Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Kinh tế tư nhân ở Hà Nội trong tiến trình đổi mới

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:107

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tìm kiếm, đề xuất những kiến nghị, giải pháp nhằm khai thác, phát huy những tiềm năng của kinh tế tư nhân trên địa bàn, phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội, công nghiệp hoá, hiện đại hoá Thủ đô Hà Nội. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Kinh tế tư nhân ở Hà Nội trong tiến trình đổi mới

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA KINH TẾ --------------- NGUYỄN HẢI ĐĂNG KINH TẾ TƯ NHÂN Ở HÀ NỘI TRONG TIẾN TRÌNH ĐỔI MỚI LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Hà Nội – 2004
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA KINH TẾ --------------- NGUYỄN HẢI ĐĂNG KINH TẾ TƯ NHÂN Ở HÀ NỘI TRONG TIẾN TRÌNH ĐỔI MỚI Chuyên ngành: Kinh tế chính trị XHCN Mã số: 50201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: Phó Giáo sư, Tiến sỹ Hoàng Kim Giao Hà Nội – 2004
MỤC LỤC Trang Mở đầu ………………………………………………………………………. 3 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KINH TẾ TƢ NHÂN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN………………… .................................................7 1.1. Một số vấn đề lý luận chung về kinh tế tƣ nhân……………………… 7 1.1.1. Khái niệm kinh tế tƣ nhân………………………………………. 7 1.1.2. Tính tất yếu khách quan tồn tại và phát triển kinh tế tƣ nhân ở nƣớc ta………………………………………………11 1.1.3. Những ƣu thế của kinh tế tƣ nhân………………………………13 1.2. Kinh tế tƣ nhân Việt Nam trong những năm đổi mới……………….14 1.2.1. Đặc điểm hình thành kinh tế tƣ nhân ở nƣớc ta………………...14 1.2.2. Quá trình đổi mới quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc về kinh tế nhiều thành phần và kinh tế tƣ nhân…………………16 1.2.3. Tình hình phát triển kinh tế tƣ nhân ở nƣớc ta………………….19 1.2.4. Những đóng góp tích cực của kinh tế tƣ nhân nƣớc ta...............24 Chương 2 : THỰC TRẠNG KINH TẾ TƢ NHÂN TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI.......................................................................................................... 29 2.1 Đặc điểm môi trƣờng kinh tế – xã hội của Thủ đô…………………... 29 2.2. Quá trình hình thành và phát triển kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội………………………………………………………….33 2.2.1. Tình hình phát triển kinh tế hộ kinh doanh cá thể trên địa bàn Hà Nội…………………………………………….33 2.2.2. Tình hình phát triển các doanh nghiệp khu vực tƣ nhân
1 trên địa bàn Hà Nội……………………………………………38 2.3. Đánh giá tình hình phát triển kinh tế tƣ nhân Hà Nội những năm qua………………………………………………………...46 2.3.1. Những đóng góp tích cực của kinh tế tƣ nhân Hà Nội………….46 2.3.2. Những hạn chế, yếu kém của kinh tế tƣ nhân Hà Nội………….50 2.3.3. Những khó khăn, cản trở sự phát triển kinh tế tƣ nhân Hà Nội…………………………………………………………. 57 2.4. Nguyên nhân thành công và những hạn chế trong việc phát triển và phát huy vai trò của kinh tế tƣ nhân Hà Nội……………….68 2.4.1. Nguyên nhân của những thành công…………………………... 68 2.4.2. Nguyên nhân của những hạn chế……………………………… 69 Chương 3: MỘT SỐ QUAN ĐIỂM, GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ TƢ NHÂN TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI……………………....71 3.1. Bối cảnh kinh tế – xã hội tác động tới sự phát triển kinh tế tƣ nhân Hà Nội. ………………………………………………………..71 3.1.1. Bối cảnh quốc tế………………………………………………. 71 3.1.2. Bối cảnh trong nƣớc…………………………………………….72 3.2. Một số quan điểm về phát triển kinh tế tƣ nhân……………………. 73 3.3. Một số giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội……………………………………………………77 3.3.1. Về phía Nhà nƣớc và Thành Phố Hà Nội………………………77 3.3.2. Về phía doanh nghiệp tƣ nhân…………………………………. 90 Kết luận .................................................................................................. 93 Danh mục tài liệu tham khảo ................................................................... 95
2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần là chủ trƣơng lâu dài của Đảng và Nhà nƣớc nhằm phát huy mọi nguồn lực để phát triển kinh tế – xã hội, công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nƣớc. Dƣới sự lãnh đạo của Đảng, nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa từng bƣớc đƣợc xây dựng và ngày càng rõ nét. Những thành tựu to lớn về nhiều mặt, đặc biệt là lĩnh vực kinh tế đã minh chứng và khẳng định tính đúng đắn của đƣờng lối đó. Kinh tế tƣ nhân đã có những đóng góp đáng kể vào thành tựu chung của nền kinh tế, trở thành một bộ phận quan trọng của nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đảng và Nhà nƣớc đã có chính sách khuyến khích phát triển khu vực kinh tế này phát triển và xem đó là vấn đề có tính chiến lƣợc, lâu dài… Là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hoá của cả nƣớc, Thủ đô Hà Nội có nhiều điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế. Phát huy thế mạnh của mình, trong những năm qua, kinh tế Hà Nội luôn giữ đƣợc mức tăng trƣởng cao. Trong đó kinh tế tƣ nhân trên địa bàn đã có sự phát triển mạnh mẽ, góp phần quan trọng đối với việc thực hiện những mục tiêu kinh tế – xã hội chung của Thành Phố. Tuy nhiên, kinh tế tƣ nhân cả nƣớc nói chung và Hà Nội nói riêng đang gặp những khó khăn, vƣớng mắc cũng nhƣ thách thức trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Muốn duy trì tốc độ phát triển nhanh, đảm bảo thực hiện các mục tiêu chung của Thành phố và đất nƣớc, Hà Nội phải khai thác và phát huy tốt các nguồn lực, tiềm năng của mọi thành phần kinh tế trong đó có khu vực kinh tế tƣ nhân. Nền kinh tế Việt Nam đang hội nhập vào khu vực và thế
3 giới, sức ép cạnh tranh ngày càng tăng lên là thách thức đặt ra cho mọi thành phần kinh tế, trong đó có khu vực kinh tế tƣ nhân. Tiềm năng của kinh tế tƣ nhân còn nhiều, cần tiếp tục phát huy, khai thác hiệu quả. Điều này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có chính sách của Đảng, Nhà nƣớc và của Thành phố Hà Nội, cũng nhƣ sự nỗ lực của chính khu vực kinh tế tƣ nhân. Từ những vấn đề đặt ra trên đây là lý do tác giả lựa chọn đề tài: “Kinh tế tƣ nhân ở Hà Nội trong tiến trình đổi mới”. 2. Tình hình nghiên cứu Những vấn đề về kinh tế tƣ nhân là mảng đề tài khá mới mẻ, hấp dẫn đƣợc nhiều ngƣời quan tâm nghiên cứu. Trong những năm qua, các đề tài, bài viết thƣờng tập trung nghiên cứu kinh tế tƣ nhân ở tầm vĩ mô hoặc nghiên cứu một vài khía cạnh của kinh tế tƣ nhân ở tầm tổng thể quốc gia, rất ít đề tài nghiên cứu về kinh tế tƣ nhân trên phạm vi Tỉnh, Thành phố. Một số đề tài đã đƣợc thực hiện là: - “Các thành phần kinh tế Việt Nam” của tác giả Trần Hoàng Kim, Lê Thụ, Nhà xuất bản Thống kê, Hà Nội 1992. - “Về việc phát triển khu vực kinh tế tƣ nhân ở Việt Nam” của tác giả Trần Thị Hạnh – Luận án PTS Kinh tế – Hà Nội 1994. - “Kinh tế tƣ nhân trong nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” - Đề tài nghiên cứu cấp Bộ, Mã số: 94 - 980076/ĐT của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh của PGS .TS Hồ Văn Vinh, Hà Nội 1995. - “Phát triển kinh tế nhiều thành phần ở Việt Nam”, Luận văn Thạc sỹ kinh tế của tác giả Đoàn Đình Nghiệp - Khoa kinh tế Đại học Quốc Gia Hà Nội. - “Quản lý nhà nƣớc đối với các doanh nghiệp khu vực tƣ nhân trên địa
4 bàn Tỉnh Phú Thọ hiện nay”, Luận văn Thạc sĩ kinh tế của tác giả Hoàng Dân Mạc, năm 2000 - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Đến nay chƣa có đề tài nào nghiên cứu một cách hệ thống, sâu sắc về kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội. Cái mới của đề tài là đi sâu phân tích và khảo cứu tình hình phát triển và đƣa ra những giải pháp phát triển kinh tế tƣ nhân trên một địa bàn cụ thể là Thủ đô Hà Nội. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Tìm kiếm, đề xuất những kiến nghị, giải pháp nhằm khai thác, phát huy những tiềm năng của kinh tế tƣ nhân trên địa bàn, phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội, công nghiệp hoá, hiện đại hoá Thủ đô Hà Nội. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá và làm rõ một số vấn đề lý luận về kinh tế tƣ nhân. - Phân tích thực trạng tình hình phát triển kinh tế tƣ nhân, những đóng góp, những lợi thế của kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội và những vấn đề vƣớng mắc đang đặt ra. - Kiến nghị, đề xuất một số giải pháp phát triển kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu kinh tế tƣ nhân Hà Nội trong sự vận động của nền kinh tế thị trƣờng có sự quản lý của Nhà nƣớc theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa và mối liên hệ giữa kinh tế tƣ nhân với các thành phần kinh tế khác. 4.2. Phạm vi nghiên cứu
5 Luận văn tập trung nghiên cứu tình hình phát triển của khu vực kinh tế tƣ nhân ở Hà Nội trong những năm đổi mới, đặc biệt là trong những năm gần đây. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Luận văn kết hợp sử dụng nhiều phƣơng pháp, trong đó phƣơng pháp cơ bản là phƣơng pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. - Bên cạnh đó đề tài còn sử dụng các phƣơng pháp khác nhƣ: Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, liên hệ, so sánh, phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu và khảo sát thực tế. 6. Những đóng góp của đề tài - Góp phần hệ thống hoá một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kinh tế tƣ nhân nói chung và kinh tế tƣ nhân Hà Nội nói riêng. - Đánh giá thực trạng, phân tích những đóng góp, những tiềm năng, những tồn tại bất cập trong việc phát huy tiềm năng của kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Thành phố Hà Nội. - Đƣa ra quan điểm, những kiến nghị, đề xuất những giải pháp khai thác và phát huy tiềm năng của kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội. 7. Về bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, mục lục, luận văn kết cấu gồm 3 chƣơng. Chương 1: Một số vấn đề chung về kinh tế tƣ nhân trong nền kinh tế thị trƣờng – cơ sở lý luận và thực tiễn Chương 2: Thực trạng kinh tế tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội Chương 3: Một số quan điểm, giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế
6 tƣ nhân trên địa bàn Hà Nội
7 Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KINH TẾ TƢ NHÂN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Một số vấn đề lý luận chung về kinh tế tƣ nhân 1.1.1. Khái niệm kinh tế tư nhân Tìm hiểu các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lê nin, thuật ngữ kinh tế tƣ nhân chƣa đƣợc sử dụng trong tác phẩm của Các Mác, Ph.Ăng ghen và Lênin, mặc dù các nhà kinh điển đã bàn và nghiên cứu nhiều về chế độ tƣ hữu, về kinh tế cá thể, kinh tế nông dân kiểu gia trƣởng, về sản xuất tƣ bản tƣ nhân… Về thực chất chúng ta có thể hiểu dù sử dụng ngôn ngữ khác nhau nhƣng đều có điểm chung là: Kinh tế tƣ nhân dựa trên quan hệ tƣ hữu về tƣ liệu sản xuất, là hoạt động kinh tế của những ngƣời kinh doanh riêng biệt. Kinh tế tƣ nhân ở nƣớc ta mới đƣợc phục hồi và phát triển từ năm 1979, đến năm 1986, đƣợc chính thức thừa nhận. Những vấn đề về kinh tế tƣ nhân đã thu hút đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều tác giả. Về mặt cảm tính hầu nhƣ mọi ngƣời đã hiểu rõ về kinh tế tƣ nhân, nhƣng là vấn đề đang có nhiều sự bàn cãi, tranh luận, chƣa có sự thống nhất, chƣa có nội hàm xác định rõ ràng trong khái niệm kinh tế tƣ nhân. Ở nƣớc ta đang tồn tại nhiều quan niệm khác nhau về kinh tế tƣ nhân. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê chia kinh tế ngoài quốc doanh (kinh tế tƣ nhân) thành: Công ty TNHH, Công ty cổ phần, Doanh nghiệp tƣ nhân, hợp tác xã. Theo quan niệm này, kinh tế tƣ nhân chƣa kể đến kinh tế cá thể tiểu thủ và không tách riêng kinh tế tƣ bản tƣ nhân, đồng thời xác định Hợp tác xã cũng thuộc kinh tế tƣ nhân. Trong “Niên giám Thống kê” lại thấy có sự tách biệt thành phần kinh tế
8 tƣ nhân và thành phần kinh tế cá thể. Trong giới nghiên cứu kinh tế cũng chƣa có sự thống nhất, một số ngƣ- ời quan niệm doanh nghiệp tƣ nhân chỉ là một bộ phận của kinh tế tƣ nhân. Nhƣng có tác giả lại đồng nhất kinh tế tƣ nhân với thành phần kinh tế tƣ bản tƣ nhân. Một số nhà kinh tế đồng nhất kinh tế tƣ nhân với khu vực doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Theo cách quan niệm này, một doanh nghiệp (công ty) sẽ coi là ngoài quốc doanh nếu nhƣ tƣ nhân làm chủ hơn 50% cổ phiếu, cổ phần, vốn góp. Theo cách phân chia thành phần kinh tế trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng cộng sản Việt Nam, hiện nay nền kinh tế quốc dân nƣớc ta đang tồn tại 6 thành phần kinh tế đó là: Kinh tế nhà nƣớc; kinh tế tập thể; kinh tế cá thể, tiểu chủ; kinh tế tƣ bản tƣ nhân; kinh tế tƣ bản nhà nƣớc; kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài [9]. Theo cách phân chia này kinh tế tƣ bản tƣ nhân và kinh tế cá thể, tiểu chủ thuộc về kinh tế tƣ nhân. Tuy vậy, trên thực tế khu vực kinh tế có 100% vốn đầu tƣ nƣớc ngoài cũng là kinh tế tƣ nhân nếu nó thuộc sở hữu tƣ nhân. Theo cách phân chia trong Văn kiện Nghị quyết TW5 của Ban Chấp hành TW Đảng khóa IX, kinh tế tƣ nhân bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tƣ bản tƣ nhân. Qua các quan niệm trên ta nhận thấy, hiện nay ở nƣớc ta chƣa có khái niệm với nội hàm rõ ràng, thống nhất về kinh tế tƣ nhân. Chính lý do đó dẫn đến số liệu thống kê, các số liệu báo cáo về kinh tế tƣ nhân có nhiều khác biệt và khó xử lý theo một hệ thống nhất quán qua các năm. Trong phạm vi luận văn này, tác giả lựa chọn cách phân loại theo Văn kiện Nghị quyết TW5 của Ban Chấp hành TW Đảng khoá IX. Theo quan niệm này, kinh tế tƣ nhân gồm hai thành phần kinh tế là thành phần kinh tế cá
9 thể, tiểu chủ và thành phần kinh tế tƣ bản tƣ nhân [10]. Hai thành phần kinh tế này có sự khác biệt nhất định. Kinh tế cá thể là thành phần kinh tế tƣ hữu nhỏ mà thu nhập dựa hoàn toàn vào lao động và vốn của bản thân và gia đình họ [4, 17]. Kinh tế tiểu chủ là hình thức kinh tế tƣ hữu nhỏ nhƣng có thuê lao động, tuy nhiên thu nhập vẫn chủ yếu dựa vào lao động và vốn của bản thân và gia đình họ [4, 17]. Nhƣ vậy kinh tế cá thể và tiểu chủ thuộc cùng một thành phần kinh tế, đều dựa trên cơ sở tƣ hữu nhỏ, thu nhập chủ yếu dựa vào lao động và vốn của chính bản thân và gia đình họ. Sự khác nhau là kinh tế tiểu chủ có sự thuê mƣớn lao động còn kinh tế cá thể không có sự thuê mƣớn lao động. Kinh tế tƣ bản tƣ nhân là thành phần kinh tế dựa trên sự chiếm hữu tƣ nhân tƣ bản chủ nghĩa về tƣ liệu sản xuất và bóc lột sức lao động của ngƣời làm thuê. Đây là những đơn vị kinh tế dựa trên cở sở tƣ hữu lớn của một hoặc một số nhà tƣ bản góp lại để sản xuất kinh doanh và thuê mƣớn nhân công [4]. Giữa thành phần kinh tế cá thể, tiểu chủ và thành phần kinh tế tƣ bản tƣ nhân có đặc điểm giống nhau là dựa trên cơ sở quan hệ tƣ hữu tƣ nhân về tƣ liệu sản xuất. Thành phần kinh tế tƣ bản tƣ nhân dựa trên sự tƣ hữu lớn về tƣ liệu sản xuất, thu nhập chủ yếu dựa vào sự bóc lột nhân công làm thuê và tƣ bản ứng trƣớc. Trong khi đó, kinh tế cá thể, tiểu chủ là quan hệ tƣ hữu nhỏ về tƣ liệu sản xuất và không dựa trên cơ sở sự bóc lột vì thu nhập chủ yếu dựa vào lao động, cũng nhƣ vốn của bản thân và gia đình họ. Tuy nhiên sự thuê mƣớn phải dựa trên cơ sở thoả thuận giữa các bên và quy định của Nhà nƣớc.
10 Ở đây chúng ta cần làm rõ vấn đề bóc lột của các nhà tƣ bản đối với ngƣời lao động làm thuê và chế độ bóc lột tƣ bản chủ nghĩa vì đây là vấn đề đang có nhiều tranh luận trên cả phƣơng diện lý luận và thực tế. Chế độ bóc lột tƣ bản chủ nghĩa tồn tại trong điều kiện sau: - Về mặt kinh tế: Giai cấp bóc lột (giai cấp Tƣ sản) nắm trong tay những tƣ liệu sản xuất chủ yếu, các nguồn lực khác của xã hội [47]. - Về mặt chính trị: Giai cấp bóc lột nắm lấy bộ máy thống trị là Nhà nƣớc để duy trì và củng cố, bảo vệ quan hệ thống trị đó [47]. Trong điều kiện ở Việt Nam hiện nay các điều kiện trên không tồn tại vì: - Quan hệ sản xuất bóc lột vẫn tồn tại nhƣng không phải là những quan hệ sản xuất chủ đạo, thống trị trong nền kinh tế. Các tƣ liệu sản xuất, các nguồn lực chủ yếu đều thuộc về nhân dân lao động, đƣợc Nhà nƣớc quản lý, khai thác và sử dụng phục vụ lợi ích của nhân dân. - Nền kinh tế thị trƣờng đƣợc Nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa điều tiết và quản lý. Nhà nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nƣớc pháp quyền của dân, do dân, vì dân, phục vụ và bảo vệ lợi ích của nhân dân lao động. Nƣớc ta đang trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội từ một nền sản xuất nông nghiệp lạc hậu, điều kiện xuất phát điểm thấp nên sự tồn tại đan xen giữa cái cũ và cái mới là tất yếu. Đảng và Nhà nƣớc thừa nhận sự đa dạng của các hình thức sở hữu, thừa nhận sự tồn tại của nhiều thành phần kinh tế nên cũng chấp nhận nhiều quan hệ sản xuất tƣơng ứng trong đó có quan hệ sản xuất tƣ bản chủ nghĩa. Trong điều kiện kinh tế – xã hội ở nƣớc ta, xem xét sự bóc lột phải đặt trong điều kiện và những mối quan hệ d ƣới đây.
11 Thứ nhất: Xem xét quan hệ bóc lột giữa nhà tƣ bản và ngƣời lao động làm thuê trong điều kiện nƣớc ta có dân số trẻ, lực lƣợng lao động đông, đang thiếu việc làm, lao động dôi dƣ lớn. Do đó, bất cứ ai bỏ vốn kinh doanh theo pháp luật, tạo việc làm và thu nhập cho ngƣời lao động đều đƣợc khuyến khích phát triển vì có lợi ích cho quốc kế dân sinh. Thứ hai: Xét xem quan hệ bóc lột phải đặt trong điều kiện tôn trọng và tuân thủ những quy định của pháp luật và sự quản lý của Nhà nƣớc Việt Nam. Thứ ba: Việt Nam đang thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hóa, cần tranh thủ và phát huy mọi nguồn lực đẩy nhanh tiến trình đó. Trong điều kiện nền kinh tế đang chuyển đổi, quá độ lên chủ nghĩa xã hội, kinh tế nhà nƣ ớc và kinh tế tập thể đang gặp những khó khăn, chƣa thể đảm nhận giải quyết việc làm và đáp ứng mọi nhu cầu xã hội thì việc phát triển kinh tế nhiều thành phần là phù hợp với quy luật phát triển và yêu cầu khách quan của nền kinh tế. Tóm lại: Kinh tế tƣ nhân bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tƣ bản tƣ nhân dựa trên quan hệ sở hữu tƣ nhân về tƣ liệu sản xuất, khác với sở hữu nhà nƣớc và sở hữu hỗn hợp. Về phƣơng diện lý luận thì kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tƣ bản tƣ nhân là hai thành phần kinh tế khác nhau về trình độ phát triển của lực lƣợng sản xuất và bản chất của quan hệ sản xuất. Trên thực tế việc phân định rõ đâu là kinh tế cá thể, tiểu chủ, đâu là kinh tế t ƣ bản tƣ nhân là việc không đơn giản. Điều này xuất phát từ sự vận động, phát triển, sự biến đổi không ngừng của hai thành phần kinh tế này và ảnh hƣởng của các yếu tố khác nhƣ yếu tố thời đaị, đặc điểm ngành nghề, lĩnh vực kinh doanh… 1.1.2. Tính tất yếu khách quan tồn tại và phát triển kinh tế tư nhân ở nước ta
12 Lê nin đã chỉ ra rằng, ở các nƣớc đi lên chủ nghĩa xã hội phổ biến có ba thành phần kinh tế cơ bản là kinh tế xã hội chủ nghĩa, kinh tế t ƣ bản chủ nghĩa, kinh tế sản xuất hàng hoá nhỏ. Đó là sự đan xen tồn tại giữa cái cũ và cái mới mang tính khách quan. Do vậy, đặc trƣng của nền kinh tế quá độ lên chủ nghĩa xã hội là nền kinh tế nhiều thành phần. Vận dụng vào điều kiện cụ thể của nƣớc ta, Đảng và Nhà nƣớc đã chủ trƣơng phát triển nền kinh tế nhiều thành phần. Tính tất yếu của sự tồn tại nhiều thành phần kinh tế ở nƣớc ta thể hiện qua những căn cứ cơ bản sau: Thứ nhất: Việt Nam đang trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội với xuất phát điểm thấp. Từ một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, trình độ phát triển của lực lƣợng sản xuất nhìn chung là thấp và không đồng đều nên cần có nhiều hình thức quan hệ sản xuất phù hợp với từng trình độ phát triển là tất yếu khách quan. Thứ hai: Nƣớc ta quá độ lên chủ nghĩa xã hội từ xuất phát điểm thấp bỏ qua chế độ tƣ bản chủ nghĩa không có nghĩa là bỏ qua mọi hình thức phát triển của chủ nghĩa tƣ bản mà chỉ bỏ qua sự xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất tƣ bản chủ nghĩa [4, 17]. Thứ ba: Trong bối cảnh thế giới đang tạo ra thời cơ và tiềm ẩn thách thức đối với công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đi lên chủ nghĩa xã hội của cách mạng Việt Nam. Hệ thống xã hội chủ nghĩa lâm vào khủng hoảng khi Liên xô và các nƣớc xã hội chủ nghĩa Đông Âu sụp đổ. Con đƣờng mà Đảng và nhân dân ta lựa chọn chƣa có mô hình nguyên mẫu nên chúng ta vừa làm vừa tìm tòi thử nghiệm. Trong khi đó, các thế lực thù địch trong và ngoài nƣớc không ngừng chống phá cách mạng nƣớc ta. Bối cảnh toàn cầu hoá đang mở ra cả thời cơ cho Việt Nam có thể phát huy nội lực, tranh thủ ngoại lực, tiếp thu những thành tựu khoa học công nghệ và tinh hoa văn hoá của nhân
13 loại để phát triển kinh tế xã hội, công nghiệp hoá, hiện đại hóa rút ngắn, thực hiện mục tiêu xây dựng nƣớc Việt Nam dân giàu, nƣớc mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Bên cạnh thời cơ là nguy cơ tụt hậu và tụt hậu ngày càng xa nếu Việt Nam không bắt kịp với xu thế phát triển của quốc tế, nguy cơ bị hoà tan và chệch hƣớng xã hội chủ nghĩa khi hội nhập … Từ những luận cứ trên có thể khẳng định Việt Nam đi lên chủ nghĩa xã hội từ xuất phát điểm là nƣớc nông nghiệp lạc hậu tất yếu trải qua thời kỳ quá độ. Trong nền kinh tế thời kỳ quá độ tất yếu tồn tại nhiều thành phần kinh tế, trong đó sự tồn tại của kinh tế tƣ nhân là tất yếu khách quan. 1.1.3. Những ưu thế của kinh tế tư nhân Trong ba mặt của quan hệ sản xuất, quan hệ sở hữu là quan trọng nhất, quyết định quan hệ tổ chức quản lý, quan hệ phân phối sản phẩm [4, 17]. Trong điều kiện kinh tế thị trƣờng, quan hệ sản xuất của khu vực kinh tế tƣ nhân có những ƣu thế cơ bản sau: - Về quan hệ sở hữu: là quan hệ chiếm hữu tƣ nhân về tƣ liệu sản xuất, chủ doanh nghiệp là ngƣời bỏ vốn thành lập, trực tiếp sở hữu và sử dụng tài sản, tiền vốn của mình. Trên thực tế cơ chế quản lý và sử dụng tài sản riêng luôn đảm bảo chặt chẽ và có hiệu quả cao hơn việc sử dụng tài sản chung. Do tính chất tƣ hữu nên chủ doanh nghiệp có thể truyền lại cho thế hệ sau (Thế hệ con cháu) cả tài sản, kinh nghiệm quản lý, những kiến thức về thị trƣờng và những bí quyết kinh doanh. Đây là một trong những ƣu thế mà các thành phần kinh tế khác khó thực hiện. - Về quan hệ quản lý: Chủ doanh nghiệp có toàn quyền quyết định việc tổ chức bộ máy quản lý và điều hành hoạt động của doanh nghiệp. Bộ máy quản lý của các doanh nghiệp tƣ nhân thƣờng gọn nhẹ và hiệu quả vì lợi ích của ngƣời chủ gắn chặt với lợi ích của doanh nghiệp sẽ kích thích chủ doanh nghiệp luôn tìm tòi và hoàn thiện công tác quản lý. Doanh nghiệp tƣ nhân
14 thƣờng tận dụng đƣợc nhân lực trong gia đình tham gia bộ máy quản lý, họ luôn có ý thức trách nhiệm cao trong công việc. Các quyết định đƣợc đƣa ra nhanh nhƣng vẫn đảm bảo sự thận trọng. Quyền tự chủ, tính tự quyết, sự năng động, linh hoạt của kinh tế tƣ nhân phù hợp với sự biến động thƣờng xuyên của nền kinh tế thị trƣờng. Đây là ƣu thế rất lớn của kinh tế tƣ nhân, vấn đề này sẽ khó thực hiện ở các thành phần kinh tế Nhà nƣớc và kinh tế tập thể. - Về quan hệ phân phối: Lợi ích của doanh nghiệp (lợi nhuận) gắn chặt với lợi ích của chủ sở hữu (chủ doanh nghiệp) là động lực quan trọng thúc đẩy kinh tế tƣ nhân phát triển, gia tăng hiệu quả kinh tế, không ngừng năng động và sáng tạo trong sản xuất kinh doanh. Chủ doanh nghiệp có quyền quyết định phân phối trong doanh nghiệp, đƣợc toàn quyền sử dụng lợi nhuận cho việc chi tiêu cá nhân hay tích luỹ để đầu tƣ mở rộng sản xuất kinh doanh. Trong thực tế, phƣơng thức trả lƣơng và thƣởng của các đơn vị kinh tế tƣ nhân có hiệu quả hơn so với các thành phần kinh tế khác. Cơ chế trả lƣơng của doanh nghiệp tƣ nhân thƣờng theo hiệu quả công việc, ai làm nhiều, làm tốt, mang lại cho doanh nghiệp nhiều lợi ích sẽ đƣợc trả lƣơng cao và ngƣợc lại. 1.2. Kinh tế tƣ nhân Việt Nam trong những năm đổi mới 1.2.1. Đặc điểm hình thành kinh tế tư nhân ở nước ta Thời kỳ trƣớc đổi mới, về phƣơng diện lý luận, chúng ta thừa nhận nền kinh tế thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội có nhiều thành phần kinh tế, nhƣng trên thực tế nền kinh tế nhiều thành phần đã không đƣợc thừa nhận. Ở thời kỳ đó nền kinh tế quốc dân đƣợc phân thành hai bộ phận: kinh tế xã hội chủ nghĩa gồm kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể; kinh tế phi xã hội chủ nghĩa gồm kinh tế tƣ nhân, kinh tế cá thể, tiểu chủ. Các thành phần kinh tế xã hội chủ nghĩa đƣợc chú trọng phát triển bằng nhiều biện pháp trong đó chủ yếu là các biện pháp hành chính. Với phong trào quốc doanh hóa, tập thể hoá
15 đã thúc đẩy kinh tế xã hội chủ nghĩa phát triển mạnh, tỷ trọng của thành phần kinh tế này ngày càng chiếm ƣu thế tuyệt đối trong nền kinh tế. Do nhận thức không đúng đắn, tƣ tƣởng nóng vội, chủ quan và sự định kiến đối với thành phần kinh tế tƣ nhân (kinh tế phi xã hội chủ nghĩa) nên khu vực kinh tế này bị miệt thị, bị ngăn cấm không cho phát triển hoặc bị cải tạo, có phần bị xoá bỏ, thu hẹp…Tuy nhiên, thành phần kinh tế này vẫn tồn tại nhƣng hoạt động dƣới dạng kinh doanh ngầm mà chúng ta không thể kiểm soát đƣợc. Dƣới ánh sáng đƣờng lối đổi mới, Đảng ta đã thừa nhận cả trên lý luận và thực tiễn nền kinh tế trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nƣớc ta gồm nhiều thành phần kinh tế và khẳng định phát triển kinh tế nhiều thành phần là chủ trƣơng nhất quán, lâu dài nhằm phát huy nguồn lực của mọi thành phần kinh tế, đồng thời hoàn thiện cơ chế thị trƣờng có sự quản lý của Nhà nƣớc theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa. Đƣờng lối đổi mới đúng đắn đã khơi dậy các nguồn lực kinh tế của mọi thành phần kinh tế, trong đó kinh tế tƣ nhân đã vƣơn lên phát triển mạnh mẽ, trở thành bộ phận quan trọng của nền kinh tế nhiều thành phần. Trong những năm qua, kinh tế tƣ nhân không ngừng gia tăng về số lƣợng và quy mô, phát triển ở cả ba miền, có mặt ở hầu hết các lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân.Tìm hiểu tình hình phát triển của kinh tế tƣ nhân nƣớc ta có thể khái quát một số đặc điểm cơ bản sau: - Về quan hệ sở hữu: Kinh tế tƣ nhân ở nƣớc ta mới đƣợc phục hồi và phát triển, không có thời kỳ tích luỹ nguyên thuỷ nhƣ kinh tế tƣ bản tƣ nhân ở các nƣớc tƣ bản, quá trình tích luỹ chƣa nhiều. Sở hữu của các đơn vị kinh tế tƣ nhân là quan hệ tƣ hữu nhỏ về tƣ liệu sản xuất. Đa số các đơn vị kinh tế tƣ nhân có quy mô sản xuất kinh doanh nhỏ, vốn ít, công nghệ sản xuất lạc hậu so với kinh tế tƣ nhân ở các nƣớc tƣ bản phát triển. Tuy vậy, quy mô của các đơn vị kinh tế tƣ nhân đang tăng nhanh cùng với quá trình tích luỹ và nhu cầu hợp tác kinh doanh.
16 - Về quan hệ quản lý: Do mới đƣợc phục hồi nên trình độ, kinh nghiệm quản lý còn non yếu, đa số các doanh nghiệp tƣ nhân quản lý dựa vào kinh nghiệm mà chƣa có kiến thức và phƣơng pháp quản lý hiện đại. Tình trạng thiếu hiểu biết về pháp luật, về kinh tế thị trƣờng, đặc biệt là kiến thức về cạnh tranh và hội nhập kinh tế quốc tế là khá phổ biến. Hầu hết các doanh nghiệp chƣa có chiến lƣợc kinh doanh, công nghệ sản xuất lạc hậu, tính chuyên sâu kinh doanh chƣa cao, chủ yếu là kinh doanh đa lĩnh vực. Từ đó dẫn đến năng lực cạnh tranh của khu vực kinh tế tƣ nhân còn nhiều hạn chế. Khả năng cạnh tranh là tiêu chí tổng hợp của nhiều nhân tố hợp lại, phản ánh sức mạnh của mỗi đơn vị, mỗi thành phần kinh tế cũng nhƣ của một nền kinh tế nhất định. Tuy nhiên, kinh tế tƣ nhân nƣớc ta cũng có đặc điểm là sự nhạy bén, linh hoạt trong hoạt động kinh doanh. Các quyết định kinh doanh thƣờng đƣa ra nhanh và có hiệu quả dựa trên sự tính toán cẩn trọng hơn so với khu vực kinh tế nhà nƣớc và kinh tế tập thể. - Về quan hệ phân phối: Kinh tế tƣ nhân nƣớc ta luôn chấp hành tốt các quy định của pháp luật Việt Nam về chế độ tiền lƣơng, phúc lợi xã hội đối với ngƣời lao động. Do trình độ quản lý còn nhiều hạn chế, quy mô nhỏ, công nghệ sản xuất lạc hậu, năng lực cạnh tranh yếu, lợi nhuận thấp nên ảnh hƣởng đến quy mô tích luỹ. Trên thực tế cơ chế trả lƣơng của các doanh nghiệp tƣ nhân nƣớc ta linh hoạt, hiệu quả hơn so với khu vực doanh nghiệp nhà nƣớc và kinh tế tập thể. Thông thƣờng mức thu nhập của ngƣời lao động trong các đơn vị kinh tế tƣ nhân là cao hơn so với doanh nghiệp nhà nƣớc và kinh tế tập thể. 1.2.2. Quá trình đổi mới quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước về kinh tế nhiều thành phần và kinh tế tư nhân Trong thời kỳ khôi phục kinh tế (1954 -1959), quan điểm kinh tế nhiều thành phần đã đƣợc Đảng ta phát triển và vận dụng trong điều kiện thực tế ở
17 nƣớc ta. Nhờ kiên trì thực hiện quan điểm phát triển kinh tế nhiều thành phần nên trong thời kỳ này các nguồn lực, trí tuệ trong nhân dân đã đƣợc huy động vào việc phát triển kinh tế, góp phần nâng cao đời sống nhân dân. Đến năm 1959, chúng ta chủ trƣơng chuyển sang kinh tế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp, kinh tế tƣ nhân không đƣợc thừa nhận và trở thành đối tƣợng cần đƣợc cải tạo, xoá bỏ. Thực hiện chủ trƣơng cải tạo xã hội chủ nghĩa đối với công thƣơng nghiệp tƣ bản tƣ doanh ở Miền Bắc, khu vực kinh tế tƣ nhân đƣợc chuyển dần sang hình thức doanh nghiệp công tƣ hợp doanh hoặc các hợp tác xã. Các phƣơng pháp này tiếp tục đƣợc áp dụng ở Miền Nam sau khi đƣợc giải phóng, đất nƣớc thống nhất. Đến cuối những năm 1970, trƣớc tình hình khủng hoảng kinh tế xã hội, tại Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung Ƣơng khoá IV (tháng 9 -1979) đã chủ trƣơng cho sản xuất bung ra và sử dụng đúng đắn các thành phần kinh tế. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V của Đảng năm 1982 tiếp tục khẳng định chủ trƣơng trên và thừa nhận ở Miền Nam vẫn còn năm thành phần kinh tế. Tuy vậy, thời kỳ này, khu vực kinh tế tƣ nhân vẫn chỉ đƣợc coi là tồn tại tạm thời, giữ vai trò thứ yếu trong nền kinh tế và bổ trợ cho kinh tế quốc doanh. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (tháng 12 -1986) đánh dấu bƣớc quan trọng trong việc phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần ở nƣớc ta, Đại hội đã khẳng định sự tồn tại lâu dài của kinh tế tƣ nhân. Tuy vậy, kinh tế tƣ nhân chỉ đƣợc tồn tại trong lĩnh vực sản xuất, còn trong lĩnh vực lƣu thông chúng ta vẫn chƣa cho phép tƣ nhân tham gia. Nghị quyết 16 của Bộ chính trị và Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng khoá VI, tiếp tục khẳng định đƣờng lối đổi mới của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI và đã bổ sung, cụ thể hoá một bƣớc quan trọng,