Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

48
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Với nghiên cứu này, mục tiêu là đánh giá khả năng vận dụng chuẩn mực mới đối với việc đánh giá rủi ro kiểm toán, từ lý luận cho đến thực tiễn tại các công ty kiểm toán nhỏ và vừa tại Việt Nam, nhằm đưa ra các giải pháp thích hợp để góp thêm ý tưởng cho việc thực hiện thành công các quy định của hệ thống chuẩn mực kiểm toán mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam

BOÄ GIA ÙO DUÏC VA Ø ÑA ØO TA ÏO TRÖÔØNG ÑA ÏI HOÏC KINH TEÁ TP. HOÀ CHÍ MINH ----------------- NGUYEÃN QUOÁC NHAÁT HOAØN THIEÄN QUY TRÌNH ÑAÙNH GIAÙ RUÛI RO TRONG KIEÅM TOAÙN BAÙO CAÙO TAØI CHÍNH TAÏI CAÙC COÂNG TY KIEÅM TOAÙN ÑOÄC LAÄP VIEÄT NAM LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KINH TEÁ TP. HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2014
BOÄ GIA ÙO DUÏC VA Ø ÑA ØO TA ÏO TRÖÔØNG ÑA ÏI HOÏC KINH TEÁ TP. HOÀ CHÍ MINH ----------------- NGUYEÃN QUOÁC NHAÁT HOAØN THIEÄN QUY TRÌNH ÑAÙNH GIAÙ RUÛI RO TRONG KIEÅM TOAÙN BAÙO CAÙO TAØI CHÍNH TAÏI CAÙC COÂNG TY KIEÅM TOAÙN ÑOÄC LAÄP VIEÄT NAM Chuyeân ngaønh: Keá Toaùn Maõ soá: 60340301 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KINH TEÁ NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS.TRAÀN PHÖÔÙC TP. HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng luận văn thạc sĩ kinh tế “Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam” là công trình nghiên cứu của tôi. Những thông tin đã sử dụng được chỉ rõ nguồn trích dẫn trong danh mục tài liệu tham khảo. Kết quả nghiên cứu này chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào từ trước đến nay và hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực của luận văn. Tp.HCM, ngày ……..tháng …….năm 2014 Tác giả Nguyễn Quốc Nhất
MỤC LỤC Trang phụ bìa LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, MÔ HÌNH, SƠ ĐỒ PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1.Tính cấp thiết của đề tài ......................................................................................... 1 2.Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 1 3. Đối tượng và phạm vi của nghiên cứu .................................................................. 2 4. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 3 5. Đóng góp mới của luận văn ................................................................................... 3 6. Kết cấu của luận văn.............................................................................................. 4 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ LĨNH VỰC NGHIÊN CỨU................................. 5 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu về rủi ro kiểm toán ........................................ 5 1.1.1 Tình hình nghiên cứu trên thế giới ................................................................... 5 1.1.2 Tình hình nghiên cứu trong nước .................................................................... 6 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1......................................................................................... 10 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH................................................................... 11 2.1 CÁC LOẠI RỦI RO KIỂM TOÁN................................................................... 11 2.1.1 Rủi ro kiểm toán ............................................................................................. 11 2.1.2 Bộ phận cấu thành nên rủi ro kiểm toán ....................................................... 11 2.1.3 Mối quan hệ giữa các loại rủi ro..................................................................... 13 2.1.4 Rủi ro có sai sót trọng yếu .............................................................................. 13 2.1.5 Trọng yếu ........................................................................................................ 13 2.1.6 Mối quan hệ giữa rủi ro và trọng yếu ............................................................ 14 2.2 PHƯƠNG THỨC TIẾP CẬN KIỂM TOÁN.................................................... 15 2.2.1 Tiếp cận kiểm toán theo Bảng cân đối kế toán .............................................. 15 2.2.2 Tiếp cận kiểm toán theo chu trình nghiệp vụ ................................................ 15 2.2.3 Tiếp cận kiểm toán theo phân tích rủi ro tài chính ....................................... 16
2.2.4 Tiếp cận kiểm toán theo rủi ro kinh doanh chiến lược ................................. 17 2.2.5 Rủi ro kinh doanh chiến lược và mối quan hệ với rủi ro kiểm toán ............. 17 2.3 CÁC QUY ĐỊNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐÁNH GIÁ RỦI RO KIỂM TOÁN THEO CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN VIỆT NAM ................................................. 20 2.3.1 Các quy định về đánh giá rủi ro kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành ......................................................................................................... 20 2.3.2 Yêu cầu đánh giá rủi ro kiểm toán theo VSA 315 ......................................... 23 2.4 ĐÁNH GIÁ RỦI RO KIỂM TOÁN THEO CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN QUỐC TẾ................................................................................................................. 34 2.5 ĐÁNH GIÁ RỦI RO THEO QUY ĐỊNH CỦA CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN HOA KỲ (SAS ) ...................................................................................................... 34 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................... 37 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................... 38 3.1 KHUNG NGHIÊN CỨU.................................................................................... 38 3.2 MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................................................ 38 3.3 QUY TRÌNH KHẢO SÁT ................................................................................. 40 3.4 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI KHẢO SÁT ........................................................ 43 3.5 GIỚI THIỆU VỀ PHƯƠNG PHÁP KHẢO SÁT ............................................. 43 3.5.1.Mô tả bảng khảo sát ........................................................................................ 43 3.5.2 Phương pháp thu thập dữ liệu ........................................................................ 44 3.5.3 Tổ chức dữ liệu phục vụ cho việc phân tích ................................................... 45 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................... 45 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ GỢI Ý GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ..................................................................................................................... 46 4.1 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG CHUNG VỀ QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO KIỂM TOÁN .................................................................................... 46 4.1.1 Thực trạng chung về đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính ..... 46 4.1.2 Đánh giá chung về thực trạng đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính ......................................................................................................................... 52
4.2 KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH VÀ PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ..................................................................................................................... 53 4.2.1 Mô tả mẫu nghiên cứu .................................................................................... 53 4.2.2 Kiểm định thang đo Cronbach’s Alpha lần 1 ................................................ 54 4.2.3 Phân tích nhân tố khám phá EFA .................................................................. 57 4.2.4 Phân tích hồi quy ............................................................................................ 59 4.3 ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG DỰA VÀO KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH ................. 61 4.4 GỢI Ý GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ................................................... 64 4.4.1 Quan điểm hoàn thiện ..................................................................................... 64 4.4.2 Giải pháp hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam ................................................. 65 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4: ....................................................................................... 74 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................... 75 5.1 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 75 5.2 KIẾN NGHỊ ....................................................................................................... 76 5.2.1 Về phía công ty kiểm toán. ............................................................................. 76 5.2.2 Về phía cơ quan quản lý nhà nước và hội nghề nghiệp ................................. 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ACFE Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Mỹ AICPA Hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ BGĐ Ban giám đốc BCTC Báo cáo tài chính COSO Committee Of Sponsoring Organization CMKiT Chuẩn mực kiểm toán DN Doanh nghiệp EFA Phân tích nhân tố khám phá HTKSNB Hệ thống kiểm soát nội bộ KSNB Kiểm soát nội bộ IAASB Ủy ban chuẩn mực kiểm toán quốc tế IIA Hiệp hội kiểm toán viên nội bộ ISA Chuẩn mực kiểm toán quốc tế IFAC Liên đoàn Kế toán quốc tế KTV Kiểm toán viên RR Rủi ro RRTT Rủi ro tìm tàng RRKS Rủi ro kiểm soát RRPH Rủi ro phát hiện SBR Rủi ro kinh doanh chiến lược SEC Ủy ban chứng khoán Hoa Kỳ TNHH Trách nhiệm hữu hạng VAA Hội kế toán và kiểm toán Việt Nam VACPA Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam VSA Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam SAS Chuẩn mực kiểm toán Hoa Kỳ
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, MÔ HÌNH, SƠ ĐỒ Bảng 2.1: Nguồn thông tin cho việc đánh giá rủi ro ............................................... 27 Bảng 2.2: Tổng hợp rủi ro đáng kể ......................................................................... 30 Bảng 2.3: Tổng hơp cơ sở dẫn liệu ................................................................................... 35 Bảng 3.1: Mã hóa các biến của mô hình ................................................................. 41 Bảng 4.1: Bảng mô tả mức độ quan trọng của từng tiêu chí .................................. 54 Bảng 4.2: Kết quả kiểm định nhóm biến CE .......................................................... 55 Bảng 4.3: Kết quả kiểm định nhóm biến IC ........................................................... 55 Bảng 4.4: Kết quả nhóm biến IA ............................................................................ 56 Bảng 4.5: Kết quả nhóm biến RA .......................................................................... 56 Bảng 4.6: Kết quả kiểm định mức đánh giá chung ................................................. 57 Bảng 4.7: Kết quả phân tích EFA các biến độc lập................................................. 58 Bảng 4.8: Kết quả phân tích EFA cho biến phụ thuộc ............................................ 59 Bảng 4.9: Các thông số thống kê của từng biến trong phương trình ....................... 60 Bảng 4.10: Bảng phân tích ưu và nhược điểm các công cụ sử dụng để tìm hiểu HTKSNB ............................................................................................................... 72 Mô hình 4.1: Mô hình 5 áp lực cạnh tranh ............................................................. 67 Mô hình 4.2: Mô hình 7s của McKinsey ................................................................ 68 Sơ đồ 2.1: Tiếp cận kiểm toán theo rủi ro kinh doanh chiến lược ........................... 19 Sơ đồ 2.2: Các chuẩn mực liên quan đến rủi ro kiểm toán và hình thành nên ý kiến kiểm toán ............................................................................................................... 21 Sơ đồ 2.3: Mô tả các cấp độ đánh giá rủi ro kiểm toán ........................................... 37 Sơ đồ 3.1: Khung thực hiện nghiên cứu định lượng về đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính .................................................................................................... 38 Sơ đồ 3.2: Các yếu tố ảnh hưởng đến đánh giá rủi ro ............................................. 40
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Kiểm toán báo cáo tài chính là hoạt động đặc trưng của kiểm toán đồng thời là một quy trình tương đối phức tạp, trong xu thế hội nhập Việt Nam đang ngày càng hoàn thiện hơn về những quy định pháp lý cho phù hợp thông lệ quốc tế, mốc đánh dấu quan trọng đó là sự ra đời của Luật Kiểm toán độc lập đã có hiệu lực từ ngày 01/01/2012, đã đóng góp một phần cơ sở pháp lý cho hội nhập trong lĩnh vực kiểm toán của Việt Nam vào thế giới. Tuy nhiên sự cạnh tranh hiện nay giữa các công ty kiểm toán diễn ra mạnh mẽ, một số công ty lựa chọn cạnh tranh bằng cách giảm giá phí, mà việc hạ giá phí thường đi kèm với sự giảm chất lượng trong kiểm toán. Do đó, đòi phải có một phương thức kiểm toán mới, một mô hình kiểm toán mới phù hợp hơn. Sự ra đời của hệ thống chuẩn mực kiểm toán mà Bộ Tài chính ban hành tháng vào 12/2012 đã có hiệu lực từ ngày 01/01/2014 trong đó có chuẩn mực kiểm toán số 315 “Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu thông qua hiểu biết về đơn vị được kiểm toán và môi trường đơn vị” đã chuyển từ mô hình tiếp cận truyền thống sang mô hình tiếp cận dựa trên rủi ro, với sự ra đời của chuẩn mực kiểm toán này đã giúp cho kiểm toán viên đảm bảo được tính hữu hiệu và hiệu quả của cuộc kiểm toán, đồng thời cũng giúp cho các công ty kiểm toán bắt kịp với khoa học và công nghệ tác động đến môi trường kinh doanh của công ty kiểm toán và khách hàng…,tuy nhiên ở các công ty kiểm toán Việt Nam, đặt biệt là các công ty kiểm toán nhỏ và vừa hiện nay liệu có thực hiện đầy đủ các thủ tục theo quy định của chuẩn mực về đánh giá rủi ro. Để biết mức độ áp dụng các quy định về đánh giá rủi ro từ các chuẩn mực kiểm toán mới, tác giả chọn đề tài: “Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam” làm luận văn thạc sĩ của mình. Với nghiên cứu này, mục tiêu là đánh giá khả năng vận dụng chuẩn mực mới đối với việc đánh giá rủi ro kiểm toán, từ lý luận cho đến thực tiễn tại các công ty kiểm toán nhỏ và vừa tại Việt Nam, nhằm đưa ra các giải pháp thích hợp để góp thêm ý tưởng cho việc thực hiện thành công các quy định của hệ thống chuẩn mực kiểm toán mới. 2.Mục tiêu nghiên cứu Thông qua tìm hiểu nội dung của chuẩn mực kiểm toán về đánh giá rủi ro, cách thức tiếp cận kiểm toán dựa trên mô hình rủi ro, tác giả khảo sát các thủ tục kiểm toán
2 hiện tại của các công ty kiểm toán Việt Nam. Qua đó tác giả sẽ đánh giá thực trạng để đưa ra một số gợi ý giải pháp và kiến nghị cho các công ty kiểm toán Việt Nam trong việc vận dụng, tuân thủ các qui định của chuẩn mực kiểm toán. Mục tiêu cụ thể là: - Nghiên cứu cách tiếp cận cuộc kiểm toán từ truyền thống sang cách tiếp cận dựa trên rủi ro; - Tìm hiểu mức độ cần thiết phải thực hiện các thủ tục đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính từ đó đánh giá thực trạng đối với các công ty kiểm toán Việt Nam; - Đề xuất các giải pháp hoàn thiện thủ tục đánh giá rủi ro tại các công ty kiểm toán độc tại Việt Nam. Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu trên, cần trả lời các câu hỏi nghiên cứu sau: Câu hỏi nghiên cứu 1: Thủ tục kiểm toán thực tế mà các công ty kiểm toán độc lập sử dụng để đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu như thế nào? Câu hỏi nghiên cứu 2 : Những yếu tố nào ảnh hưởng đến thủ tục đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính ? Câu hỏi nghiên cứu 3: Những giải pháp nào cần thực hiện để hoạt động đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính đạt hiệu quả hơn? 3. Đối tượng và phạm vi của nghiên cứu a. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là một số chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA) và chuẩn mực kiểm toán quốc tế (ISA) liên quan đến việc đánh giá rủi ro, cụ thể là: - Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 200 – “Mục tiêu tổng thể của kiểm toán viên và công ty kiểm toán khi thực hiện kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam”, Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 315 –“Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu thông qua hiểu biết về đơn vị được kiểm toán và môi trường đơn vị”, VSA 402- Các yếu tố cần xem xét khi kiểm toán đơn vị có sử dụng dịch vụ bên ngoài, VSA 540 - Kiểm toán các ước tính kế toán (bao gồm ước tính kế toán về giá trị hợp lý và các thuyết minh liên quan) và các chuẩn mực có liên quan; - Một số nghiên cứu về mô hình rủi ro kiểm toán; - Các công ty kiểm toán vừa và nhỏ tại Việt Nam.
3 b. Phạm vi nghiên cứu Luận văn này nghiên cứu trong lĩnh vực kiểm toán độc lập đối với các thủ tục đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu trong kiểm toán báo cáo tài chính của các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa tại Việt Nam 4. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu định tính Phương pháp nghiên cứu định tính được thể hiện thông qua phân tích, tổng hợp các nghiên cứu trước, các tài liệu văn bản pháp lý liên quan đến đề tài, kết hợp với với phương pháp chuyên gia để xem liệu phương pháp đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu của các công ty kiểm toán hiện hành có hợp lý chưa?, nhằm đưa ra gợi ý những chính sách phù hợp. Phương pháp nghiên cứu định lượng Phương pháp nghiên cứu định lượng được thực hiện thông qua việc sử dụng mô hình phân tích nhân tố khám phá (EFA) bao gồm Phân tích hồi quy và Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình để xác định, kiểm chứng các nhân tố tác động đến quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính. 5. Đóng góp mới của luận văn Kết quả nghiên cứu sẽ đóng góp một phần nhất định về lý luận và thực tiễn cho kiểm toán báo cáo tài chính - Hệ thống hóa các văn bản pháp lý liên quan đến quá trình tiếp cận rủi ro kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh; - Đánh giá thực trạng về các thủ tục đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu của các công ty kiểm toán có quy mô nhỏ và vừa tại Việt Nam; - Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến việc đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính; - Đề xuất các giải pháp hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính; - Nêu ra một số kiến nghị đối với cơ quan ban ngành liên quan trong việc thực hiện các chính sách để thực hiện các giải pháp trên hiệu quả hơn.
4 6. Kết cấu của luận văn Luận văn ngoài phần mở đầu, các danh mục và tài liệu tham khảo, nội dung đuợc chia thành 5 chương: Chương 1: Tổng quan về lĩnh vực nghiên cứu Chương 2: Cơ sở lý luận về rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương 4: Kết quả nghiên cứu và gợi ý giải pháp hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính Chương 5: Kết luận và kiến nghị
5 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ LĨNH VỰC NGHIÊN CỨU 1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu về rủi ro kiểm toán 1.1.1 Tình hình nghiên cứu trên thế giới Đánh giá rủi ro trong hoạt động kiểm toán là một trong những vấn đề đang được khá nhiều nhà nghiên cứu trong lĩnh vực kiểm toán quan tâm. Cùng với sự phát triển của lĩnh vực kiểm toán nói chung thì các thủ tục đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính nói riêng cũng đã được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Trong quá trình thực hiện đề tài người viết đã nghiên cứu một số công trình sau: [1] Richard W. Houston, Michael F. Peters, Jamie H. Pratt, (1999), “The Audit Risk Model, Business Risk and Audit-Planning Decisions”, The Accounting Review, Vol. 74, No. 3, pp. 281-298 Bài báo khoa học này nói về mối quan hệ giữa rủi ro kinh doanh và rủi ro kiểm toán, nghiên cứu này mô tả (đầu tư cho cuộc kiểm toán và giá phí kiểm toán) quyết định trong kế hoạch kiểm toán. Trong một thí nghiệm, các đối tác kiểm toán và quản lý kiểm tra một trong hai trường hợp sai sót trọng yếu do nhầm lẫn hoặc gian lận được phát hiện. Kiểm toán viên đánh giá các yếu tố của mô hình rủi ro kiểm toán, đánh giá rủi ro kinh doanh và cung cấp các khuyến nghị về việc đầu tư cho cuộc kiểm toán và giá phí kiểm toán tương ứng cho việc đầu tư đó. [28] [2] Knechel. W. R, (2007). “The business risk audit: Origins and obstacles (and opportunities?) Accounting, Organizations, and Society” 32(4/5): 383-408 Bài báo khoa học này nói về việc kiểm toán tiếp cận dựa trên rủi ro kinh doanh là một cách tốt hơn để đánh giá rủi ro dẫn đến kiểm toán viên tập trung kiểm tra hơn. Tuy nhiên, quá trình phát triển và thực hiện kiểm toán rủi ro kinh doanh là vô cùng khó khăn. Từ vụ kiện Enron và vụ bê bối tiếp theo xảy ra, câu hỏi nảy sinh là liệu kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh có hiệu quả, hoặc thậm chí thích hợp. Sáng kiến pháp lý tiếp theo sau từ hậu quả của Enron, chẳng hạn như tăng cường tập trung vào khuyến khích quản lý để báo cáo gian lận và phân tích chuyên sâu của kiểm soát nội bộ có thể cung cấp một nền tảng khả thi cho xem xét lại phương pháp rủi ro kinh doanh. [24] [3] Anna Alon, Peggy Dwyer, 2010.The impact of groups and decision aid reliance on fraud risk assessment, Management Research Review, Vol. 33 Iss: 3, pp.240 – 256 Mục đích của bài báo khoa học này nghiên cứu làm thế nào vận dung chuẩn mực kiểm toán Hoa Kỳ (SAS) số 99 để đánh giá rủi ro gian lận một cách hiệu quả và đáng
6 tin cậy. Kết quả của nghiên cứu cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách đánh giá rủi ro do gian lận. Bài viết này cung cấp thông tin cho kiểm toán viên và các công ty tham gia thiết kế, đánh giá rủi ro gian lận hiệu quả. [19] [4] Mahdi Salehi and Mohammad Khatiri (2011), “A study of risk based auditing barriers: Some Iranian evidence”, African Journal of Business Management, pp. 3923- 3934 Bài báo khoa học này nói về quá trình phát triển các kỹ thuật kiểm toán theo đó ban đầu là kỹ thuật dựa trên chứng từ, sau đó là kỹ thuât kiểm toán dựa trên bảng cân đối kế toán, tiếp theo là kỹ thuât kiểm toán dựa trên tiếp cận hệ thống và cuối cùng là kỹ thuật kiểm toán dựa trên rủi ro. Đồng thời nghiên cứu một số rào cản kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh đối với quốc gia Iran [25] [5] Natalia kochetova-kozloski, William f. Messier, jr (2011), “strategic analysis and auditor risk judgments”, A Journal of Practice & Theory, Vol. 30, No. 4, pp. 149-171 Bài báo khoa học này mô tả quá trình nghiên cứu thực nghiệm với sự tham gia của 67 kiểm toán viên kinh nghiệm từ 3 công ty kiểm toán trong nhóm Big 4 để kiểm tra hiệu quả của việc phân tích hai khía cạnh của phân tích chiến lược (vị trí chiến lược và chiến lược quá trình thực hiện) so với không thực hiện phân tích chiến lược. Cuối cùng bài báo gợi ý rằng phân tích chiến lược có liên quan tốt hơn đến chất lượng thủ tục đánh giá rủi ro có sai sót trong yếu, đó là một trong những mục tiêu chính trong quá trình kiểm toán [26] 1.1.2 Tình hình nghiên cứu trong nước Khi nghiên cứu đề tài này người viết cũng tham khảo một số công trình nghiên cứu trong nước trước đó bao gồm luận văn, luận án, các đề tài nghiên cứu khoa học, và các bài báo khoa học đăng trên các tạp chí về kế toán: 1.1.2.1 Các luận văn, luận án [1] Luận văn thạc sĩ kinh tế với đề tài: “Hoàn thiện quy trình đánh giá và đối phó rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa ở Việt Nam” của tác giả Dương Ngọc Thương Duyên bảo vệ năm 2013. Trong phần tổng quan về đánh giá và tiếp cận kiểm toán tác giả đã mô tả lịch sử phát triển của mô hình kiểm toán dựa trên rủi ro, các mô hình đánh giá rui ro trong đó bao gồm rủi ro tài chính và rủi ro kinh doanh, đồng thời đưa ra các thủ tục đánh giá rủi ro kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế ISA 315 và các biện pháp đối phó với rủi ro đã đánh giá theo
7 chuẩn mực kiểm toán quốc ISA 330. Trong phần khảo sát thực trạng tác giả đã khảo sát thực tế tại các công ty kiểm toán và dùng phương pháp thống kê mô tả để nói về thực trạng chung trong quá trình đánh giá và đối phó rủi ro của các công ty kiểm toán có quy mô nhỏ và vừa làm cơ sở cho các kiến nghị trong phần giải pháp hoàn thiện. [4] [2] Luận văn thạc sĩ kinh tế với đề tài: “Quy trình lập kế hoạch kiểm toán trong kiểm toán báo cáo Tài chính tại các công ty kiểm toán trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Trương Thị Yến Nhung bảo vệ năm 2012. Tác giả đã nêu ra quy trình lập kế hoạch kiểm toán trong đó có phần đánh giá rủi ro trong giai đoạn lập kế hoạch bao gồm việc đánh giá rủi ro kiểm soát theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 400 (VSA 400)- Đánh giá rủi ro và kiểm soát nội bộ: “Kiểm toán viên phải có đủ hiểu biết về hệ thống kế toán và kiểm soát nội bộ của khách hàng để lập kế hoạch kiểm toán và xây dựng cách tiếp cận kiểm toán có hiệu quả ”, Chuẩn mực này đã hết hiệu lực và nằm trong chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 315 (VSA 315), và đánh giá tính trọng yếu và rủi ro để ước tính mức độ sai sót của báo cáo tài chính có thể chấp nhận được, xác định phạm vi của cuộc kiểm toán và đánh giá ảnh hưởng của các sai sót trên đến báo cáo tài chính để từ đó xác định bản chất, thời gian và phạm vi thực hiện các thử nghiệm kiểm toán. [16] [3] Luận văn thạc sĩ kinh tế với đề tài: “Hoàn thiện quy tìm hiểu hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh giá rủi ro kiểm soát trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán vừa và nhỏ” của tác giả Phạm Kim Loan bảo vệ năm 2013. Tác giả đã nêu ra được sự hiểu biết về đơn vị và môi trường đánh giá rủi ro có sai lệch trọng yếu theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế ISA 315 và các biện pháp xử lý của kiểm toán viên đối với rủi ro đã đánh giá bao gồm xem xét thời gian, nội dung và phạm vi thử nghiệm bổ sung, thử nghiệm kiểm soát, thử nghiệm cơ bản, xem xét sự đầy đủ của việc trình bày và công bố - theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế ISA 330- Biện pháp xử lý của kiểm toán viên đối với rủi ro đã được đánh giá [11] [4] Luận văn thạc sĩ kinh tế với đề tài: “Hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính của công ty niêm yết tại các công ty kiểm toán độc lập vừa và nhỏ” của tác giả Trương Anh Tuấn bảo vệ năm 2013. Tác giả đã nêu ra các công trình nghiên cứu về gian lận của Donald R. Cressey (1919-1987), D. W. Steve Albrecht, nghiên cứu về gian lận trong kế toán của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận của Hoa Kỳ (ACFE), Nghiên cứu về gian lận trong kế toán của ủy ban COSO, nghiên
8 cứu về gian lận trong kế toán của Cục điều tra liên bang Mỹ (FBI), tác giả cũng đã nghiên cứu tổng quan về các thủ tục kiểm toán về phát hiện gian lận trong kiểm toán báo cáo tài chính theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế như ISA 200, ISA240, ISA 315, ISA330 và chuẩn mực kiểm toán Việt Nam(VSAs) tương ứng. Dựa trên nền tảng lý thuyết về gian lận tác giả đã nghiên cứu thực trạng gian lận trên BCTC của các công ty niêm yết tại Việt Nam bằng cách đối chiếu báo cáo tài chính trước kiểm toán và sau khi kiểm toán của 50 công ty. Trong số 50 BCTC được sử dụng phân tích có 5 BCTC được thu thập trực tiếp từ công ty kiểm toán trong đó có ba BCTC của năm tài chính 2011, 45 báo cáo tài chính còn lại được thu thập thông qua chọn mẫu từ website trong đó có 22 BCTC năm 2011 và 23 BCTC năm 2012. Từ việc khảo sát thực trạng đó tác giả đã đưa ra kết luận về gian lận bao gồm khai khống và khai thiếu một số khoản mục trên BCTC dựa trên mẫu thu thập. Các khoản mục dễ xảy ra gian lận như : Nợ phải thu, hàng tồn kho, nợ phải trả, doanh thu. Bên cạnh đó tác giả cũng khảo sát thực trạng về các thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận của các công ty kiểm toán vừa và nhỏ ở Việt Nam. [15] 1.1.2.2 Các bài báo khoa học [1] Bài báo khoa học của tác giả TS.Phạm Tiến Đạt với tựa đề “Đánh giá rủi ro trong ngân hàng thương mại khi kiểm toán báo cáo tài chính” đăng trên website vacpa.org.vn, tác giả đã đưa ra nhận định phương pháp luận kiểm toán trong VSA(2012) là “Đánh giá rủi ro và kiểm tra hệ thống” thay thế cho phương pháp chọn mẫu trước đây. Đối với nhận định rủi ro tìm tàng trong ngân hàng gồm hai loại: Các rủi ro có nguồn gốc nội tại và các rủi ro về mặt hệ thống do tác động của thị trường ngân hàng. Theo đó các rủi ro có nguồn gốc nội tại bao gồm: rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản, rủi ro lãi suất, rủi ro vỡ nợ, rủi ro hối đoái. Còn các rủi ro về mặt hệ thống do tác động của thị trường ngân hàng bao gồm: Rủi ro lạm phát, rủi ro công nghệ, rủi ro thay đổi môi trường pháp lý, rủi ro về chu kỳ kinh tế, sự biến động của các yếu tố thị trường, rủi ro từ sự thay đổi môi trường tự nhiên. Dựa vào những thông tin này KTV có thể xác định mức độ của rủi ro tìm tàng (RRTT) và rủi ro kiểm soát (RRKS). Để đánh giá rủi ro, KTV tiến hành xây dựng bảng trọng số cho từng nhân tố để đánh giá, cho điểm về mức độ rủi ro đối với từng nhân tố, sau đó tổng hợp điểm đánh giá cho toàn bộ hoạt động đó để đánh giá mức độ rủi RRTT và RRKS cho từng loại hoạt động của đơn vị, bộ phận được kiểm toán.Trên cơ sở thực hiện quy trình nhận diện và đánh giá khoa học và đúng đắn về các RRTT và
9 RRKS trong kiểm toán BCTC tại các ngân hàng thương mại sẽ giúp KTV lập kế hoạch kiểm toán phù hợp, xác định được đúng khối lượng, quy mô, phạm vi công việc kiểm toán và có kế hoạch về nhân sự, thời gian, chi phí và các phương tiện cần thiết khác cho một cuộc kiểm toán nhằm nâng cao hiệu quả của cuộc kiểm toán BCTC. [2] Bài báo khoa học của TS. Trần Thị Hồng Mai với đề tài “Đánh giá rủi ro trong kiểm toán nội bộ giúp doanh nghiệp đạt được mục tiêu hoạt động” bài báo nêu ra các nguyên nhân dẫn đến rủi ro bao gồm mâu thuẫn về mục đích hoạt động; các chiến lược DN đưa ra cản trở việc thực hiện mục tiêu; các yếu tố bên ngoài: chính trị, môi trường – đối thủ cạnh tranh, thay đổi ngành, thay đổi môi trường pháp lý, thị trường tiền tệ; các yếu tố bên trong: qui trình – hoạt động, xử lý thông tin, công nghệ; thiếu nhân sự chủ chốt, bộ phận quản lý chất lượng yếu, tăng trưởng quá nhanh…,nếu xét về bản chất thì rủi ro trong DN gồm: Rủi ro kinh doanh là rủi ro liên quan tới lĩnh vực kinh tế, kỹ thuật hay đối thủ cạnh tranh. Loại rủi ro này thường liên quan tới việc tìm kiếm mục tiêu kinh doanh- hàng hóa, dịch vụ từ các nhà cung cấp bên ngoài. Những rủi ro có thể có là thông tin giả mạo hoặc quá mức từ nhà cung cấp, thông tin sai hoặc chậm, quan hệ với nhà cung cấp hiện thời không đạt được giá trị tốt nhất,....; Rủi ro tài chính: là rủi ro liên quan tới lãi suất, dòng tiền, tỷ giá hối đoái, tiền; Rủi ro nhân nhượng liên quan tới việc vi phạm pháp luật (Luật Kế toán, chuẩn mực kế toán,...). Từ việc nhận diện rủi ro tác giả xây dựng quá trình đánh giá rủi ro đó phục vụ cho quá trình tư vấn và quản lý rủi ro. Tuy nhiên bài viết chỉ phụ vụ cho quá trình đánh giá rủi ro trong kiểm soát nội bộ. [14] 1.3 Khe hổng nghiên cứu và định hướng nghiên cứu Một số bài nghiên cứu về đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính nhưng lúc đó hệ thống chuẩn mực kiểm toán mới chưa có hiệu lực trước năm 2013 nên hầu hết áp dụng theo hệ thống chuẩn mực kiểm toán cũ để đánh giá thực trạng . Hệ thống chuẩn mực kiểm toán mới chưa được áp dụng một cách triệt để, chưa đi sâu vào các thủ tục đánh giá rủi có sai sót trọng yếu theo quy định hiện hành; Chưa đi sâu vào nghiên cứu các chuẩn mực về đánh giá rủi ro như 402, 450; Chưa có công trình nghiên cứu áp dụng phương pháp nghiên cứu định lượng vào bài luận văn của các tác giả như đã đề cập trên đó chính là những khe hổng nghiên cứu mà tác giả sẽ hoàn thiện những “khe hổng” ấy.
10 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 Trong chương này tác giả đã nghiên cứu tổng quan về lĩnh vực kiểm toán, lịch sử hình thành. Nghiên cứu các đề tài, công trình nghiên cứu, các bào bài báo đăng trên các tạp chí chuyên ngành về kế toán, kiểm toán của các tác giả trong nước và ngoài nước liên quan đến vấn đề đánh giá rủi trong kiểm toán, đặc biệt là việc nghiên cứu những bài viết về đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu trong kiểm toán báo cáo tài chính, đã cung cấp cho tác giả cách nhìn nhận tổng quan trong phần nghiên nhằm tìm ra khe hổng, những khoản trống phục vụ cho nghiên cứu trong đề tài của mình.
11 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUY TRÌNH ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH 2.1 CÁC LOẠI RỦI RO KIỂM TOÁN 2.1.1 Rủi ro kiểm toán Theo đoạn 13c của VSA200(2012) thì “Rủi ro kiểm toán: Là rủi ro do kiểm toán viên đưa ra ý kiến kiểm toán không phù hợp khi báo cáo tài chính đã được kiểm toán còn chứa đựng sai sót trọng yếu”. Rủi ro kiểm toán là hệ quả của rủi ro có sai sót trọng yếu (gồm rủi ro tiềm tàng, rủi ro kiểm soát) và rủi ro phát hiện. Việc đánh giá rủi ro được thực hiện dựa trên các thủ tục kiểm toán để thu thập thông tin cần thiết, phục vụ mục đích đánh giá rủi ro và dựa vào bằng chứng thu thập trong suốt quá trình kiểm toán. Việc đánh giá rủi ro gắn với xét đoán chuyên môn nhiều hơn là đo lường chính xác. [8] 2.1.2 Bộ phận cấu thành nên rủi ro kiểm toán 2.1.2.1 Rủi ro tiềm tàng Theo đoạn 13n của VSA 200 (2012) thì “Rủi ro tiềm tàng: Là rủi ro tiềm ẩn, vốn có, do khả năng cơ sở dẫn liệu của một nhóm giao dịch, số dư tài khoản hay thông tin thuyết minh có thể chứa đựng sai sót trọng yếu, khi xét riêng lẻ hay tổng hợp lại, trước khi xem xét đến bất kỳ kiểm soát nào có liên quan”. [8] Rủi ro tiềm tàng sẽ cao hơn đối với các phép tính phức tạp hoặc các tài khoản phản ánh số liệu được hình thành từ các ước tính kế toán không chắc chắn. Những yếu tố từ bên ngoài làm tăng rủi ro kinh doanh cũng có thể làm tăng rủi ro tiềm tàng như sự phát triển của khoa học và công nghệ có thể làm một sản phẩm nào đó trở nên lỗi thời, dẫn đến hàng tồn kho trên sổ kế toán bị phản ánh cao hơn giá trị thực tế. Các yếu tố bên trong đơn vị được kiểm toán và môi trường của đơn vị có liên quan đến một số hoặc tất cả các nhóm giao dịch, số dư tài khoản, thông tin thuyết minh cũng có thể ảnh hưởng đến rủi ro tiềm tàng liên quan đến một cơ sở dẫn liệu cụ thể, ví dụ trường hợp không có đủ nguồn vốn ngắn hạn hoặc sự suy thoái của ngành nghề sẽ dẫn đến thất bại trong kinh doanh. 2.1.2.2.Rủi ro kiểm soát
12 Theo đoạn 13n (ii) của VSA 200 (2012) thì rủi ro kiểm soát là rủi ro xảy ra sai sót trọng yếu, khi xét riêng lẻ hay tổng hợp lại, đối với cơ sở dẫn liệu của một nhóm giao dịch, số dư tài khoản hay thông tin thuyết minh mà kiểm soát nội bộ của đơn vị không thể ngăn chặn hoặc không phát hiện và sửa chữa kịp thời. [8] Rủi ro kiểm soát thể hiện hiệu quả của việc thiết kế, vận hành và duy trì kiểm soát nội bộ của Ban Giám đốc nhằm giải quyết những rủi ro đã xác định có thể cản trở việc hoàn thành các mục tiêu của đơn vị trong quá trình lập và trình bày báo cáo tài chính. Tuy nhiên, do những hạn chế vốn có của kiểm soát nội bộ, dù nó được thiết kế phù hợp và vận hành hiệu quả cũng không thể loại trừ hoàn toàn rủi ro có sai sót trọng yếu trong báo cáo tài chính mà chỉ có thể làm giảm bớt rủi ro. Ví dụ về những hạn chế vốn có của kiểm soát nội bộ gồm: khả năng người thực hiện gây ra nhầm lẫn hoặc lỗi, một số kiểm soát bị vô hiệu do sự thông đồng hay lạm dụng quyền của người quản lý. Do đó, một số rủi ro kiểm soát sẽ luôn tồn tại. Kiểm toán viên có thể đánh giá riêng hoặc đánh giá kết hợp cả rủi ro tiềm tàng và rủi ro kiểm soát, tùy theo kỹ thuật hoặc phương pháp luận kiểm toán và các phương pháp thực hành kiểm toán mà kiểm toán viên lựa chọn. Việc đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu có thể được thể hiện bằng các thuật ngữ có tính định lượng như tỷ lệ phần trăm, hoặc các thuật ngữ phi định lượng. Trong mọi trường hợp, sự cần thiết phải thực hiện đánh giá rủi ro một cách thích hợp còn quan trọng hơn so với việc sử dụng phương pháp nào để đánh giá rủi ro. 2.1.2.3.Rủi ro phát hiện Theo đoạn 13e của VSA 200 (2012) thì “Rủi ro phát hiện: Là rủi ro mà trong quá trình kiểm toán, các thủ tục mà kiểm toán viên thực hiện nhằm làm giảm rủi ro kiểm toán xuống tới mức thấp có thể chấp nhận được nhưng vẫn không phát hiện được hết các sai sót trọng yếu khi xét riêng lẻ hoặc tổng hợp lại”; [8] Với một mức rủi ro kiểm toán xác định trước, mức độ rủi ro phát hiện được chấp nhận có mối quan hệ trái chiều với rủi ro có sai sót trọng yếu được đánh giá ở cấp độ cơ sở dẫn liệu. Do đó nếu kiểm toán viên xác định là rủi ro có sai sót trọng yếu ở mức độ càng cao thì rủi ro phát hiện có thể chấp nhận ở mức càng thấp, và càng cần các bằng chứng kiểm toán có tính thuyết phục cao hơn. Rủi ro phát hiện liên quan đến nội dung, lịch trình, phạm vi các thủ tục được kiểm toán viên xác định để giảm rủi ro kiểm toán xuống mức độ thấp có thể chấp nhận được.