Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Kiểm soát giá đối với hàng hoá và dịch vụ độc quyền ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp luận để làm rõ nguồn gốc, bản chất của độc quyền, khái niệm về giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền cũng như những tác động của nó đối với quá trình phát triển kinh tế.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Kiểm soát giá đối với hàng hoá và dịch vụ độc quyền ở Việt Nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA KINH TẾ LÊ THÀNH VIỆT Kiểm soát giá đối với hàng hoá và dịch vụ độc quyền ở Việt Nam hiện nay LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ HÀ NỘI, 2002
MỤC LỤC Trang LỜI MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1 KIỂM SOÁT GIÁ ĐỘC QUYỀN VÀ ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA GIÁ ĐỘC QUYỀN ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ 1.1. Nguồn gốc và bản chất của độc quyền 7 1.1.1. Tính kinh tế của quy mô và độc quyền tự nhiên 8 1.1.2. Độc quyền do thoả thuận ngầm và sự hình thành của những Cartel ngầm 1.1.3. Độc quyền do sự tồn tại của những vật cản đối với khả năng nhập 9 cuộc, bỏ cuộc của các doanh nghiệp và những biện pháp khắc phục 1.2. Hình thái thị trường độc quyền 10 1.2.1. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo 12 1.2.2. Thị trường độc quyền 1.2.3. Thị trường độc quyền nhóm 14 1.2.4. Nhận dạng các hình thái thị trường 16 18 1.3. Giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền 21 1.3.1. Giá độc quyền 23 1.3.1.1. Khái niệm cơ bản về giá hàng hoá dịch vụ độc quyền 1.3.1.2. Hậu quả tiêu cực của giá độc quyền 23 23 1.3.2. Kiểm soát giá độc quyền 26 1.3.2.1 Căn cứ xác định giá cả hàng hoá độc quyền Nhà nước 1.3.2.2. Sự can thiệp trực tiếp 30
1.3.2.3. Sự can thiệp gián tiếp 31 33 1.4. Kinh nghiệm của một số nước về kiểm soát giá độc quyền 39 1.4.1. Kinh nghiệm của Liên bang Mỹ 1.4.2. Kinh nghiệm của các nước Đông Âu 40 1.4.3. Kinh nghiệm của cộng hoà nhân dân Trung Hoa 40 42 CHƯƠNG 2 44 MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ KIỂM SOÁT GIÁ ĐỘC QUYỀN Ở VIỆT NAM 2.1. Quá trình hình thành và phát triển độc quyền ở Việt Nam 2.2. Kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam hiện nay 2.2.1. Khái quát về kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam 48 2.2.2. Thực trạng kiểm soát giá độc quyền ở nước ta trong giai đoạn hiện nay 53 53 CHƯƠNG 3 57 CÁC GIẢI PHÁP KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN GIÁ TRONG MỘT SỐ NGÀNH KINH TẾ Ở VIỆT NAM 3.1. Vai trò của Nhà nước trong việc kiểm soát độc quyền và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh ở Việt Nam 3.1.1. Vai trò của Nhà nước 3.1.2. Những nguyên tắc cơ bản của Nhà nước trong việc kiểm soát độc quyền và tạo dựng môi trường cạnh tranh lành mạnh ở Việt Nam 80 3.2. Kiến nghị các giải pháp kiểm soát giá đối với các doanh nghiệp hoạt 80 động trong lĩnh vực độc quyền ở Việt Nam 3.2.1. Phân loại hàng hoá, dịch vụ để xác định hình thức quản lý và kiểm
soát giá độc quyền 86 3.2.2. Căn cứ xác định giá đối với hàng hoá dịch vụ độc quyền 3.2.3. Ban hành hệ thống pháp luật nhằm kiểm soát giá độc quyền và tạo 91 môi trường cạnh tranh lành mạnh để chống độc quyền về giá KẾT LUẬN 93 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 100 104 109
LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong nền kinh tế thị trường, cạnh tranh là một động lực quan trọng để phát triển nền kinh tế của mỗi nước. Cạnh tranh gay gắt tất yếu dẫn đến tình trạng độc quyền. Mặt khác do mục đích tối đa hoá lợi nhuận trong kinh tế thị trường do đó cũng hình thành nên các tổ chức độc quyền. Độc quyền tuy gây nhiều hậu quả tai hại cho xã hội. Song trong một số ngành đặc biệt (hàng hoá và dịch vụ công cộng ảnh hưởng tới an ninh quốc gia) nhiều nước vẫn phải duy trì tình trạng độc quyền ở mức độ nhất định để đảm bảo lợi ích của người tiêu dùng và duy trì chi phí sản xuất xã hội ở mức hợp lý do tính kinh tế quy mô sản xuất lớn của nó. Do vậy, để nền kinh tế phát triển nhanh và ổn định, cần phải thiết lập được môi trường cạnh tranh lành mạnh, giới hạn tình trạng độc quyền ở mức hợp lý và kiểm soát được giá những ngành độc quyền mà Nhà nước cần duy trì. Chính vì vậy, ở những nước có nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường thì vấn đề kiểm soát độc quyền nói chung và kiểm soát giá độc quyền nói riêng luôn được coi trọng, trở thành những chính sách lớn của Nhà nước và được thể chế hoá thành các đạo luật. Nước ta đang trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế nên vấn đề cạnh tranh và độc quyền chưa được hiểu biết sâu sắc cả về lý luận và thực tiễn. Cho đến nay, Nhà nước vẫn chưa có đủ khuôn khổ pháp lý cũng như các chính sách nhằm tạo lập một môi trường cạnh tranh lành mạnh cho các doanh nghiệp, do vậy tình trạng độc quyền giá của các doanh nghiệp vẫn đang tồn tại trên quy mô rộng gây hậu quả xấu cho hoạt động kinh doanh và người tiêu dùng. 1
Nghị quyết Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 3 Khoá IX về tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả doanh nghiệp tháng 9-2001 đã khảng định “đối với doanh nghiệp Nhà nước hoạt động trong lĩnh vực độc quyền cần có quy định kiểm soát giá và điều tiết lợi nhuận”. Như vậy, một khuôn khổ pháp lý cho việc kiểm soát độc quyền nói chung và độc quyền giá nói riêng đang là một yêu cầu cấp bách nhằm sớm hình thành một môi trường kinh doanh bình đẳng cho mọi thành viên trong xã hội. Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này tác giả đã chọn đề tài: “Kiểm soát giá đối với hàng hoá và dịch vụ độc quyền ở Việt Nam hiện nay”. Đây là đề tài chứa đựng nhiều vấn đề thực tiễn và lý luận có ý nghĩa trong việc kiểm soát giá độc quyền khi mà độc quyền giá đang là vấn đề bức xúc của người tiêu dùng và pháp luật cạnh tranh, chống độc quyền đang trong quá trình soạn thảo. 2. Tình hình nghiên cứu Kiểm soát độc quyền và chống cạnh tranh không lành mạnh là vấn đề được một số học giả quan tâm, đề cập tới ví dụ như: - Đặng Vũ Huân, Về cạnh tranh, chống cạnh tranh bất hợp pháp và kiểm soát độc quyền, Bộ Tư pháp, 1996. - Lê Viết Thái, Cơ sở và thực tiễn cho việc xây dựng chính sách cạnh tranh ở Việt Nam, Nhà xuất bản Lao động, 2000. - Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, Cạnh tranh và xây dựng pháp luật cạnh tranh ở Việt Nam hiện nay, Nhà xuất bản Công an Nhân dân, 2001. Nhìn chung các học giả trước chủ yếu nghiên cứu kiểm soát độc quyền, chống cạnh tranh không lành mạnh, hạn chế cạnh tranh...còn trong luận văn này, tác giả đề cập tới một vấn đề mới “kiểm soát giá độc quyền” 2
nhằm mục đích tạo ra môi trường bình đẳng cho các nhà kinh doanh, đảm bảo lợi ích cho người tiêu dùng và toàn xã hội. 3. Mục đích nghiên cứu của luận văn Cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp luận để làm rõ nguồn gốc, bản chất của độc quyền, khái niệm về giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền cũng như những tác động của nó đối với quá trình phát triển kinh tế. Để từ đó làm căn cứ cho việc nghiên cứu thực trạng độc quyền và kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam như: tình trạng độc quyền ở Việt Nam đều xuất phát từ những quyết định hành chính của cơ chế cũ để lại, pháp luật về kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam còn thiếu, nhiều doanh nghiệp lợi dụng độc quyền gây ra những thiệt hại cho Nhà nước và người tiêu dùng... Và qua đó, luận văn đề xuất một số kiến nghị các giải pháp can thiệp của Nhà nước nhằm kiểm soát giá đối với hàng hoá dịch vụ độc quyền. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là các cơ quan Nhà nước liên quan đến kiểm soát độc quyền nói chung và giá độc quyền nói riêng như: các cơ quan quản lý về giá, tài chính, thuế, xuất nhập khẩu..., các doanh nghiệp kinh doanh các hàng hoá dịch vụ độc quyền ở Việt Nam và người tiêu dùng với những phản ứng của họ đối với việc duy trì các doanh nghiệp kinh doanh hàng hoá dịch vụ độc quyền. Phạm vi nghiên cứu gồm hai phần lý thuyết và thực tiễn. Về lý thuyết, luận văn tập trung làm rõ nguồn gốc bản chất của độc quyền, khái niệm về giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền, sự cần thiết khách quan kiểm soát giá đối với hàng hoá dịch vụ độc quyền. 3
Về thực tiễn, nghiên cứu thực trạng kiểm soát giá đối với hàng hoá dịch vụ độc quyền ở nước ta trong giai đoạn hiện nay, đánh giá chung về giá của một số ngành độc quyền để qua đó đưa ra những kiến nghị nhằm kiểm soát giá đối với hàng hoá dịch vụ độc quyền. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu của luận văn là áp dụng lý thuyết vào phân tích thực tiễn, sử dụng phương pháp biện chứng, phương pháp thu thập và xử lý thông tin, phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp...làm căn cứ để đánh giá thực trạng và đưa ra những kiến nghị giải pháp trên cơ sở khoa học trong việc kiểm soát giá độc quyền. Nói một cách cụ thể, luận văn đã kế thừa và sử dụng những học thuyết, phương pháp luận của kinh tế học hiện đại để luận giải một cách khoa học về sự vận động và phát triển của độc quyền, giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền, nhận dạng hình thái thị trường độc quyền. Đồng thời, luận văn sử dụng phương pháp thu thập và xử lý thông tin dữ liệu, trên cơ sở đó thực hiện việc phân tích động thái của thị trường độc quyền ở nước ta, để làm căn cứ thực tế đánh giá thực trạng độc quyền trong một số ngành kinh tế từ đó sử dụng phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp để đưa ra những kiến nghị giải pháp cho việc kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam trong thời gian tới. 6. Những kết quả đạt đƣợc và điểm mới của luận văn Về mặt lý thuyết, luận văn cung cấp một cách khái quát có hệ thống những vấn đề cơ bản lý thuyết về độc quyền, giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền bao gồm các yếu tố tác động đến sự hình thành vận động của các hình thái thị trường (cạnh tranh, độc quyền, độc quyền nhóm) cũng như 4
những tác động tích cực và những hạn chế của chúng tới quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Về mặt thực tiễn, trên cơ sở lý thuyết, luận văn đã phân tích thực trạng độc quyền và kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam, đưa ra một số kiến nghị mới nhằm kiểm soát giá đối với hàng hoá và dịch vụ độc quyền ở nước ta trong thời gian tới. Cụ thể, luận văn đã chỉ ra thực trạng độc quyền và kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam hiện nay là: toàn bộ độc quyền ở nước ta hiện nay là độc quyền của các doanh nghiệp Nhà nước được hình thành do cơ chế kinh tế cũ để lại, hệ thống pháp luật cho việc kiểm soát độc quyền nói chung và kiểm soát độc quyền giá nói riêng còn thiếu đồng bộ, việc kiểm soát giá ở các ngành độc quyền chỉ chú ý tới việc kiểm tra mức giá mà chưa quan tâm tới kiểm tra chi phí giá thành sản xuất. Luận văn đã đưa ra một số kiến nghị mới cho việc kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam trong giai đoạn tới là: tăng cường vai trò kiểm soát của Nhà nước đối với các doanh nghiệp độc quyền, phân loại hàng hoá dịch vụ độc quyền để làm căn cứ cho việc kiểm soát giá độc quyền, căn cứ xác định giá độc quyền, ban hành luật điều chỉnh riêng đối với từng ngành độc quyền nhằm mục đích hạn chế những hành vi lợi dụng vị thế độc quyền để nâng giá, ép giá...gây phương hại đến lợi ích của người sản xuất, người tiêu dùng và cho toàn xã hội. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về độc quyền, giá độc quyền và kiểm soát giá độc quyền trong nền kinh tế thị trường như: nguồn gốc và bản chất của độc 5
quyền; hình thái thị trường độc quyền: cạnh tranh hoàn hảo, độc quyền và độc quyền nhóm; độc quyền giá và hậu quả tiêu cực của nó đối với phát triển kinh tế, kiểm soát độc quyền giá; kinh nghiệm của một số nước về kiểm soát giá độc quyền. Chương 2: Một số vấn đề về kiểm soát giá độc quyền ở Việt Nam như: quá trình hình thành và phát triển độc quyền ở Việt Nam; kiểm soát giá độc quyền ở nước ta hiện nay. Chương 3: Các giải pháp kiểm soát độc quyền giá trong một số ngành kinh tế ở Việt Nam như: vai trò của Nhà nước trong việc kiểm soát độc quyền và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh ở Việt Nam; kiến nghị các giải pháp kiểm soát giá đối với các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền ở Việt Nam. 6
CHƢƠNG 1 KIỂM SOÁT GIÁ ĐỘC QUYỀN VÀ ẢNH HƢỞNG TIÊU CỰC CỦA GIÁ ĐỘC QUYỀN ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ 1.1. Nguồn gốc và bản chất của độc quyền Cạnh tranh tự do theo luật định là một động lực quan trọng của sự phát triển. Cạnh tranh thúc đẩy quá trình tích tụ, tập trung nguồn lực, vốn và các yếu tố khác của quá trình tái sản xuất. Cạnh tranh cao độ sẽ làm xuất hiện các doanh nghiệp lớn có khả năng khống chế được thị trường và tiến tới độc quyền trên thị trường đó. Xét về bản chất của quá trình cạnh tranh, nếu để tự do quá trình này sẽ phát triển theo lộ trình sau đây: từ cạnh tranh lành mạnh sang cạnh tranh không lành mạnh mang tính độc quyền, từ cạnh tranh mang tính độc quyền sang độc quyền. Độc quyền khi mới xuất hiện có những ý nghĩa tiến bộ nhất định. Để giành được vị trí độc quyền các doanh nghiệp phải cải tiến tổ chức quản lý, áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật tập trun g mọi nguồn lực tạo sức mạnh để giành giữ vị trí độc quyền. Do vậy, độc quyền đã có những tác động tích cực thúc đẩy quá trình tích tụ, tập trung các nguồn lực để phát triển tạo ra những ngành kinh tế mũi nhọn, luôn đi đầu về mặt kỹ thuật công nghệ. Song khi đã giữ vững được vị trí độc quyền thì các doanh nghiệp độc quyền lại tìm cách duy trì địa vị độc quyền của mình bằng cách thôn tính hoặc tiêu diệt các đối thủ, không chú trọng tới việc tăng năng suất, cải tiến kỹ thuật nữa... Những doanh nghiệp độc quyền này lại là những lực cản cho môi trường cạnh tranh. Như vậy ngoài nguyên nhân cạnh tranh khốc liệt dẫn đến độc quyền có thể chỉ ra ba nguyên nhân chính dẫn đến độc quyền đó là: đặc thù của công nghệ sản xuất sản phẩm, sự thông đồng ngầm giữa các 7
doanh nghiệp ở trong ngành và những cản trở đối với việc nhập cuộc của các doanh nghiệp tiềm năng. 1.1.1. Tính kinh tế của quy mô và độc quyền tự nhiên Từ những thông tin và số liệu về chi phí và nhu cầu, chúng ta có thể dự đoán được cơ cấu của ngành sẽ là độc quyền hay cạnh tranh. Nhìn chung cơ cấu này sẽ phụ thuộc vào đường cong chi phí trung bình và đường cong cầu. Trong điều kiện cạnh tranh nếu không có sự trợ giúp thì các doanh nghiệp sẽ chỉ sản xuất nếu nhu cầu ít nhất phải đạt được mức của qui mô tối thiểu có hiệu quả, và do đó đường cong sẽ bắt đầu từ mức sản lượng tối thiểu đó. Ở đây qui mô tối thiểu có hiệu quả được định nghĩa như mức sản lượng mà ở đó chi phí trung bình đạt mức thấp nhất. Tỷ lệ qui mô tối thiểu có hiệu quả và qui mô của nhu cầu là yếu tố quyết định đến cơ cấu độc quyền hay cạnh tranh trên thị trường. Điều này có thể minh họa thông qua hình 1. p p D(p) D(p) AC AC MES * MES * * (A) q q (B) q q Hình 1 Trong hình 1, đồ thị (A) mô tả ngành có qui mô tối thiểu có hiệu quả (điểm thấp nhất trong đường cong chi phí trung bình AC, tức là điểm MES) nhỏ so với nhu cầu (giao điểm của đường cong cầu D (p) và đường chi phí 8
trung bình AC), tức là điểm hoà vốn được ký hiệu là q* trong hình (A) và q** trong hình (B) và do đó ngành này có cơ cấu cạnh tranh tiềm năng. Ở đây cần lưu ý là, trong giai đoạn dài hạn chi phí cố định có thể thay đổi tuỳ theo sự thay đổi của công nghệ, đặc biệt là phụ thuộc vào sự vận động của nhu cầu. Điều này dẫn đến sự thay của đường cong chi phí trung bình cùng với động thái nhu cầu, do đó qui mô tối thiểu có hiệu quả MES cũng khả biến khi có những sự thay đổi lớn về nhu cầu. Đồ thị (B) cho thấy, qui mô tối thiểu hiệu quả (MES) rất lớn so với nhu cầu (q**). Do vậy, ngành này có cơ cấu độc quyền tiềm năng và những độc quyền như vậy được gọi là “độc quyền tự nhiên”. “Tự nhiên” ở đây nói lên rằng, cơ cấu độc quyền là do đặc điểm công nghệ và nhu cầu đối với sản phẩm của ngành tạo ra chứ không phải là yếu tố lịch sử hay ảnh hưởng của cơ chế chính sách kinh tế. Hay nói cách khác, trong những điều kiện về công nghệ và nhu cầu như vậy, sự tồn tại của độc quyền là khách quan và do đó biện pháp duy nhất mà Nhà nước có thể làm là điều tiết những độc quyền đó. 1.1.2. Độc quyền do thoả thuận ngầm và sự hình thành của những Cartel ngầm Trong một vài trường hợp, mặc dù trong một ngành có một số doanh nghiệp hoạt động, song các doanh nghiệp này có những thoả thuận ngầm và hình thành nên Cartel, họ định ra giá và sản lượng gần với giá và sản lượng độc quyền. Tuy Cartel bị nghiêm cấm theo luật và bị trừng phạt nặng nếu có bằng chứng ở nhiều nước, song trên thực tế vẫn tồn tại những thoả thuận ngầm (không viết thành văn bản) giữa các doanh nghiệp nhằm tối đa hoá lợi nhuận của ngành, gây thiệt hại cho xã hội. Song lý thuyết đã chỉ ra, các doanh nghiệp tham gia Cartel ngầm nói chung là không bền vững, trừ phi mỗi doanh nghiệp đều có một kế hoạch làm ăn lâu dài trên thị trường đó, coi trọng lợi nhuận thu được trong tương lai và Cartel phải có một cơ chế trừng phạt thích hợp đối với việc thành viên bí mật vi phạm thoả thuận ngầm. Bởi 9
vậy, để chống lại những Cartel ngầm, một mặt Chính phủ phải có những biện pháp phạt nặng nếu phát hiện ra sự tồn tại của chúng, mặt khác phải tạo ra một cơ cấu ngành mềm dẻo với khả năng nhập cuộc của các doanh nghiệp mới và khả năng bỏ cuộc của các doanh nghiệp đã có mặt trên thị trường được dễ dàng. Điều này có nghĩa là cơ cấu của ngành rất năng động, luôn có sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong Cartel và ngoài Cartel, đồng thời các Cartel không có được một cơ cấu bền vững do khả năng bỏ cuộc chống lại những tổ chức ngầm. Chính phủ phải chú trọng những biện pháp gián tiếp, đặc biệt là những biện pháp mang tính cơ cấu. 1.1.3. Độc quyền do sự tồn tại của những vật cản đối với khả năng nhập cuộc, bỏ cuộc của các doanh nghiệp và những biện pháp khắc phục Trong thực tế, một số ngành có cơ cấu cạnh tranh tiềm năng, song trong một giai đoạn nào đó lại ở trong tình trạnh độc quyền. Tuy lợi nhuận của các doanh nghiệp độc quyền rất cao tạo sự nhòm ngó của các doanh nghiệp khác song sự nhập cuộc của các doanh nghiệp mới lại không xảy ra. Nguyên nhân chính là trong ngành này có những vật cản đối với khả năng nhập cuộc. Có thể chia những vật cản ra làm hai loại: Vật cản tuyệt đối và vật cản tương đối. - Vật cản tuyệt đối. Đây là những cản trở loại bỏ hoàn toàn sự nhập cuộc trong một giai đoạn nào đó. Những vật cản này mang tính chất pháp lý, bằng các điều luật chứ không phải tính chất kinh tế. Trong một giai đoạn nhất định, vì một lý do nào đó mà Nhà nước muốn bảo vệ tính độc quyền của một ngành nào đó nếu không cho phép bất cứ một sự nhập cuộc nào. Một ví dụ phổ biến nhất trong thực tế là bảo vệ bản quyền đối với những phát minh và sáng chế. Một bằng sáng chế cho phép người phát minh độc quyền sử dụng và thu lợi từ sáng kiến đó trong một thời gian. Đặc quyền đó một mặt khuyến khích đầu tư cho khoa học kỹ thuật, mặt khác lại gây ra 10
sự thiệt hại cho xã hội do có sự độc quyền. Do vậy luật phải tìm được thời hạn tối ưu cho độc quyền đối với phát minh sáng chế đó. - Vật cản tương đối. Vật cản tương đối thường mang tính kinh tế, việc nhập cuộc không bị cấm đoán song do có những khó khăn lớn mà sự nhập cuộc của các doanh nghiệp đứng ngoài là không có lợi. Có 3 nguyên nhân dẫn đến vật cản tương đối: Một là: Sự kém hoàn thiện của thị trường vốn. . Những người vay khác nhau phải trả lãi suất vay khác nhau và lãi suất sẽ tăng khi lượng vay tăng lên. Điều này cũng dễ hiểu vì việc nhập cuộc thường được ngân hàng coi là công việc mạo hiểm nên sẽ đòi lãi suất cao hơn. Lượng vay càng lớn thì độ mạo hiểm càng lớn nên lãi suất phải trả càng cao. . Sự vắng mặt hay kém hoàn thiện của thị trường vốn dài hạn và của thị trường chứng khoán. Như chúng ta biết, những doanh nghiệp độc quyền thường là những doanh nghiệp có qui mô lớn. Nếu doanh nghiệp khác nhập cuộc với một qui mô nhỏ hơn quy mô tối ưu, tức là qui mô có hàm chi phí trung bình trong giai đoạn dài hạn AC là nhỏ nhất, chi phí trung bình của doanh nghiệp mới nhập cuộc sẽ cao hơn so với chi phí đó của doanh nghiệp độc quyền và do vậy rất khó cạnh tranh. Việc nhập cuộc với qui mô tối ưu đòi hỏi phải có những khoản chi cho đầu tư cơ bản lớn. Ngân hàng chỉ có thể cho vay một phần những khoản vốn trung hạn và dài hạn đó. Còn một tỷ trọng lớn của những đầu tư đó cần phải nhận được từ thị trường vốn và thị trường chứng khoán bằng việc bán cổ phiếu hay trái phiếu doanh nghiệp. Như vậy việc hoàn thiện thị trường vốn cũng là một biện pháp chống độc quyền, tuy gián tiếp song rất căn bản, rất lâu dài và có hiệu quả, vì Chính phủ không phải có những chi phí to lớn để kiểm soát, giám sát và theo dõi 11
chi phí sản xuất của các doanh nghiệp độc quyền. Điều này rất có ý nghĩa đối với Việt Nam là nơi thị trường vốn rất hạn chế. Hai là: Một số lợi thế đặc biệt về chi phí của doanh nghiệp độc quyền. Doanh nghiệp độc quyền có những lợi thế về vị trí, mạng lưới tiêu thụ, mạng lưới cung cấp đầu vào, thông tin, kinh nghiệm chuyên gia và quan hệ với khách hàng. Những lợi thế này dẫn đến việc các doanh nghiệp độc quyền có lợi thế nhất định về chi phí so với các doanh nghiệp mới nhập cuộc. Ba là: Sự trung thành của khách hàng quen. Thực tế cho thấy trong nhiều trường hợp, quan hệ lâu dài nhiều khi quan trọng không kém gì so với giá trong quan hệ giữa người bán hàng và người mua hàng. Quan hệ lâu năm giữa doanh nghiệp độc quyền với người tiêu dùng, sự bảo thủ và không ưa mạo hiểm của khách hàng dẫn đến việc các doanh nghiệp mới nhập cuộc phải chi phí cho quảng cáo, khuyến mại và chất lượng cao hơn so với các doanh nghiệp độc quyền, ít nhất là trong những giai đoạn đầu. Tất cả 3 điểm trên tạo ra sự phi đối xứng về chi phí có lợi cho doanh nghiệp độc quyền. Tuy nhiên, việc cơ cấu độc quyền trên thị trường có bền vững hay không còn phụ thuộc vào tương quan lực lượng giữa doanh nghiệp độc quyền và các doanh nghiệp nhập cuộc tiềm năng và cuộc tranh đấu thực sự giữa các doanh nghiệp này. 1.2. Hình thái thị trƣờng độc quyền Quá trình trong đó giá cả và sản phẩm được xác định trong thế giới thực thường được phản ánh rõ ràng trong cơ cấu thị trường. Một thị trường bao gồm tất cả những người mua, người bán hiện có và ở dạng tiềm năng của một sản phẩm. Thông thường cơ cấu thị trường được chia làm 3 dạng: cạnh tranh hoàn hảo một thái cực, độc quyền thuần tuý ở một thái cực khác và độc quyền ở 12
giữa. Ba dạng khác nhau này của cơ cấu thị trường được xác định và phân biệt bởi số lượng và qui mô của người mua và người bán, dạng của sản phẩm được mua hay bán, mức độ linh động của nguồn hàng và thị trường (các hãng và cá nhân có dễ dàng gia nhập và đi khỏi thị trường không) và kiến thức mà các thành viên trong thị trường đang có về giá cả và chi phí, điều kiện của cung và cầu. SƠ ĐỒ CÁC HÌNH THÁI THỊ TRƢỜNG Cạnh tranh hoàn hảo Độc quyền nhóm Độc quyền Cạnh tranh về lƣợng Cạnh tranh về giá Sản phẩm thuần nhất song phân liệt Sản phẩm không thuần nhất mà theo chiều ngang tức là theo không gian có một số tính chất khác nhau  phân liệt sản phẩm theo chiều dọc tức là theo tính chất Dưới giác độ phân tích phúc lợi, trong sơ đồ trên, tổn thất xã hội sẽ tăng dần từ trái sang phải tức là cạnh tranh hoàn hảo cho đến độc quyền nhóm và cao nhất là độc quyền. Cụ thể là nếu chuyển dạng thị trường từ trái sang phải, giá cả sẽ tăng lên còn lượng cung ứng sẽ giảm dần đi. Dạng thực tế phổ biến nhất là độc quyền nhóm và trong nội bộ dạng này, tổn thất xã hội tỷ lệ 13
nghịch với cấp độ khốc liệt của cạnh tranh giữa các tập đoàn độc quyền mà cấp độ này lại tỷ lệ nghịch với khả năng phối hợp chính sách giữa các tập đoàn này (khả năng hình thành nên những Cartel công khai và ngầm). Như vậy trừ một vài trường hợp đặc biệt, việc phối hợp chính sách giữa các công ty thường làm tăng tổn thất xã hội. Bởi vậy những biện pháp chống độc quyền trên thực chất là làm thay đổi cơ cấu thị trường theo chiều từ phải sang trái (độc quyền  độc quyền nhóm  cạnh tranh hoàn hảo). Trên thực tế, dạng thị trường cạnh tranh hoàn hảo rất hiếm có và thường là ở những ngành nhỏ và không quan trọng. Bởi vậy, một khi đã chuyển được cơ cấu thị trường từ độc quyền sang độc quyền nhóm thì bước tiếp theo của các biện pháp chống độc quyền là làm tăng thêm tính khốc liệt của cạnh tranh trong dạng này và đảm bảo một môi trường cạnh tranh lành mạnh và công bằng. 1.2.1. Thị trƣờng cạnh tranh hoàn hảo Trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo thì giá và lượng của một hàng hoá trên thị trường hoàn toàn xác định bởi thế lực thị trường: cung và cầu về hàng hoá đó và do vậy một hãng tham gia thị trường phải là người chấp nhận giá (nó có thể bán bất kỳ số lượng nào theo giá thị trường). - Ý nghĩa và tính chất quan trọng của thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Theo như định nghĩa ở trên thì cạnh tranh hoàn hảo là hình thái thị trường, trong đó có rất nhiều người mua và người bán một sản phẩm, họ là quá nhỏ so với qui mô thị trường do vậy không có khả năng để tác động tới giá của sản phẩm. Điều này có nghĩa là sự thay đổi sản lượng của một hãng hoàn toàn không ảnh hưởng gì tới giá thị trường. Tương tự, mỗi người mua cũng quá nhỏ để có thể đòi hỏi người bán những điều như phải giảm giá khi mua nhiều hay bán chịu... Sản phẩm của mỗi doanh nghiệp là đồng nhất hay được tiêu chuẩn hoá hoàn hảo, người mua không thể phân biệt được sản phẩm của hãng này với hãng khác, do vậy họ có thể chọn bất cứ hãng nào để mua. Tất nhiên “môi 14
trường” có thể thay đổi được thái độ bàng quan của họ (chất lượng dịch vụ, địa điểm bán...). Trong cạnh tranh hoàn hảo mọi yếu tố đều tự do dịch chuyển, có nghĩa là công nhân hay những sản phẩm đầu vào có thể dễ dàng dịch chuyển để phản ứng nhanh chóng với những thay đổi, không có một đầu vào nào là sản phẩm độc quyền. Về mặt dài hạn, các hãng đều có thể gia nhập và đi khỏi thị trường một cách dễ dàng. Có nghĩa là không có giấy phép, không cần phải có nhiều vốn để gia nhập thị trường, và các hãng đã hình thành cũng không có ưu thế gì hơn các hãng mới gia nhập thị trường về kinh nghiệm hay qui mô. Về cơ bản, trong cạnh tranh hoàn hảo thì khách hàng và các doanh nghiệp có kiến thức hoàn hảo về giá hiện tại, giá tương lai, chi phí và những cơ hội kinh tế. Do vậy, người mua hàng không cần thiết trả một giá cao hơn cho một sản phẩm. Chênh lệch giá sẽ nhanh chóng kết thúc và một giá thống nhất cho một sản phẩm sẽ thống trị toàn thị trường. Với thông tin hoàn hảo về giá cả hiện tại, tương lai và chi phí, những nhà sản xuất sẽ biết chính xác phải sản xuất bao nhiêu là vừa đủ và có lợi nhất cho họ. - Hình thành giá trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Trong cạnh tranh hoàn hảo giá của một sản phẩm hoàn toàn được xác định bởi cung và cầu của thị trường (tại điểm giao nhau của đường biểu diễn cung và cầu). Do vậy, một doanh nghiệp có vị trí cạnh tranh là người chấp nhận giá. Có nghĩa là hãng này chấp nhận giá thị trường của sản phẩm và hoàn toàn không thể tác động tới giá thị trường bằng cách thay đổi sản lượng sản xuất. Do sản phẩm của các hãng là đồng nhất, nên một hãng không thể bán sản phẩm cao hơn giá của hãng khác, làm như vậy hãng sẽ mất hết khách hàng. Mặt khác, một hãng cũng không có lý do gì để bán với giá thấp hơn giá của hãng khác vì nếu làm như vậy về lâu dài, hãng này sẽ không có “lợi nhuận kinh tế”. 15
Tuy nhiên, việc nghiên cứu hình thái thị trường cạnh tranh hoàn hảo chủ yếu có ý nghĩa về mặt lý thuyết khi chúng ta đặt vấn đề nghiên cứu các loại hình thái thị trường một cách toàn diện. Trên thực tế, cả thời kỳ sơ khai của sản xuất hàng hoá cũng không tồn tại thị trường cạnh tranh hoàn hảo theo đúng ý nghĩa vốn có của nó. Chỉ có một số loại hình thị trường có dáng dấp gần với mô hình thị trường cạnh tranh hoàn hảo tồn tại ở một số ngành như sản xuất nông nghiệp phân tán hoặc trong phạm vi một khu vực buôn bán nhỏ ở một số thành phố. 1.2.2. Thị trƣờng độc quyền Độc quyền là một hình thái thị trường trong đó có một doanh nghiệp duy nhất bán một sản phẩm mà không có một sản phẩm thay thế gần giống với nó (được gọi là độc quyền bán), hoặc chỉ có một người mua (được gọi là độc quyền mua). Do vậy độc quyền là thái cực trái ngược với cạnh tranh hoàn hảo. So sánh thị trường độc quyền và thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Khi một ngành công nghiệp mang tính cạnh tranh hoàn hảo ở trong trạng thái cân bằng dài hạn thì mỗi doanh nghiệp sẽ sản xuất với chi phí bình quân cho một đơn vị sản phẩm thấp nhất và cũng bán với giá cạnh tranh thấp nhất. Ngược lại trong độc quyền, sản xuất thường không được tiến hành ở điểm chi phí bình quân thấp nhất, do việc gia nhập thị trường là rất khó khăn và nhà độc quyền về lâu dài sẽ thu được lợi nhuận độc quyền. Nhưng từ đây chúng ta chưa thể kết luận được là cạnh tranh hoàn hảo nhất thiết phải tốt hơn hay hiệu quả hơn độc quyền. Cạnh tranh hoàn hảo chỉ có hiệu quả hơn độc quyền nếu qui mô tối thiểu hiệu quả (MES) của mỗi doanh nghiệp là rất nhỏ so với toàn bộ nhu cầu thị trường, điều này sẽ cho phép nhiều doanh nghiệp hoạt động và nếu sản phẩm là đồng nhất thì cạnh tranh hoàn hảo có thể xảy ra. Nhưng thực tế điều này ít xảy ra, bởi vì trong nhiều ngành qui mô tối thiểu hiệu quả thường 16