nghiªn cøu "X©y dùng m« h×nh an toµn vÒ s©u h¹i cho rõng Th«ng trång thuÇn loµi t¹i L©m tr-êng Hµ Trung - Thanh Hãa". TT kü thuËt B¶o vÖ rõng sè II - B¸o c¸o khoa häc ®Ò tµi cÊp Bé. - N¨m 2002, §inh §øc H÷u [7]. “§¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng loµi c«n trïng VQG Ba V× nh»m ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p b¶o tån vµ sö dông”. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ®· cã nh÷ng ®Ò xuÊt mang tÝnh thiÕt thùc phôc vô cho c«ng t¸c phßng trõ s©u h¹i rõng, trong ®ã cã sö dông c«n trïng thiªn ®Þch trong phßng trõ s©u h¹i rõng ë n-íc ta. §èi víi c¸c loµi s©u rãm th«ng thuéc hä Lymantriidae ë n-íc ta tõ l©u ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ loµi nµy, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· tËp trung m« t¶ h×nh th¸i, sinh th¸i häc vµ ®· ®-a ra mét sè biÖn ph¸p phßng trõ nh-:
8 vËt lý c¬ giíi, sö dông nÊm vµ vi sinh vËt cã Ých, sö dông thiªn ®Þch, phun thuèc trõ s©u… C¸c c«ng tr×nh quan träng ph¶i kÓ ®Õn lµ: - N¨m 1987, Alexander Schintlmeister [27] cã b¸o c¸o khoa häc vÒ hÖ c«n trïng thuéc hä Lymantriidae vµ Notodontidae ë ViÖt Nam. Trong b¸o c¸o nµy hä Lymantriidae cã 31 loµi, trong ®ã cã 9 loµi míi ph¸t hiÖn. §©y lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn c¬ së kÕ thõa mÉu vËt ®· ®-îc thu thËp tõ n¨m 1980-1982 cña Spitzer, tõ n¨m 1978-1982 cña Helia ë Hµ Néi, §å S¬n, Tam §¶o, H¹ Long, Sa Pa vµ mét sè khu vùc kh¸c. B¸o c¸o còng cho thÊy c«n trïng thuéc 2 hä nµy ®· ®-îc nghiªn cøu tõ n¨m 1929 bëi De Joannis. Cho ®Õn thêi ®iÓm n¨m 1987, mét sè loµi thuéc hä Lymantriidae ®· ®-îc gi¸m ®Þnh ë ViÖt Nam lµ 84 loµi. Theo t¸c gi¶ cã tíi 80% sè loµi thuéc hä Lymantriidae còng cã ë Trung Quèc. Cã 2 loµi thuéc gièng Calliteara lµ C. Horsfiedii Saunder, 1851 (thu ®-îc ë Hµ Néi n¨m 1976) vµ C. Axutha Coollennette, 1934 (thu ®-îc ë §å S¬n n¨m 1978). Hai loµi thuéc Dasychira lµ D. Mendosa Hubner, 1802 (thu ®-îc ë Tam §¶o n¨m 1976), D. Dalbergiae Moore, 1988 (thu ®-îc ë H¹ Long). Gièng Orgyia còng cã 2 loµi lµ O.postica (thu ®-îc ë Tam §¶o), vµ O. Turrbida (§å S¬n). Hai loµi Pantana lµ P. Visum vµ P. Pluto. - N¨m 1962, NguyÔn Hång §¶n vµ TrÇn KiÓm; N¨m 1963, Ph¹m Ngäc Anh; N¨m 1968, NguyÔn H÷u Liªm cã c¸c nghiªn cøu tËp trung m« t¶ h×nh th¸i cña S©u rãm th«ng ë §ß CÊm – NghÖ An. (DÉn theo [3]) - N¨m 1967, c«ng t¸c dù tÝnh, dù b¸o loµi S©u rãm th«ng ®-îc ViÖn Nghiªn cøu L©m nghiÖp thùc hiÖn lµm c¬ së cho viÖc sö dông ph-¬ng ph¸p sinh häc trong phßng trõ. §· dù b¸o thêi kú xuÊt hiÖn c¸c løa s©u trong n¨m, dù b¸o mËt ®é s©u vµ kh¶ n¨ng h×nh thµnh dÞch vµ dù b¸o møc ®é g©y h¹i. (DÉn theo [3]) - N¨m 1990, Lª Nam Hïng [6] víi b¸o c¸o kÕt qu¶: “Nghiªn cøu biÖn ph¸p dù tÝnh, dù b¸o vµ phßng trõ tæng hîp S©u rãm th«ng Dendrolimus punctatus Walker ë miÒn B¾c ViÖt Nam” ®· mét bíc cô thÓ ho¸ nguyªn lý phßng trõ tæng hîp loµi s©u h¹i nµy. Tuy nhiªn, c¸c ph-¬ng ph¸p dù tÝnh, dù b¸o
9 ®-îc ®Ò cËp trong nghiªn cøu phÇn lín dùa vµo mét sè ®Æc tÝnh sinh vËt häc cña S©u rãm th«ng nh-ng ch-a chó ý tíi ®Æc ®iÓm dÞch cña nã, mÆt kh¸c ph¹m vi øng dông c¸c biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp ë c«ng tr×nh nµy ®ang ë ph¹m vÞ hÑp cña miÒn B¾c ViÖt Nam. - S©u rãm 4 tóm l«ng ®-îc ph¸t hiÖn vµ thÊy dÞch ë Qu¶ng Ninh (NguyÔn B¸ Thô vµ §µo Xu©n Tr-êng, 2004 [16]); (Ph¹m Quang Thu, Lª V¨n B×nh, 2008 [1]) cho r»ng loµi s©u nµy lµ loµi Dasychira axultha Collennette, 1934, loµi s©u rãm nµy lµ lo¹i s©u cã søc sinh s¶n cao vµ møc g©y h¹i m¹nh. HiÖn nay ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu biÖn ph¸p sö dông c«n trïng thiªn ®Þch ë n-íc ta, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy b-íc ®Çu ®· ®em l¹i c¸i c¸i nh×n míi trong c«ng t¸c qu¶n lý tµi nguyªn rõng, viÖc lµ sö dông c¸c loµi c«n trïng thiªn ®Þch cã Ých trong phßng trõ dÞch h¹i s©u bÖnh lµ biÖn ph¸p tèn Ýt kinh phÝ, dÔ thùc hiÖn, vµ kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn m«i tr-êng vµ ®· ®em l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh. C¸c c«ng tr×nh ph¶i kÓ ®Õn lµ: - Tõ n¨m 1987, c¸c Trung t©m kü thuËt b¶o vÖ rõng sè I (Qu¶ng Ninh). Sè II (Thanh Ho¸) ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu c¸c loµi s©u h¹i, ph¸t hiÖn mét sè loµi c«n trïng ký sinh, c«n trïng ¨n thÞt cña S©u rãm th«ng nh- c¸c loµi Bä ngùa, c¸c loµi Bä xÝt, KiÕn, c¸c loµi ruåi, Ong ký sinh..... phôc vô cho viÖc phßng trõ S©u rãm th«ng tõ Thõa Thiªn HuÕ ®Õn Qu¶ng Ninh. (DÉn theo [3]). - N¨m 1997, Lª ThÞ Diªn hoµn thµnh luËn v¨n tèt nghiÖp th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp “Nghiªn cøu ph¬ng ¸n phßng trõ s©u bÖnh h¹i rõng th«ng trång P.merkusii Jungh et Vaies t¹i L©m trêng TiÒn Phong, HuÕ” [3] ®· ph¸t hiÖn thÊy s©u rãm th«ng cã nhiÒu loµi c«n trïng thiªn ®Þch nh-: Ong tÊm ®en, Ong m¾t ®á, Ruåi ký sinh... - N¨m 2002, NguyÔn ThÕ Nh· - TrÇn C«ng Loanh ®· xuÊt b¶n cuèn “Sö dông c«n trïng vµ vi sinh vËt cã Ých - tËp I” [13]. §©y lµ tµi liÖu ®-îc nghiªn cøu vµ biªn so¹n c«ng phu gióp cho nh÷ng ng-êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý tµi nguyªn rõng cã c¬ së khoa häc ®Ó ®-a ra c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp trong viÖc phßng trõ s©u bÖnh h¹i
10 rõng theo nguyªn lý cña qu¶n lý s©u bÖnh h¹i tæng hîp IPM, lîi dông ®-îc sù khèng chÕ tù nhiªn cña c¸c loµi c«n trïng lµ thiªn ®Þch cña s©u h¹i rõng, gi÷ g×n sù c©n b»ng sinh th¸i tù nhiªn vµ an toµn cho m«i tr-êng. §· cã nhiÒu biÖn ph¸p phßng trõ s©u ®-îc khuyÕn c¸o vµ sö dông trong ®ã cã viÖc sö dông c¸c loµi c«n trïng thiªn ®Þch cã Ých nh-: Ong m¾t ®á, Ong cù vµng, Ruåi ba v¹ch, Bä xÝt, Bä ngùa, KiÕn.... C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp rÊt lín trong viÖc phßng trõ s©u h¹i b»ng c¸c biÖn ph¸p sinh häc, trong ®ã sö dông c«n trïng thiªn ®Þch cña c¸c loµi s©u h¹i lµ mét h-íng ®i ®óng ®¾n, kinh tÕ vµ hiÖu qu¶, trong ®ã cã s©u h¹i rõng trång th«ng. C¸c nghiªn cøu trªn thÕ giíi vµ trong n-íc kÓ trªn cßn cã nhiÒu ®iÓm ch-a râ rµng, ch-a ®¸nh gi¸ ®-îc hiÖu qu¶ trong mét khu vùc ë n-íc ta, ®Ó cã thÓ ¸p dông vµo ®iÒu kiÖn ViÖt Nam vµ c¸c khu vùc cô thÓ cÇn cã b-íc thö nghiÖm vµ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶. V× vËy nghiªn cøu bæ sung ®Ó lµm râ nh÷ng vÊn ®Ò cßn tån t¹i nµy lµ rÊt cÇn thiÕt, gãp phÇn b¶o vÖ cã hiÖu qu¶ rõng trång th«ng cña ViÖt Nam.
11 Ch-¬ng 2 Môc tiªu - néi dung - ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu 2.1.1. Môc tiªu chung Gãp phÇn qu¶n lý hiÖu qu¶ S©u rãm 4 tóm l«ng h¹i rõng trång th«ng cña ViÖt Nam. 2.1.2. Môc tiªu cô thÓ 1. X¸c ®Þnh ®-îc ®Æc ®iÓm cña c«n trïng thiªn ®Þch S©u rãm 4 tóm l«ng t¹i khu vùc nghiªn cøu. 2. X©y dùng ®-îc biÖn ph¸p qu¶n lý S©u rãm 4 tóm l«ng thuéc hä Ngµi ®éc (Lymantriidae) h¹i th«ng b»ng c«n trïng thiªn ®Þch t¹i tØnh L¹ng S¬n. 2.2. Néi dung nghiªn cøu 1. §iÒu tra x¸c ®Þnh thµnh phÇn loµi c«n trïng thiªn ®Þch cña S©u rãm 4 tóm l«ng h¹i th«ng trong khu vùc nghiªn cøu. 2. Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i vµ tËp tÝnh cña c¸c loµi thiªn ®Þch chÝnh. 3. Nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trõ S©u rãm 4 tóm l«ng b»ng c¸c loµi c«n trïng thiªn ®Þch ®· chän. - Thö nghiÖm biÖn ph¸p b¶o vÖ c«n trïng thiªn ®Þch. - Thö nghiÖm biÖn ph¸p g©y nu«i c«n trïng thiªn ®Þch 4. §Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông c«n trïng thiªn ®Þch trong phßng, trõ S©u rãm 4 tóm l«ng h¹i Th«ng. 2.3. Ph¹m vi nghiªn cøu - Ph¹m vi nghiªn cøu: Thµnh phè L¹ng S¬n vµ HuyÖn Léc B×nh, tØnh L¹ng S¬n.
12 - Thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi tõ th¸ng 12 n¨m 2009 ®Õn th¸ng 6 n¨m 2010. 2.4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Ph-¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu 2.4.1.1. Ph-¬ng ph¸p kÕ thõa sè liÖu - Thu thËp tµi liÖu ®· nghiªn cøu: c¸c biªn b¶n, phiÕu ®iÒu tra cña Tr¹m b¶o vÖ thùc vËt, H¹t kiÓm l©m, Chi côc kiÓm l©m, c¸c L©m trêng…tõ tríc tíi nay. - KÕ thõa nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· c«ng bè cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n-íc vÒ c¸c loµi s©u rãm th«ng, c¸c biÖn ph¸p phßng trõ chóng còng nh- kÕ thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, tËp tÝnh, sinh th¸i cña c¸c loµi c«n trïng thiªn ®Þch cã Ých. 2.4.1.2. Ph-¬ng ph¸p pháng vÊn - Sè l-îng ng-êi ®-îc pháng vÊn lµ 30 ng-êi lµm viÖc trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau, cã hiÓu biÕt vÒ S©u rãm 4 tóm l«ng vµ c«n trïng. + C¸n bé L©m tr-êng, C«ng ty L©m nghiÖp, Ban qu¶n lý rõng phßng hé sè l-îng lµ 04 phiÕu. + C¸n bé tr¹m b¶o vÖ thùc vËt ë c¸c huyÖn cã dÞch s©u rãm th«ng: 04 phiÕu. + C¸n bé kiÓm l©m viªn c¸c Tr¹m kiÓm l©m, c¸c H¹t kiÓm l©m vµ Chi côc kiÓm l©m: 10 phiÕu. + Nh÷ng ng-êi d©n quan t©m ®Õn t×nh h×nh s©u rãm th«ng vµ c«n trïng thiªn ®Þch cña s©u rãm th«ng trong khu vùc nghiªn cøu: 12 phiÕu. KÕt qu¶ pháng vÊn ®-îc ghi vµo mÉu phiÕu ®iÒu tra ë phÇn phô lôc 2.4.1.3. Ph-¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc ®Þa. Ph-¬ng ph¸p ®-îc lùa chän lµ ph-¬ng ph¸p ®iÒu tra « tiªu chuÈn (¤TC).
13 a. §Ó cã thÓ bè trÝ hÖ thèng ¤TC hîp lý ®· tiÕn hµnh c«ng t¸c chuÈn bÞ: - T×m hiÓu ®iÒu kiÖn tù nhiªn, d©n sinh, kinh tÕ - x· héi trong khu vùc nghiªn cøu (kÕt hîp víi tµi liÖu ®-îc kÕ thõa tõ c¸c c¬ quan trong khu vùc). - TiÕn hµnh s¬ th¸m khu vùc, x¸c ®Þnh c¸c tuyÕn ®iÒu tra vµ lËp ¤TC ®¹i diÖn ë c¸c l©m phÇn. - Dông cô ®iÒu tra: M¸y ¶nh, chai ®ùng cån, lä ®ùng s©u, b¶ng, biÓu, giÊy, bót, b¶n ®å, th-íc ly, dao ph¸t, c¸c lo¹i dông cô thu b¾t…. b. TiÕn hµnh lËp 20 ¤TC ®¹i diÖn cho khu vùc ®iÒu tra, mçi ¤TC cã diÖn tÝch 1000m2 (20mx50m). LËp 10 ¤TC t¹i Thµnh phè L¹ng S¬n, vµ 10 ¤TC ë huyÖn Léc B×nh. + Thµnh phè L¹ng S¬n T¹i Thµnh phè L¹ng S¬n, ®Ò tµi ®· lùa chän 2 x· lµ Hoµng §ång vµ Mai Pha lµm ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. T¹i mçi x· lËp 05 ¤TC ®¹i diÖn. T¹i x· Mai Pha lµ n¬i ®· x¶y ra dÞch S©u rãm 4 tóm l«ng n¨m 2008. X· Hoµng §ång ®Þa ®iÓm ®-îc lùa chän lµ n¬i ch-a x¶y ra dÞch S©u rãm 4 tóm l«ng. §©y lµ 2 x· gÇn nhau. C¸c ¤TC ®-îc bè trÝ ®¹i diÖn trong khu vùc nghiªn cøu. Do rõng ®-îc trång tËp trung, nhiÒu løa tuæi kh¸c nhau víi diÖn tÝch lín nªn ®Ò tµi ®· lùa chän c¸c ¤TC ë 2 x· gÇn ®-êng Quèc lé 1 A míi, ®¸p øng ®-îc tÝnh ®¹i diÖn vµ thuËn tiÖn cho c«ng viÖc ®iÒu tra.
14 H×nh 2.1. B¶n ®å bè trÝ ¤TC t¹i x· Hoµng §ång, TP L¹ng S¬n
15 H×nh 2.2. B¶n ®å bè trÝ ¤TC t¹i x· Mai Pha, TP. L¹ng S¬n + HuyÖn Léc B×nh T¹i huyÖn Léc B×nh, ®Ò tµi ®· lùa chän th«n Nµ Mu, x· Lîi B¸c lµm ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. T¹i ®©y ®Ò tµi ®· sö dông tuyÕn ®iÒu tra lµ con ®-êng mßn
16 ®i tõ quèc lé 4B vµo th«n Nµ Mu – TÊu KÐ. Do diÖn tÝch rõng Th«ng ®u«i ngùa ®-îc trång nhiÒu qua nhiÒu n¨m vµ tËp trung víi diÖn tÝch lín nªn ®Ò tµi ®· lùa chän c¸c « tiªu chuÈn n»m däc theo con ®-êng mßn vµo th«n Nµ Mu – TÊu KÐ võa thuËn lîi cho c«ng t¸c ®iÒu tra sau nµy l¹i ®¶m b¶o tÝnh ®¹i diÖn cho khu vùc. D-íi ®©y lµ b¶n ®å bè trÝ ¤TC t¹i th«n Nµ Mu – x· Lîi B¸c. H×nh 2.3. B¶n ®å bè trÝ ¤TC t¹i x· Lîi B¸c, Léc B×nh, L¹ng S¬n
17 - TiÕn hµnh ®iÒu tra t×nh h×nh S©u rãm 4 tóm l«ng vµ c«n trïng thiªn ®Þch cña chóng trong c¸c ¤TC. Mçi th¸ng ®iÒu tra 1-2 lÇn tuú theo kÕt qu¶ ®iÒu tra thùc tÕ. C¸c chØ tiªu ®iÒu tra: MËt ®é S©u rãm 4 tóm l«ng vµ c«n trïng thiªn ®Þch, tû lÖ c©y cã s©u h¹i. Thu thËp mÉu vµ tiÕn hµnh gi¸m ®Þnh loµi theo c¸c tµi liÖu sau: + Xiao Gangrou Chief Editor (1991): C«n trïng rõng Trung Quèc, nhµ xuÊt b¶n Trung Quèc[26]. + Alexander Schitlmeister, 1987. Ein Beitrag zur Nachsfalterfauna von Viet Nam. (Lepidoptera: Lymantriidae, Notodontidae). Entomofauna, Zeischrift fuer Entomologie[27]. - §Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn, mËt ®é cña S©u rãm 4 tóm l«ng vµ c«n trïng thiªn ®Þch trong c¸c ¤TC tiÕn hµnh: + Mçi ¤TC ®iÒu tra Ýt nhÊt 30 c©y tiªu chuÈn, chän c©y tiªu chuÈn () theo ph-¬ng ph¸p ngÉu nhiªn hÖ thèng, sau ®ã tiÕn hµnh ®iÒu tra theo ph-¬ng ph¸p ®-îc m« t¶ trong gi¸o tr×nh cña ®¹i häc L©m nghiÖp [12]. + §Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn loµi c«n trïng cÇn thu thËp mÉu vËt b»ng c¸ch: Vît b¾t, ®iÒu tra c«n trïng trªn c©y, ®iÒu tra c«n trïng trong ®Êt, trong c¸c gèc chÆt, bÉy ®Ìn b¾t b-ím, ®iÒu tra qua trøng cña ký chñ ®èi víi c¸c loµi cã kÝch th-íc nhá (Ong m¾t ®á, Ong tÊm ®en)… Ph-¬ng ph¸p chän c©y tiªu chuÈn vµ c¸ch ®iÒu tra ®-îc tiÕn hµnh nh- sau: OO O O O O O O O O O O O O O. O O O O O O O O O O O O O O. O O O O O O O O O O O O O OO. Trong ®ã () lµ c©y tiªu chuÈn ®iÒu tra.
18 §¸nh sè thø tù c¸c c©y tiªu chuÈn cña tõng « tõ 1 ®Õn 30. §iÒu tra ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c c©y tiªu chuÈn trong ¤TC theo phô biÓu 02 ë phÇn phô lôc. - X¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña 10 ¤TC ®¹i diÖn cho khu vùc Thµnh phè L¹ng S¬n vµ huyÖn Léc B×nh theo phô biÓu 01. B¶ng 2.1. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c ¤TC t¹i TP L¹ng S¬n Sè hiÖu ¤TC §Æc ®iÓm 1 2 3 4 5 §é cao tuyÖt ®èi 527 537 552 418 442 VÞ trÝ Ch©n S-ên §Ønh §Ønh S-ên 0 0 0 0 §é dèc 15 10 7 15 300 H-íng dèc/ph¬i T©y B¾c T©y B¾c T©y B¾c §«ng B¾c §«ng B¾c Tuæi c©y/n¨m trång 2000 2000 1991 1991 2000 Sè c©y 60 70 70 55 57 D1.3 (cm) 11,7 16,93 17 16,1 10,8 Hvn (m) 8,7 15,5 14,8 14,3 8,5 rµng rµng, rµng ba soi, re, sau Sim, ®ay, Thùc b× d©y leo, rµng, tÕ d-¬ng sau, tÕ tÕ guét, d-¬ng xØ... guét, xØ, tÕ guét..... ba soi, ba d-¬ng guét... bÐt xØ... §Êt Feralit Feralit Feralit Feralit Feralit mïn mïn mïn mïn mïn §Æc ®iÓm kh¸c th¶m kh« th¶m kh« th¶m th¶m kh« th¶m kh« dµy dµy kh« dµy dµy dµy Sè hiÖu ¤TC §Æc ®iÓm 6 7 8 9 10 §é cao tuyÖt ®èi 315 320 365 390 270 VÞ trÝ Ch©n Ch©n S-ên §Ønh S-ên §é dèc 200 250 100 70 100 H-íng dèc/ph¬i §«ng T©y B¾c §«ng T©y Nam Nam Tuæi c©y/n¨m trång 1998 1998 1998 1996 1996