Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ trong nền nghệ thuật cổ Champa

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:97

Thêm vào BST

Báo xấu

235
lượt xem 65
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ trong nền nghệ thuật cổ Champa khái quát tiến trình phát triển của lịch sử nghệ thuật cổ Champa, dấu ấn Hinđu trong những tòa tháp cổ Champa; điêu khác Champa - tinh thần Hinđu hay tiếng nói riêng của một tộc người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ trong nền nghệ thuật cổ Champa

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH ------------------------ LEÂ THÒ MOÄNG TRINH AÛNH HÖÔÛNG CUÛA VAÊN HOÙA AÁN ÑOÄ TRONG NEÀN NGHEÄ THUAÄT COÅ CHAMPA Chuyeân ngaønh : Lòch Söû Theá Giôùi Maõ Soá : 60 22 50 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ LÒCH SÖÛ NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC TS. HAØ BÍCH LIEÂN Thaønh phoá Hoà Chí Minh - 2008 DAÃN LUAÄN 1. Lyù do choïn ñeà taøi :
Vöông quoác cổ Champa nằm ở vuøng ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung Vieät Nam ngaøy nay. Ñoù laø moät vuøng laõnh thoå heïp, coù bôø bieån traûi daøi, uoán cong, quanh naêm ñaém mình trong aùnh naéng maët trôøi aám aùp vaø nhöõng côn gioù bieån. Coù theå vì theá chaêng maø con ngöôøi soáng nôi ñaây trôû neân nhaïy caûm hơn và giaøu trí töôûng töôïng hơn, để gần hai ngaøn naêm tröôùc, hoï ñaõ cho ra ñôøi moät trong nhöõng neàn ngheä thuaät sôùm vaø ñeïp nhaát vuøng Ñoâng Nam AÙ – neàn ngheä thuaät Champa. Töø nhöõng theá kyû tröôùc coâng nguyeân, vuøng ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung xöa cuûa Vieät Nam ñaõ laø moät ñòa baøn döøng chaân lyù töôûng cho nhöõng con thuyeàn xuoâi ngöôïc giöõa hai neàn vaên minh lôùn cuûa phöông Ñoâng luùc baáy giôø laø AÁn Ñoä vaø Trung Quoác. Treân nhöõng con thuyeàn ngöôïc xuoâi buoân baùn, ngoaøi nhöõng kieän haøng ñaày aép, caùc thöông nhaân luoân mang theo ít nhieàu nhöõng yeáu toá vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc hoï, ñaëc bieät laø toân giaùo, nieàm tin. Thuyeàn buoân cuûa caùc nöôùc gheù ñeán buoân baùn bao nhieâu laàn thì cuõng baáy nhieâu laàn nhöõng yeáu toá vaên hoùa beân ngoaøi traøn vaøo Champa. Một sự lựa chọn và thích ứng thực tế đã diễn ra trong lịch sử để hình thành nên một nền văn hóa Chăm, moät bản sắc Chăm độc đáo. Vaøo nhöõng theá kæ ñaàu coâng nguyeân, thoâng qua nhöõng thöông nhaân, nhaø sö, tu só Baø la moân vaø coù leõ caû nhöõng ngöôøi nhaäp cö nöõa, vaên hoùa AÁn Ñoä - moät neàn vaên hoaù duy linh vaø giaøu trí töôûng töôïng - ñaõ ñeán Champa vaø caùc nöôùc khaùc thuoäc khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Chaéc haún, vì nhöõng ngöôøi daân baûn ñòa ñaõ tìm thaáy trong neàn vaên minh AÁn Ñoä moät “tieáng noùi chung”, moät söï ñoàng caûm trong lónh vöïc taâm linh cuõng nhö trong taâm tö, tình caûm, theá neân, hoï ñaõ ñoùn nhaän nhöõng yeáu toá cuûa vaên hoùa AÁn –voán coù trình ñoä cao hôn hoï – vôùi thaùi ñoä nhieät tình. Nhöõng quoác gia “Hinñu hoùa” ñaõ ra ñôøi vaø Champa laø moät trong nhöõng nöôùc tieâu bieåu. Champa, vôùi neàn vaên hoùa – ngheä thuaät mang ñaäm chaát taâm linh do chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä vaø caû baõo taùp bieån khôi – chaéc haún laø ñaõ phaùt trieån röïc rôõ trong nhieàu theá kyû. Tuy nhieân, sau nhöõng bieán thieân, ñoåi dôøi cuûa lòch söû, vöông quoác Champa ñaõ khoâng coøn, coøn chaêng, chæ laø nhöõng ñeàn - thaùp söøng söõng, “trô gan cuøng tueá nguyeät”, nhöõng böùc phuø ñieâu, töôïng ñaù sinh ñoäng aån chöùa bao ñieàu… Nhöõng ñeàn - thaùp, coâng trình ñieâu khaéc aáy chính laø nhöõng maûng cuûa quaù khöù, nhöõng baèng chöùng soáng ñoäng veà moái quan heä giao löu
vaên hoùa giöõa Champa vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi. Ñoù laø nhöõng “vaên bia khoâng lôøi”, giuùp ta giải mã những ẩn số của quá khứ, để hiểu và cảm nhận veà neàn vaên hoùa – ngheä thuaät Champa. Ñeå giaûi maõ neàn ngheä thuaät Champa, vaên hoaù AÁn Ñoä laø chìa khoaù. Bôûi leõ, vaên hoùa AÁn Ñoä laø neàn taûng ñeå Champa xaây döïng neàn ngheä thuaät cuûa mình. Tìm hieåu aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi ngheä thuaät Champa trong suoát quaù trình hình thaønh, phaùt trieån cuûa vöông quoác coå naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc Champa ñaõ tieáp thu vaên hoaù AÁn Ñoä nhö theá naøo, ôû nhöõng khía caïnh naøo, möùc ñoä ra sao. Töø ñoù, chuùng ta coù theå tìm ra ñöôïc nhöõng neùt ñaëc tröng, baûn saéc cuûa neàn ngheä thuaät Champa, khaúng ñònh ñöôïc giaù trò cuûa noù so vôùi nhöõng neàn ngheä thuaät khaùc trong khu vöïc vaø treân theá giôùi. Traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû, haäu dueä cuûa ngöôøi Chaøm coå ñaõ trôû thaønh moät boä phaän maùu thòt cuûa ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät Nam, lòch söû – vaên hoùa Champa ñaõ trôû thaønh moät phaàn cuûa lòch söû – vaên hoùa daân toäc. Hôn theá, quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc laø quaù trình hoäi nhaäp, ñoùng goùp vaø choïn loïc nhöõng giaù trò vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi soáng treân ñaát Vieät, vaø, vaên hoùa Chaêm laø moät trong nhöõng thaønh toá quan troïng laøm giaøu coù vaø phong phuù hôn baûn saéc cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Chính vì leõ ñoù, chuùng ta khoâng theå khoâng tìm hieåu veà nhöõng di saûn coøn laïi cuûa ngöôøi Champa xöa. Tìm hieåu ñeå bieát theâm veà lòch söû – vaên hoùa cuûa moät boä phaän daân cö Vieät Nam, ñoàng thôøi, cuõng laø ñeå goùp phaàn vaøo quaù trình löu giöõ vaø traân troïng nhöõng di saûn cuûa daân toäc. Töø nhöõng lyù do aáy, cùng với niềm say mê và những yêu cầu về kiến thức lịch sử - văn hóa của một giáo viên dạy sử, toâi quyeát ñònh choïn ñeà taøi cho luaän vaên cuûa mình là “AÛnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä trong neàn ngheä thuaät coå Champa”. 2. Lòch söû vaán ñeà : Nhaéc ñeán vieäc nghieân cöùu vaên hoùa, ngheä thuaät cuûa vöông quoác Champa coå, tröôùc tieân, chuùng ta phaûi keå ñeán nhöõng chuyeân gia nước ngoaøi nhö H. Pamlentier, F. Stern, J. Biosselier, E. Guillon... Qua caùc taùc phaåm L’art architetural Hindou dans L’Inde et en Extreâme Orient (H. Pamlentier), Ngheä thuaät Champa (xöù An Nam cuõ) vaø tieán trình cuûa noù (F.Stern), Ngheä thuaät taïc töôïng Champa - nghieân cöùu veà caùc ñaïo giaùo vaø tieáu töôïng hoïc (J. Boisselier), Cham art (E. Guillon)..., caùc taùc giaû ñaõ phaân tích khaù cuï theå nhöõng coâng trình
kieán truùc vaø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc tieâu bieåu cuûa vöông quoác Champa coå, ñoàng thôøi cuõng chæ ra nhöõng chi tieát mang daáu aán cuûa söï giao löu vaên hoùa vôùi beân ngoaøi (AÁn Ñoä, Moân- Dvaravati, Angkor...). Ñoái vôùi AÁn Ñoä, theo lôøi nhaän ñònh cuûa caùc taùc giaû, coù veû nhö, Champa chæ nhaän aûnh höôûng tröïc tieáp töø quoác gia naøy vaøo nhöõng theá kyû ñaàu sau khi laäp quoác, thôøi gian coøn laïi, chuû yeáu, Champa tieáp nhaän vaên hoùa AÁn Ñoä giaùn tieáp qua Phuø Nam, Angkor vaø caùc nöôùc Maõ Lai. ÔÛ Vieät Nam, vieäc nghieân cöùu vaên hoùa, ngheä thuaät Champa cuõng khoâng coøn xa laï. Trong möôi naêm trôû laïi ñaây, ñaõ coù nhieàu công trình nghiên cứu, baøi vieát ... coù giaù trò ra ñôøi, keøm theo ñoù laø nhöõng teân tuoåi ñaõ trôû thaønh quen thuoäc, có thể kể như Löông Ninh, Ngoâ Vaên Doanh, Cao Xuaân Phoå, Traàn Kyø Phöông, Leâ Ñình Phuïng, Haø Bích Lieân... Coù theå noùi, GS. Löông Ninh laø ngöôøi ñaõ ñaët neàn moùng cho vieäc nghieân cöùu lòch söû – vaên hoùa Champa taïi Vieät Nam. Nhöõng nghieân cöùu cuûa oâng mang tính coå ñieån vaø treân cô sôû nhöõng phaùt hieän cuûa oâng, trong ñoù coù vieäc giaûi maõ noäi dung cuûa caùc vaên bia coå Champa, caùc hoïc giaû ñi sau coù theå tieáp tuïc nghieân cöùu, laøm roõ hôn veà lòch söû vaø neàn vaên hoùa – ngheä thuaät cuûa vöông quoác coå naøy. Gaàn ñaây nhaát, vôùi taùc phaåm Vöông quoác coå Champa (2006), GS. Löông NInh ñaõ tieáp tuïc taïo ra moät daáu aán môùi cho giôùi nghieân cöùu hieän taïi veà Champa. Lieân quan tröïc tieáp ñeán ngheä thuaät coå Champa, GS. Löông Ninh ñaõ coù nhieàu coâng trình, baøi vieát raát coù giaù trò Thaàn tích Hinñu giaùo vaø ngheä thuaät tieáu töôïng Hinñu ôû Ñoâng Nam AÙ (1994), Lòch söû vöông quoác Champa (2004), Vương quốc cổ Champa (2006)…. Trong nhöõng coâng trình vöøa keå, beân caïnh vieäc trình baøy veà söï hình thaønh, phaùt trieån cuûa vöông quoác Champa qua töøng thôøi kyø lòch söû, GS. Löông Ninh coøn löu yù ñeán ñaëc ñieåm chính cuûa moät soá phong caùch kieán truùc vaø ñieâu khaéc. Trong ñoù, oâng cuõng ñeà caäp ñeán moái quan heä giao löu vaên hoaù giöõa Champa vaø AÁn Ñoä, chæ ra moät soá aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä ñoái vôùi vaên hoùa Champa. Ngoaøi ra, GS. Löông Ninh coøn phaân tích moät soá neùt khaùc bieät trong việc thể hiện thaàn tích Hinñu trong nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc cuûa vöông quoác Champa coå. Đi theo con đường nghiên cứu mà GS. Lương Ninh đã gôïi mở, Ngô Văn Doanh cũng đã có nhiều công trình đặc sắc về văn hóa – nghệ thuật liên quan đến vương quốc cổ Champa. Ông viết khá nhiều, dài hơi trong niềm đam mê đầy cá tính đối với nền nghệ thuật của các tộc người sống trên đất nước Việt Nam. Liên quan đến nghệ thuật Chăm, có thể kể đến : Thaùp coå
Champa, söï thaät vaø huyeàn thoaïi (1994), Thaùnh ñòa Myõ Sôn (2003), Vaên hoùa coå Champa (2003), Ñieâu khaéc Champa (2004), Thaùp baø Po Nagar, töø caùc purana AÁn Ñoä ñeán nhöõng huyeàn tích daân gian cuûa ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät, Thôø Sivalinga - töø AÁn Ñoä tôùi Champa, AÁn Ñoä vaø vaên hoùa Champa...Qua nhöõng taùc phaåm vaø baøi vieát aáy, taùc giaû ñaõ cho chuùng ta moät caùi nhìn khaù saâu saéc, toaøn dieän veà neàn vaên hoùa Champa, töø kieán truùc, ñieâu khaéc ñeán muùa, aâm nhaïc. AÛnh höôûng cuûa caùc neàn vaên hoùa beân ngoaøi ñoái vôùi caùc lónh vöïc ngheä thuaät cuûa Champa cuõng ñöôïc taùc giaû ñeà caäp ñeán. Ñaëc bieät, aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi Champa ñöôïc taùc giaû löu yù nhieàu hôn caû. Vôùi taùm maët giaáy ñaày kín chöõ, baøi vieát AÁn Ñoä vaø vaên hoùa Champa cuûa Ngoâ Vaên Doanh ñaõ cho chuùng ta bieát nguyeân nhaân vì sao vaên hoùa AÁn Ñoä ñeán Ñoâng Nam AÙ vaø cung caáp cho chuùng ta nhöõng tri thöùc coâ ñoïng nhöng toaøn dieän veà aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi vaên hoùa - ngheä thuaät Champa. Nhìn chung, theo quan ñieåm cuûa taùc giaû, vaên hoùa Champa (noùi chung) vaø ngheä thuaät Champa (noùi rieâng) chòu aûnh höôûng khaù saâu ñaäm cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä. Tuy nhieân, vaên hoùa AÁn Ñoä, xeùt cho cuøng, cuõng chæ laø “lôùp voû boïc” beân ngoaøi cuûa neàn vaên hoùa Champa ñaäm chaát baûn ñòa maø thoâi! Beân caïnh nhöõng taùc phaåm cuûa Ngoâ Vaên Doanh, chuùng ta coøn coù theå tìm hieåu veà vaên hoùa Champa qua nhöõng coâng trình nghieân cöùu, baøi vieát cuûa Leâ Ñình Phuïng. Caùc taùc phaåm : Tìm hieåu lòch söû kieán truùc thaùp Champa (2005), Phong caùch Myõ Sôn E1 trong ngheä thuaät ñieâu khaéc ñaù Champa (2006), Giaù trò vaên hoùa cuûa caùc thaùp Chaêm Bình Ñònh... cuûa Leâ Ñình Phuïng ñaõ cung caáp cho ta nhieàu hieåu bieát veà kieán truùc vaø ñieâu khaéc cuûa vöông quoác Champa coå. Beân caïnh ñoù, taùc giaû cuõng ñeà caäp ñoâi neùt veà nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc khaùc theå hieän treân caùc coâng trình kieán truùc ñeàn - thaùp Champa. Nghieân cöùu chuyeân saâu veà Champa coøn coù theå keå ñeán Traàn Kyø Phöông. Qua caùc coâng trình, baøi vieát nhö Baûo taøng ñieâu khaéc Chaêm Ñaø Naüng (1987), Di saûn ngheä thuaät Chaêm taïi mieàn Trung Vieät Nam (2001), Thaùnh ñoâ Myõ sôn, trung taâm ngheä thuaät cuûa vöông quoác coå Champa (2006), Pheá tích Champa: khaùi luaän veà kieán truùc ñeàn - thaùp..., Traàn Kyø Phöông ñaõ cho ta moät caùi nhìn khaùi quaùt veà nhöõng di saûn kieán truùc, ñieâu khaéc maø Champa ñeå laïi. Beân caïnh ñoù, taùc giaû ñaõ chæ ra cho ta thaáy nhöõng aûnh höôûng cuûa tö töôûng, toân giaùo AÁn Ñoä theå hieän treân caùc kieán truùc, ñeàn - thaùp Champa.
Chæ vieát rieâng veà ñieâu khaéc, taùc phaåm Ñieâu khaéc Chaêm vaø thaàn thoaïi AÁn Ñoä cuûa Huyønh Thò Ñöôïc ñaõ cho ta moät caùi nhìn so saùnh giöõa nhöõng hình töôïng trong ñieâu khaéc Chaêm vôùi nguyeân maãu cuûa noù trong thaàn thoaïi AÁn Ñoä. Töø caùi nhìn so saùnh ñoù, chuùng ta coù theå töï ruùt ra keát luaän laø ñieâu khaéc Chaêm ñaõ tieáp nhaän aûnh höôûng cuûa thaàn thoaïi AÁn Ñoä ôû möùc ñoä naøo vaø ñaõ theå hieän noù ra sao? Luaän aùn Phoù tieán só “Ñieâu khaéc ñaù Champa” cuûa Phaïm Höõu Myõ cuõng laø moät coâng trình coù giaù trò veà lónh vöïc ñieâu khaéc ñaù cuûa vöông quoác coå Champa. Trong coâng trình naøy, taùc giaû ñaõ moâ taû tæ mæ gaàn nhö ñaày ñuû nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc ñaù cuûa Champa. Taùc giaû cuõng daønh ñoâi ba trang giaáy ñeå baøn veà aûnh höôûng cuûa caùc neàn vaên hoaù beân ngoaøi ñoái vôùi caùc taùc phaåm ñieâu khaéc aáy. Veà aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä, taùc giaû cho raèng “quaù trình Champa tieáp thu vaên hoaù AÁn Ñoä ñoàng thôøi cuõng laø quaù trình töøng böôùc baûn ñòa hoaù ñeå keát hôïp vôùi tín ngöôõng baûn ñòa (tuïc thôø toå tieân)” [46, tr.37] Noùi veà ñieâu khaéc Champa, chuùng ta coøn phaûi keå ñeán taùc phaåm Ñieâu khaéc Chaøm cuûa nhoùm taùc giaû Nguyeãn Vaên Cöï, Phaïm Ngoïc Long, Cao Xuaân Phoå. Taùc phaåm ñaõ neâu leân khaù roõ nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa caùc phong caùch trong ngheä thuaät Champa coå ñoàng thôøi cuõng khoâng queân neâu baät leân ñaëc ñieåm rieâng vaø neùt ñoäc ñaùo cuûa ñieâu khaéc Champa. Theo caùc taùc giaû, töø theá kyû VII, aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä baét ñaàu môø daàn trong ñieâu khaéc Champa, thay vaøo ñoù, aûnh höôûng cuûa Khmer, Java ngaøy caøng taêng vaø tính baûn ñòa Chaêm cuõng ngaøy caøng ñöôïc khaúng ñònh. Vôùi caùch söû duïng ngoân ngöõ ñaày hình aûnh keát hôïp vôùi haøng loaït nhöõng böùc hình khoå to saéc neùt veà caùc taùc phaåm ñieâu khaéc, caùc taùc giaû ñaõ cho chuùng ta caûm nhaän ñöôïc moät caùch saâu saéc caùi hay, caùi ñeïp cuûa ñieâu khaéc Champa. Nhìn chung, nhöõng taùc phaåm khaûo cöùu veà vaên hoùa Champa (noùi chung) vaø ngheä thuaät kieán truùc, ñieâu khaéc Champa (noùi rieâng) laø khaù phong phuù. Ngoaøi nhöõng taùc phaåm ñaõ neâu treân, chuùng ta coøn coù theå tìm thaáy haøng loaït caùc baøi vieát ñöôïc ñaêng taûi treân maïng Internet. Trong ñoù, coù nhöõng baøi vieát ñaùng löu yù nhö baøi Ñieâu khaéc Champa ôû Bình Ñònh cuûa Cao Xuaân Phoå, Thaùp Chaêm Bình Ñònh – töø kieán truùc ñeán lòch söû cuûa Ñinh Baù Hoøa, AÛnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñeán toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän cuûa Phan Quoác Anh, Thôøi ñieåm du nhaäp Phaät giaùo vaøo Champa cuûa Thoâng Thanh Khaùnh, Di saûn ngheä thuaät Chaêm,
Ngheä thuaät Chaêm taïi baûo taøng Guimet cuûa Vaên Ngoïc... Nhöõng baøi vieát treân ñaõ cung caáp cho ta ít nhieàu tö lieäu veà vaên hoaù, ngheä thuaät cuûa vöông quoác Champa, ñoàng thôøi, cuõng cho ta bieát theâm moät soá thoâng tin veà aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi ngheä thuaät Champa. Cuõng thuoäc lónh vöïc ngheä thuaät nhöng aâm nhaïc vaø muùa Champa coù ít coâng trình nghieân cöùu vaø baøi vieát hôn. Coù theå giaûi thích hieän töôïng naøy laø do tö lieäu goác veà muùa vaø aâm nhaïc Champa coøn laïi khoâng nhieàu. Maëc duø vaäy, chuùng ta vaãn coù theå möôøng töôïng ñöôïc moät caùch khaùi quaùt veà lónh vöïc ngheä thuaät naøy thoâng qua caùc taùc phaåm, baøi vieát nhö Ngheä thuaät muùa Chaøm cuûa Ngoïc Canh, Böôùc ñaàu tìm hieåu, phuïc hoài muùa cung ñình Chaêm cuûa Ñaëng Huøng, Ñaëc tröng aâm nhaïc nghi leã cuûa ngöôøi Chaêm Baø la moân cuûa Vaên Thu Bích, Muùa Chaøm cuûa Irasara.... Chæ goùi goïn trong vaøi möôi trang giaáy moûng manh, theá nhöng, baøi vieát Ngheä thuaät muùa Chaøm cuûa taùc giaû Ngoïc Canh ñaõ cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn khaù toaøn dieän veà ngheä thuaät muùa Champa, töø nguoàn goác, caùc hình thaùi muùa ñeán ñaëc ñieåm chung cuûa caùc ñoäng taùc muùa. Taùc phaåm cuûa Ñaëng Huøng thì khoâng bao quaùt nhö theá. Taùc giaû chæ trình baøy xoaùy saâu vaøo “Ngheä thuaät muùa cung ñình Chaêm”. Tìm hieåu taùc phaåm naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc nhöõng nhaïc cuï maø ngöôøi Champa ñaõ duøng trong nghi leã cung ñình ngaøy xöa, ñaëc ñieåm cuûa muùa cung ñình Chaêm vaø söï thay ñoåi trong phong caùch muùa cung ñình Chaêm qua caùc thôøi kyø lòch söû. AÛnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa cuõng ñöôïc caùc taùc giaû ñeà caäp ñeán trong caùc taùc phaåm aáy. Tuy vaán ñeà naøy chæ ñöôïc noùi qua moät caùch sô löôïc nhöng ñoù cuõng laø nhöõng tri thöùc quyù giaù, raát höõu ích cho nhöõng ai yeâu thích tìm hieåu veà aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa. Ngöôøi höôùng daãn luaän vaên naøy cuûa toâi, Tieán só Haø Bích Lieân cuõng laø moät nhaø nghieân cöùu chuyeân saâu veà lòch söû vaø vaên hoaù cuûa vöông quoác coå Champa. Baø ñaõ coù nhöõng coâng trình, baøi vieát coù giaù trò ñeà caäp moät caùch tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán neàn ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa vöông quoác naøy. Trong luaän aùn tieán só lòch söû cuûa mình, khi trình baøy veà “quan heä giöõa vöông quoác coå Champa vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc”, baø ñaõ baøn ñeán moät soá khía caïnh cuûa ngheä thuaät Champa nhö laø moät baèng chöùng cuûa söï giao löu. Tuy quan heä giöõa AÁn Ñoä vaø Champa khoâng ñöôïc tröïc tieáp noùi ñeán ôû ñaây nhöng thoâng qua nhöõng ñoaïn phaân tích veà töôïng Phaät Ñoàng Döông, thaùp Myõ Sôn E1..., chuùng ta coù theå bieát ñöôïc moät soá ñieàu veà aûnh
höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi neàn ngheä thuaät cuûa vöông quoác Champa coå. Ngoaøi coâng trình treân, Haø Bích Lieân coøn coù moät soá baøi vieát ñaêng treân caùc baùo hoaëc trình baøy trong caùc buoåi hoäi thaûo khoa hoïc, coù theå keå nhö : Ngheä thuaät coå Champa- nhöõng daáu aán cuûa giao löu vaên hoaù khu vöïc, Veà phong caùch Myõ Sôn A1 trong ngheä thuaät Champa, Phong caùch Hinñu trong ngheä thuaät Chaøm coå.... Trong soá ñoù, baøi vieát “Phong caùch Hinñu trong ngheä thuaät Chaøm coå” coù theå ñöôïc xem laø moät baøi toång keát mang tính khaùi quaùt, coâ ñoïng nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc Champa. Naêm 2005, taïi hoäi nghò quoác teá Nghieân cöùu Chaêm- Nhöõng tröôøng phaùi môùi vaø cuõ ( Cham Studies, Old and New School of Thought) taïi Paris, baøi trình baøy cuûa baø veà Hoa vaên thoå caåm Chaêm (Patters on Brocade Textiles of Cham Culture in Vietnam) ñaõ ñöa ra moät caùi nhìn môùi veà söï tieáp noái, chuyeån tieáp truyeàn thoáng töø hoa vaên treân ñaù ñeán hoa vaên treân vaûi, gaén vôùi caùc phong caùch ngheä thuaät coå ñieån vaø noäi dung toân giaùo. Cuõng caàn noùi theâm raèng, haàu heát caùc baøi nghieân cöùu trình baøy trong hoäi thaûo cuûa nhieàu hoïc giaû noåi tieáng ñeán töø nhieàu quoác gia khaùc nhau, ñeàu lieân quan ñeán ngheä thuaät Champa neáu khoâng noùi laø chæ chuù troïng nghieân cöùu veà ngheä thuaät- moät lónh vöïc nghieân cöùu giuùp cho nhaân loaïi xích gaàn laïi nhau hôn, deã thoâng caûm vaø traân troïng nhau hôn. Töø nhöõng ñieàu vöøa trình baøy treân, coù theå nhaän thaáy, neàn vaên hoaù, ñaëc bieät laø ngheä thuaät Champa, ñaõ ñöôïc raát nhieàu hoïc giaû trong, ngoaøi nöôùc baøn ñeán vaø baøn moät caùch saâu saéc. Luaän vaên cuûa toâi, tröôùc heát, laø keá thöøa nhöõng thaønh töïu maø caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ ñaït ñöôïc. Beân caïnh ñoù, thoâng qua vieäc heä thoáng laïi nhöõng phaùt hieän cuûa caùc nhaø khoa hoïc, toâi mong muoán goùp theâm moät caùch nhìn môùi, coù theå laø coøn raát non nôùt cuûa mình, veà neàn ngheä thuaät Champa, cuï theå laø veà aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä trong neàn ngheä thuaät aáy. 3. Phaïm vi nghieân cöùu : Nhö ñaõ xaùc ñònh ngay töø ñaàu, trong teân ñeà taøi, luaän vaên nhaèm tìm hieåu aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi neàn ngheä thuaät cuûa vöông quoác Champa coå. Cuï theå, ngöôøi vieát seõ döïa treân tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû ngheä thuaät Champa maø caùc hoïc giaû ñi tröôùc ñaõ taïo döïng khaù hoaøn haûo ñeå baøn chuyeân veà moät khía caïnh : nhöõng daáu aán coøn laïi cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä coù theå nhìn thaáy trong neàn ngheä thuaät aáy. Thöïc chaát, ñoù laø ñoïc laïi noäi dung cuûa caùc taùc
phaåm ngheä thuaät thoâng qua vieäc tìm hieåu aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä aån chöùa trong noù – tìm hieåu ñeå coù caùi nhìn saâu saéc hôn veà caùc taùc phaåm ngheä thuaät aáy, ñoàng thôøi, ñeå hieåu roõ hôn khaùt voïng veà caùi ñeïp vaø theá giôùi taâm linh cuûa moät toäc ngöôøi ñaõ töøng soáng treân laõnh thoå Vieät Nam. Nghieân cöùu veà ngheä thuaät Champa khoâng phaûi laø troïng taâm cuûa luaän vaên, theá neân, vieäc taïo döïng moät böùc tranh toaøn caûnh veà neàn ngheä thuaät Champa laø ñieàu maø ngöôøi vieát khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Do vaäy, phaïm vi nghieân cöùu nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi ngheä thuaät Champa ñöôïc thöïc hieän giôùi haïn treân neàn kieán thöùc veà moái quan heä giöõa lòch söû vaø lòch söû ngheä thuaät. Coù raát nhieàu lónh vöïc bao haøm trong neàn ngheä thuaät coå Champa, ngoaøi kieán truùc, ñieâu khaéc coøn coù aâm nhaïc, ngheä thuaät muùa… Trong phaïm vi luaän vaên naøy, ngöôøi vieát seõ laàn löôït nghieân cöùu, trình baøy aûnh höôûng cuûa vaên hoaù aán Ñoä theå hieän trong töøng lónh vöïc cuï theå aáy. Tuy nhieân, chính taøi lieäu seõ giôùi haïn laïi noäi dung cuûa ñeà taøi nghieân cöùu. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, ngöôøi Chaêm xöa coù thoùi quen caàu nguyeän trong nhöõng ngoâi ñeàn vaø coù truyeàn thoáng ñuùc caùc pho töôïng ñeå thôø cuùng. Chính vì theá, trong neàn ngheä thuaät Champa, ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc laø hai lónh vöïc noåi baät nhaát. Ñaây cuõng laø hai lónh vöïc coù taøi lieäu phong phuù hôn caû. Vì vaäy, ngöôøi vieát seõ xoaùy saâu nghieân cöùu hai lónh vöïc naøy. AÂm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa ñi cuøng vôùi ñeàn thaùp vaø nhöõng leã nghi toân giaùo. Tuy nhieân, ñoù laø lónh vöïc vaên hoaù phi vaät theå vaø ñaõ mai moät theo naêm thaùng. Gaàn nhö, noù chæ coøn ñeå laïi daáu aán treân caùc coâng trình kieán truùc vaø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc. Vì theá, maët duø noù laø moät lónh vöïc ngheä thuaät rieâng, song, khi trình baøy, ngöôøi vieát seõ baøn veà noù khi phaân tích aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä theå hieän trong lónh vöïc ñieâu khaéc. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu : Thöïc hieän ñeà taøi naøy, ngöôøi vieát chuû yeáu aùp duïng keát hôïp caùc phöông phaùp nghieân cöùu cô baûn sau : - Phöông phaùp lòch söû : trình baøy theo khung thôøi gian vaø khoâng gian lòch söû, döïa treân tö lieäu ñeå ñaùnh giaù caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán noäi dung luaän vaên.
- Phöông phaùp lo-gic : treân cô sôû nhöõng tö lieäu thu thaäp ñöôïc, ngöôøi vieát tieán haønh phaân tích, toång hôïp, so saùnh ñoái chieáu nhaèm laøm noåi baät leân ñöôïc söï aûnh höôûng vaø möùc ñoä aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi ngheä thuaät kieán truùc, ñieâu khaéc, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa. Töø ñoù, ngöôøi vieát seõ ñi ñeán moät keát luaän chung nhaát vaø hôïp lyù nhaát veà aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñoái vôùi neàn ngheä thuaät Champa cuõng nhö neâu ra ñöôïc giaù trò rieâng cuûa neàn ngheä thuaät Champa, yeáu toá ñaõ taïo neân söùc soáng, choã ñöùng cho neàn ngheä thuaät Champa trong voâ vaøn nhöõng neàn ngheä thuaät ñaëc saéc treân theá giôùi. - Phöông phaùp khaûo saùt ñieàn daõ : ñi thöïc teá, tham quan caùc baûo taøng … ñeå tieáp xuùc vôùi caùc coâng trình kieán truùc, caùc hieän vaät ñieâu khaéc cuûa Champa nhaèm coù nhöõng hieåu bieát cuï theå, roõ raøng hôn veà ngheä thuaät taïo hình Champa. - Phöông phaùp lieân ngaønh: söû duïng taøi lieäu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc (khaûo coå hoïc, myõ thuaät…) ñeå töø ñoù, coù ñöôïc caùi nhìn saâu saéc hôn veà giaù trò lòch söû – vaên hoaù cuõng nhö giaù trò thaãm myõ cuûa caùc taùc phaåm ngheä thuaät. 5. Boá cuïc : Ngoaøi phaàn môû ñaàu, keát luaän, phuï luïc, taøi lieäu tham khaûo, noäi dung chính cuûa luaän vaên goàm coù ba chöông : Chöông 1 : Khaùi quaùt tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû ngheä thuaät Champa Chöông 2 : Daáu aán Hinñu trong nhöõng toøa thaùp coå Champa . Chương 3 : Ñieâu khaéc Champa – tinh thaàn Hinñu hay tieáng noùi rieâng cuûa moät toäc ngöôøi.
CHÖÔNG 1 : KHAÙI QUAÙT TIEÁN TRÌNH PHAÙT TRIEÅN CUÛA LÒCH SÖÛ NGHEÄ THUAÄT CHAMPA Söï ra ñôøi, phaùt trieån cuûa vöông quoác Champa vaø neàn ngheä thuaät Champa khoâng taùch rôøi vôùi aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä. Tuy nhieân, khoâng phaûi baát cöù thôøi ñieåm naøo vaên hoaù AÁn Ñoä cuõng aûnh höôûng ñeán Champa vôùi möùc ñoä nhö nhau vaø ñöôïc ngöôøi Champa tieáp nhaän moät caùch raäp khuoân vaø theå hieän ra thaønh caùc taùc phaåm ngheä thuaät. Bôûi leõ, ngheä thuaät laø moät hoaït ñoäng saùng taïo. Chuû theå saùng taïo laø con ngöôøi coù nhöõng moái quan heä xaõ hoäi phöùc taïp, coù tình caûm, nguyeän voïng, taâm tö. Trong nhöõng khung caûnh lòch söû khaùc nhau, vôùi möùc ñoä ñaäm, nhaït cuûa caùc moái quan heä xaõ hoäi vaø nhöõng cung baäc caûm xuùc khaùc nhau, nhöõng saûn phaåm ngheä thuaät do con ngöôøi taïo ra cuõng khaùc. Noùi moät caùch ngaén goïn, lòch söû ngheä thuaät coù quan heä maät thieát, bò chi phoái bôûi lòch söû quoác gia – daân toäc. Söï phaùt trieån cuûa neàn ngheä thuaät Champa cuõng khoâng naèm ngoaøi qui luaät naøy. Trong nhöõng boái caûnh lòch söû cuï theå, vôùi nhöõng bieán ñoäng veà chính trò vaø söï thònh suy veà kinh teá, moái quan heä giöõa Champa vôùi caùc nöôùc cuõng nhö möùc ñoä aûnh höôûng cuûa caùc neàn vaên hoaù beân ngoaøi, ñaëc bieät laø aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä, ñeán Champa cuõng coù söï ñoåi thay. Chính vì theá, ñeå hieåu ñöôïc moät caùch toaøn dieän vaø saâu saéc veà neàn ngheä thuaät Champa, cuõng nhö, ñeå hieåu roõ hôn veà aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñeán ngheä thuaät Champa, chuùng ta khoâng theå khoâng tìm hieåu khaùi quaùt tieán trình phaùt trieån cuûa neàn ngheä thuaät aáy. 1.1. Söï du nhaäp cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä vaø söï ra ñôøi cuûa neàn ngheä thuaät Champa Caên cöù vaøo nhöõng tö lieäu khaûo coå hoïc, chuùng ta bieát ñöôïc raèng “tröôùc khi aûnh höôûng AÁn Ñoä tôùi, ôû Champa chöa coù truyeàn thoáng xaây döïng ñeàn - thaùp mang tính bieåu töôïng saâu saéc vaø baèng vaät lieäu beàn, chöa quen theå hieän leân treân beà maët ñaù moät caùch gôïi caûm nhö AÁn Ñoä” [17, tr. 95]. Nhö vaäy, coù theå noùi, vaên hoùa AÁn Ñoä chính laø chaát xuùc taùc quan troïng ñeå Champa taïo neân neàn ngheä thuaät cuûa hoï. Chính vì leõ ñoù, khi baøn veà lòch söû ngheä thuaät Champa, chuùng ta khoâng theå khoâng noùi qua moät chuùt veà con ñöôøng, thôøi ñieåm du nhaäp cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä vaøo laõnh thoå cuûa vöông quoác Champa coå. Vöông trieàu Simhapura – vöông trieàu ñaàu tieân cuûa vöông quoác Champa - mang raát nhieàu yeáu toá Hinñu trong baûn thaân noù. Töø teân nöôùc, teân hieäu caùc vò vua, teân caùc vuøng, mieàn, thaønh
phoá, ngoân ngöõ maø vöông trieàu Simhapura söû duïng : chöõ Phaïn, ñeán caùc taùc phaåm ñieâu khaéc (töôïng Phaät, töôïng thaàn…) coù caùch theå hieän raát gaàn guõi vôùi truyeàn thoáng ngheä thuaät AÁn Ñoä… ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Söï ñaäm ñaø cuûa nhöõng yeáu toá Hinñu cho pheùp ta xaùc ñònh laø ñaõ coù moät aûnh höôûng tröïc tieáp, moät “aûnh höôûng raát saâu ñaäm vaø raát xöa cuûa AÁn Ñoä ñoái vôùi Champa”[12, tr.87]. Ngoaøi ra, thoâng qua ñaëc ñieåm cuûa nhöõng taùc phaåm kieán truùc, ñieâu khaéc coøn löu laïi cuûa vöông quoác coå Champa, chuùng ta coøn coù theå nhaän thaáy Champa coøn giaùn tieáp tieáp thu vaên hoaù AÁn Ñoä thoâng qua caùc nöôùc trong khu vöïc (Phuø Nam, Java, Chaân Laïp). Về thời điểm Champa tiếp nhận văn hóa Ấn Độ, thaät ra, cho ñeán thôøi ñieåm hieän nay, caùc nhaø nghieân cöùu vaãn chöa tìm ñöôïc tö lieäu ñaùng tin caäy naøo cho pheùp xaùc ñònh mốc thời gian Champa tieáp nhaän vaên hoùa AÁn Ñoä. Chắc hẳn, thời điểm này cũng không nằm ngoài khoảng thời gian văn hóa Ấn độ tràn xuống Đông Nam Á. Döïa treân moät soá baûn ghi cheùp coå, caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng, coù leõ, vaên hoùa AÁn Ñoä ñaõ ñöôïc truyeàn ñeán Đông Nam Á töø nhöõng theá kyû tröôùc coâng nguyeân. Vaøo thôøi gian naøy, do “ñaõ bò maát nguoàn mua vaøng ôû Trung AÙ vaø Xibeâri” [12, tr. 89], caùc thöông nhaân AÁn Ñoä baét ñaàu chuyển hướng sang phương Đông, tìm ñeán “xứ sở của vàng và hương liệu” : khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Daûi ñaát mieàn Trung Vieät Nam, laõnh thoå cuûa vöông quoác Champa ngaøy xöa, laø nôi maø thuyeàn buoân caùc nước thöôøng gheù ñeán. Bôûi leõ, noù naèm treân con ñöôøng trung chuyeån haøng hoaù giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác. “Caùc caûng cuûa Champa ñoùng vai troø nhö nhöõng caûng cuoái cuøng tröôùc khi nhöõng con thuyeàn vöôït qua vònh Baéc Boä vaøo vuøng bieån Nam Trung Hoa vaø laø ñieåm döøng chaân ñaàu tieân khi caùc con thuyeàn ñi töø Trung Quoác ñeán Mallacca, vònh Thaùi Lan hay gaàn hôn…vöông quoác Phuø Nam” [27, tr. 26]. Khoâng chæ laø ñaàu moái giao thoâng quan troïng, Champa coøn laø queâ höông cuûa caùc loaïi höông lieäu, laâm, thoå saûn quyù, ñaëc bieät laø vaøng vaø traàm höông. Chính vì theá, noù ñaõ trôû thaønh “ñieåm heïn lyù töôûng” cho thuyeàn buoân cuûa caùc quoác gia, trong ñoù coù thuyeàn buoân AÁn Ñoä. Trong nhöõng laàn gheù laïi, löu truù taïi caùc haûi caûng cuûa Champa, chôø ñôït gioù muøa leân ñeå tieáp tuïc chuyeán haûi haønh, haún laø, nhöõng thöông nhaân AÁn Ñoä ñaõ boäc loä ít nhieàu nhöõng yeáu toá vaên hoaù vaø nieàm tin toân giaùo cuûa hoï. Khoâng loaïi tröø khaû naêng, nhöõng thöông nhaân AÁn Ñoä ñaõ ñeán Champa xin laäp thöông ñieám vaø cö truù laâu daøi ôû ñoù, hoaëc laø, ngöôøi daân AÁn Ñoä, do
cuoäc soáng hay laø do chính saùch di cö coù toå chöùc cuûa Nhaø nöôùc, ñaõ tìm ñeán ñònh cö ôû Champa. Veà chính saùch di daân cuûa nhaø nöôùc AÁn Ñoä tuy ta chöa coù caên cöù ñeå khaúng ñònh, song, trong cuoán saùch Arthasastra (khaûo cöùu veà toå chöùc chính trò vaø haønh chính cuûa Kaudilya) coù ñoaïn keå raèng : vò thöôïng thö cuûa vua Chandragupta (cuoái theá kyû IV ñaàu theá kyû III TCN) ñaõ khuyeân nhaø vua chieám ñoaït ñaát ñai cuûa caùc vöông quoác khaùc hay di daân quaù ñoâng cuûa mình tôùi ñoù [12, tr.87]. Vieäc chieám ñoaït ñaát ñai coù leõ ít ñöôïc uûng hoä, bôûi vì, laø ñaát nöôùc thöôøng xuyeân phaûi ñoái maët vôùi chieán tranh, hôn ai heát, caùc vò vua AÁn Ñoä hieåu raèng chieán tranh seõ gaây ra nhieàu toån thaát. Trong khi ñoù, döôùi söùc eùp cuûa vieäc taêng daân soá, moät trong nhöõng phöông phaùp maø caùc vò vua AÁn Ñoä coù theå nghó ñeán laø chính saùch di daân. Nhö vaäy, thöông nhaân, ngöôøi daân di cö AÁn Ñoä chính laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñaõ truyeàn baù vaên hoaù, toân giaùo AÁn Ñoä tôùi Champa. Dó nhieân, söï truyeàn baù naøy chæ dieãn ra moät caùch töï nhieân thoâng qua caùc hoaït ñoäng trong cuoäc soáng. Khoâng chæ coù theá, vaên hoaù AÁn Ñoä, ñaëc bieät laø toân giaùo coøn ñöôïc truyeàn ñeán Champa moät caùch coù heä thoáng. Hoaït ñoäng truyeàn baù naøy ñöôïc thöïc hieän qua caùc nhaø sö, tu só Baø la moân. Do söï thoâi thuùc cuûa loøng moä ñaïo, do söï khuyeán khích, taïo ñieàu kieän cuûa caùc vò vua, nhöõng nhaø sö, tu só Baø la moân ñaõ rôøi “xöù sôû cuûa caùc thaàn linh” ñeå ñi ñeán caùc vuøng ñaát môùi, trong ñoù coù laõnh thoå cuûa vöông quoác Champa ñeå tuyeân truyeàn ñaïo phaùp. Vieäc truyeàn baù vaên hoaù AÁn Ñoä, nhaát laø toân giaùo, ñaõ dieãn ra töø tröôùc coâng nguyeân nhöng coù leõ phaûi chôø ñeán ñaàu coâng nguyeân, vaøo khoaûng theá kyû II- III, döôùi thôøi trò vì cuûa vò vua moä ñaïo Asoâka, thì môùi trôû neân raàm roä. Champa chaéc haún cuõng ñaõ tieáp thu moät caùch coù heä thoáng nhöõng quan ñieåm trieát hoïc vaø toân giaùo AÁn Ñoä trong khoaûng thôøi gian naøy. Vaên hoùa AÁn Ñoä chính laø söï keát hôïp, hoaø quyeän giöõa ba yeáu toá : toân giaùo, trieát hoïc vaø thaàn thoaïi. Trong ba yeáu toá ñoù, toân giaùo laø yeáu toá bao truøm nhaát. Toân giaùo AÁn Ñoä chi phoái caùc lónh vöïc khaùc cuûa vaên hoùa, laø maûnh ñaát maøu môõ ñeå cho nhöõng haït maàm cuûa vaên hoïc, ngheä thuaät naûy nôû sinh soâi. Champa ñaõ tieáp thu vaên hoùa AÁn Ñoä, nhieàu nhaát laø toân giaùo, döïa treân moät söï ñoàng caûm saâu saéc veà lónh vöïc taâm linh. Vaø, cuõng nhö AÁn Ñoä, cuøng vôùi söï du nhaäp toân giaùo vaøo laõnh thoå Champa, moät neàn ngheä thuaät nhaèm chuyeån taûi nhöõng caùi ñeïp, nhöõng quan nieäm saâu xa veà theá giôùi cuõng ñaõ xuaát hieän.
Qua caùc thö tòch coå, nhöõng ñeàn thaùp, töôïng, phuø ñieâu hieän coøn, ta bieát, neàn ngheä thuaät cuûa vöông quoác Champa xöa ñaõ hình thaønh, phaùt trieån trong thôøi gian khaù daøi (töø theá kyû III- IV ñeán theá kyû XVI) vaø khaù ña daïng. Caùc lónh vöïc ngheä thuaät nhö kieán truùc, ñieâu khaéc, aâm nhaïc, muùa… ñeàu raát ñoäc ñaùo, trong ñoù noåi baät leân laø ngheä thuaät taïo hình : kieán truùc, ñieâu khaéc. Coù nhaø nghieân cöùu naøo ñoù ñaõ töøng nhaän ñònh : kieán truùc Champa laø moät trong nhöõng loaïi hình kieán truùc ñoäc ñaùo ñaëc bieät cuûa loaøi ngöôøi. Neáu ai ñaõ töøng moät laàn ñöôïc nhìn ngaém, ñöôïc chaïm tay vaøo “cô theå gaïch” raén chaéc, noàng aám cuûa nhöõng ngoâi thaùp Chaøm, chaéc haún seõ nhaän ra raèng lôøi nhaän ñònh treân khoâng phaûi laø moät lôøi khen saùo roãng. Caùc kieán truùc Champa mang moät veû ñeïp thaâm traàm, vöøa thieâng lieâng, vöøa gaàn guõi, ñaëc bieät, noù coù söùc soáng vöõng beàn vöôït leân treân söï baøo moøn khaéc nghieät cuûa thôøi gian. Traûi bao theá kyû, nhöõng ngoâi thaùp vaãn ñöùng trô gan. Noù laø baèng chöùng cho trình ñoä vöôït baät cuûa ngheä thuaät kieán truùc Champa vaø ñaõ kích thích khoâng ít ngöôøi tìm toøi, nghieân cöùu. Ñi ñoâi, gaén lieàn vôùi ngheä thuaät kieán truùc, ñoù laø ngheä thuaät ñieâu khaéc. Ngoaøi nhöõng hoïa tieát trang trí treân caùc ñeàn thaùp, kho taøng ñieâu khaéc Champa coøn coù voâ soá nhöõng phuø ñieâu, töôïng. Ñoù laø moät “ röøng hoa ñaù ñeïp” [5, tr. 16], laø nhöõng tinh hoa cuûa ngheä thuaät Champa. Nhöõng phuø ñieâu töôïng thaàn, vuõ nöõ, ñoäng vaät... tuy baát ñoäng nhöng laïi voâ cuøng soáng ñoäng, ñaùng yeâu. Noù ñaõ laøm say meâ bieát bao ngöôøi yeâu ngheä thuaät. Cuõng laø moät lónh vöïc phuïc vuï cho toân giaùo, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa cuõng ra ñôøi, phaùt trieån, gaén lieàn vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc ñeàn thaùp. Theá nhöng, do nhöõng thaêng traàm cuûa lòch söû Champa, lónh vöïc ngheä thuaät naøy ñaõ bò mai moät vaø nhöõng tö lieäu ghi cheùp veà noù cuõng khoâng coøn. Coøn chaêng, chæ laø nhöõng hình aûnh chaïm khaéc coøn löu laïi treân beà maët ñaù. Ñeå tìm hieåu veà noù, khoâng coøn caùch naøo khaùc, chuùng ta phaûi döïa vaøo nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc coøn löu laïi cuûa Champa. 1.2. Khaùi quaùt lòch söû ngheä thuaät Champa : Chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä, ñoàng thôøi cuõng chòu söï chi phoái cuûa nhöõng bieán ñoäng chính trò vaø nhöõng moái quan heä giao löu vaên hoùa, qua caùc giai ñoaïn lòch söû, neàn ngheä
thuaät Champa ñaõ phaùt trieån qua nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau vôùi nhöõng phong caùch ngheä thuaät khaùc nhau. Trong quaù trình nghieân cöùu veà neàn ngheä thuaät Champa, caùc chuyeân gia trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ döïa vaøo nhieàu yeáu toá nhö ñaëc ñieåm cuûa caùc ngoâi thaùp (maùi, thaân, coät oáp, cöûa giaû, caùc hoïa tieát trang trí…), caùch theå hieän khuoân maët, ñaàu toùc, trang phuïc, trang söùc… cuûa caùc töôïng, phuø ñieâu ñeå ñònh thaønh caùc phong caùch vaø döïa vaøo noäi dung bi kí, lòch söû chính trò Champa, moái quan heä giöõa Champa vôùi caùc nöôùc ñeå ñònh nieân ñaïi cho caùc phong caùch naøy. Tuy nhieân, coù leõ do nhöõng tö lieäu coå khaù phaân taùn vaø coøn laïi khoâng nhieàu, coäng theâm, söï khaùc bieät trong quan nieäm thaåm myõ cuûa moãi ngöôøi, theá neân, caùch phaân chia phong caùch ngheä thuaät vaø ñònh khung nieân ñaïi cho caùc phong caùch giöõa caùc chuyeân gia cuõng khaùc. Trong soá caùc quan ñieåm phaân chia phong caùch, quan ñieåm cuûa chuyeân gia ngöôøi Phaùp Ph. Stern laø khaù hôïp lí vaø nhaän ñöôïc söï ñoàng tình cuûa nhieàu chuyeân gia trong nöôùc. Theo quan ñieåm cuûa Ph. Stern, neàn ngheä thuaät cuûa Champa ñaõ toàn taïi trong khoaûng thôøi gian töø cuoái theá kæ VII – ñaàu theá kæ VIII ñeán theá kæ XVI vaø ñaõ traûi qua saùu phong caùch : - Phong caùch Mó Sôn E1 (cuoái theá kæ VII – giöõa theá kæ VIII) - Phong caùch Hoaø Lai (giöõa theá kæ VIII – giöõa theá kæ IX) - Phong caùch Ñoàng Döông (cuoái theá kæ IX) - Phong caùch Mó Sôn A1 (theá kæ X) - Phong caùch Bình Ñònh (phong caùch Thaùp Maém – theá kæ XI – Theá kæ XIV) - Phong caùch muoän (theá kæ XIV - XVI) Khi trình baøy veà caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa ngheä thuaät Champa, ngöôøi vieát chuû yeáu döïa treân caùch phaân chia phong caùch naøy. 1.2.1. Giai ñoaïn tröôùc theá kyû VII vaø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät ñaàu tieân cuûa Champa Neàn ngheä thuaät Champa haún laø ñaõ ra ñôøi töø nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân cuøng vôùi söï du nhaäp cuûa toân giaùo AÁn Ñoä. Theá nhöng, ñeán nay, chuùng ta vaãn chöa tìm ñöôïc baát cöù tö lieäu naøo ñeà caäp ñeán ngheä thuaät kieán truùc Champa tröôùc theá kyû VII. Coù chaêng, chæ laø moät vaøi thoâng tin ít oûi, vuïn vaët ruùt ra töø noäi dung caùc bi kyù ñuû ñeå ta bieát ñöôïc, trong khoaûng theá kyû IV, “coù theå laø döôùi thôøi vua Bhadravarman I” [27, tr.37], caùc kieán truùc toân giaùo Champa ñaõ
ra ñôøi taïi khu vöïc thaùnh ñòa Myõ Sôn. Theo suy ñoaùn cuûa caùc nhaø nghieân cöùu, caùc kieán truùc naøy ñöôïc laøm baèng tranh, goã…, moät loaïi vaät lieäu khoâng beàn, sau ñoù, vì nhieàu lyù do, chuùng ñaõ bò taøn phaù, choân vuøi, khoâng coøn daáu veát. Veà ñieâu khaéc, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tìm thaáy taïi caùc di chæ Ñoàng Döông (Quaûng Nam), Quaûng Kheâ, Phöôùc Tònh (Phuù Yeân) thuoäc laõnh thoå cuûa vöông quoác Champa xöa moät soá töôïng Phaät, töôïng thaàn AÁn Ñoä giaùo baèng ñaù hoaëc baèng ñoàng coù nieân ñaïi vaøo khoaûng theá kyû III – IV, V-VI. Moät soá taùc phaåm, chuû yeáu laø caùc töôïng Phaät, coù theå keå nhö töôïng Phaät ñöùng ôû Ñoàng Döông, Quaûng Kheâ, töôïng Phaät ngoài treân raén Naga giöõa hai Stupa ôû Phöôùc Tònh…., coù caùch theå hieän tinh teá, saéc saûo, trong khi moät soá taùc phaåm khaùc thuoäc chuû ñeà Hinñu giaùo, nhö laø ñaàu töôïng ôû Cuûng Sôn, nhoùm töôïng baùn thaân ôû Phuù Ninh, laïi ñöôïc taïo taùc thoâ sô vaø khaù vuïng veà. Maëc duø vaäy, xeùt veà ñaëc ñieåm tieáu töôïng vaø phong caùch ngheä thuaät, cuï theå laø ôû kieåu trang phuïc xeáp neáp, caùch theå hieän ñoâi tay, caùc ñöôøng neùt treân göông maët …., caùc taùc phaåm naøy coù moái quan heä tröïc tieáp vôùi phong caùch ngheä thuaät Moân-Dvaravati vaø toû ra raát gaàn guõi vôùi truyeàn thoáng ngheä thuaät AÁn Ñoä. Veà ñieåm naøy, chuùng ta seõ coù dòp phaân tích kyõ ôû chöông sau. Ñaëc ñieåm cuûa caùc pho töôïng cho pheùp ta nghó ñeán moät moái quan heä giao löu khaù côûi môû, thaân thieän döïa treân cô sôû söï ñoàng ñieäu veà ñôøi soáng taâm linh, toân giaùo giöõa vöông quoác non treû Champa vaø caùc nöôùc, nhaát laø vôùi AÁn Ñoä, Phuø Nam vaø theá giôùi Maõ Lai. Coù veû nhö, trong quaù trình giao löu naøy, Champa ñoùng vai troø laø chuû theå tieáp nhaän. Ñieàu naøy cuõng khoâng coù gì khoù hieåu. Bôûi leõ, neáu so vôùi Phuø Nam, ñaëc bieät laø AÁn Ñoä, Champa quaû thaät coøn quaù non treû. Neàn vaên hoùa cuûa noù cuõng coøn quaù sô khai. Champa ñaõ tìm thaáy trong neàn vaên hoaù AÁn moät caùch theå hieän nhöõng öôùc muoán, khaùt voïng baûn thaân vôùi trình ñoä cao hôn, vaø, dó nhieân, söï tieáp nhaän vaên hoùa moät chieàu laø ñieàu khoù traùnh khoûi. Trong khoaûng baûy theá kyû ñaàu coâng nguyeân, Champa tieáp nhaän nhöõng yeáu toá cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä vaø tieán haønh xaây döïng nhaø nöôùc, neàn vaên hoaù cuûa mình döïa treân nhöõng gì ñaõ tieáp nhaän. Teân nöôùc Champa, teân caùc thaønh phoá, töôùc hieäu cuûa caùc vò vua… ñaõ cho chuùng ta thaáy roõ ñieàu naøy. Xeùt veà lòch söû ngheä thuaät, qua ñaëc ñieåm cuûa caùc taùc phaåm ñieâu khaéc, coù theå xem ñaây laø giai ñoaïn Champa tieáp thu maïnh meõ vaø thöïc haønh moät caùch raäp khuoân truyeàn thoáng myõ thuaät AÁn Ñoä. Chính vì theá, Ph. Stern ñaõ nhaän xeùt :
“Thôøi kì naûy sinh ngheä thuaät AÁn Ñoä hoaù ôû Ñoâng Döông dieãn ra hôi muoän, theá kæ VII – VIII. Tröôùc thôøi kì naøy, kieán truùc baèng goã maø nay khoâng coøn daáu tích gì, chæ coøn maáy pho töôïng ñoàng thuoäc phong caùch Amaravati vaø Srilanca; neáu loaïi boû moät vaøi maûnh kieán truùc bò hö haïi naëng thì ngheä thuaät Champa coøn laïi khoâng theå luøi xa hôn Mó Sôn E1, töùc theo chuùng toâi laø theá kæ VIII” [27, tr. 37] Vì thöïc haønh raäp khuoân neân nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät Champa ra ñôøi trong giai ñoaïn naøy coøn raát thoâ sô, khaù taûn maïn veà ñeà taøi vaø khoù ñònh thaønh phong caùch. Tuy nhieân, noù cuõng höùa heïn cho nhöõng taùc phaåm ñaït ñoä “chín” hôn, ñieâu luyeän hôn trong giai ñoaïn sau… 1.2.2. Giai ñoaïn töø nöûa sau theá kyû VII ñeán nöûa ñaàu theá kyû VIII vaø söï nôû roä cuûa phong caùch Myõ Sôn E1 : Ñeán giai ñoaïn naøy, vöông quoác Champa ñaõ toàn taïi ñöôïc vaøi theá kyû. Ngaàn aáy thôøi gian giao löu hoïc hoûi ñuû ñeå Champa xaây döïng cho mình moät baûn saéc rieâng. Ñoái vôùi AÁn Ñoä, Champa vaãn giöõ quan heä buoân baùn vaø giao löu vaên hoaù thöôøng xuyeân. Ñoái vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, do ñaõ coù moät bieán ñoäng lôùn veà chính trò dieãn ra neân quan heä giao löu cuûa Champa cuõng coù söï thay ñoåi. Trong nöûa ñaàu theá kyû VII, ngöôøi Khmer ñaõ tieán chieám hoaøn thaønh vieäc xaâm löôïc Phuø Nam. Cuøng vôùi söï dieät vong cuûa Phuø Nam, moái quan heä giöõa Champa vaø vöông quoác naøy cuõng bieán maát. Thay vaøo ñoù, moät moái quan heä höõu nghò môùi, theo con ñöôøng giao löu töï nhieân (chuû yeáu laø baèng ñöôøng thuûy, thoâng qua doøng Meâkoâng) giöõa nhöõng boä phaän cö daân gaàn nhau, laïi cuøng naèm trong vuøng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñaõ hình thaønh : quan heä Champa – Chaân Laïp. Ñeán khoaûng giöõa theá kyû VII, moái quan heä naøy ñaõ ñaït ñeán möùc cao cuûa söï noàng aám. Theo bia Ang Chumnik cuûa ngöôøi Khmer [27, tr. 34], vua Chaân Laïp (cai trò vaøo nhöõng naêm 600 – 615) ñaõ cöû thöôïng thö cuûa mình ñi söù sang Champa vaø khoaûng naêm 650, moät hoaøng thaân Champa ñaõ ñeán kinh ñoâ Chaân Laïp cöôùi coâng chuùa. Ñöùa con cuûa cuoäc hoân nhaân naøy sau ñoù ñaõ trôû veà Champa vaø leân ngoâi, “phoûng theo bi kí Champa thì…chaéc khoâng ai khaùc laø Prakasdhama” [27, tr. 41], vua thöù chín cuûa vöông trieàu Simhapura. Moái quan heä aám aùp cuûa Champa - Chaân Laïp ñaõ taïo ñieàu kieän cho ngheä thuaät Chaøm tieáp xuùc vôùi ngheä thuaät Khmer giai ñoaïn Tieàn Angkor. Söï tieáp xuùc naøy ñaõ ñeå laïi daáu aán roõ neùt
treân caùc hieän vaät, caùc hình ñieâu khaéc coøn löu laïi trong phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo ñaàu tieân cuûa Champa : phong caùch Myõ Sôn E1. Phong caùch Myõ Sôn E1 ra ñôøi töø nöûa sau theá kyû VII vaø toàn taïi cho ñeán giöõa theá kyû VIII. Thôøi ñieåm môû ñaàu cho phong caùch naøy - khoaûng nöûa sau theá kyû VII - cuõng chính laø thôøi ñieåm maø ñeàn thôø Myõ Sôn E1 ñöôïc xaây. Ngoâi ñeàn hieän nay khoâng coøn nöõa. Tuy nhieân, qua nhöõng daáu tích coøn laïi, ta bieát : ngoâi ñeàn xoay maët veà höôùng taây, neàn baèng gaïch, hình vuoâng, boán goùc coù boán truï baèng ñaù khaù ñeïp ; ngoâi ñeàn ñöôïc trang trí ñôn giaûn, quanh chaân thaùp khoâng coù vaät trang trí phuï naøo. Nhö vaäy, xeùt veà maët kieán truùc, ngoâi ñeàn Myõ Sôn E1 khoâng coù ñieåm noåi baät gì. Ñieåm ñoäc ñaùo cuûa noù toaùt ra töø nhöõng hoïa tieát trang trí treân coät truï, ñaøi thôø vaø mi cöûa. Bình thöôøng, mi cöûa chæ laø moät ñaø ngang treân caùc cöûa ra vaøo. Theá nhöng, ôû thaùp Myõ Sôn E1, noù ñaõ trôû thaønh moät taùc phaåm ñieâu khaéc theå hieän caâu chuyeän “ñaûn sinh Brahma” trong thaàn thoaïi AÁn Ñoä. Ñaây laø moät taùc phaåm ñeïp, ñaùng tieác, noù vaãn chöa ñöôïc laøm xong. Ñaøi thôø, moät kieät taùc cuûa ngheä thuaät Champa, coù kích thöôùc khaù lôùn, ñöôïc laøm töø ñaù sa thaïch. Boán maët cuûa ñaøi thôø ñöôïc chaïm nhieàu hoa vaên trang trí, ngoaøi ra, coøn coù haøng chuïc böùc phuø ñieâu theå hieän caûnh sinh hoaït, tu luyeän cuûa caùc ñaïo só, hình ngöôøi muùa, maët naï kala, thuûy quaùi makara… Chuû ñeà cuûa nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc naøy laø cuûa AÁn Ñoä. Tuy nhieân, hình daùng cuûa chieác mi cöûa, kieåu trang phuïc, trang söùc, ñoà ñoäi cuûa nhaân vaät treân ñaøi thôø vaø caû nhöõng hoa vaên trang trí treân baêng töôøng vaø coät truï cuûa thaùp Mó Sôn E1 ñaõ theå hieän raát roõ aûnh höôûng cuûa neàn ngheä thuaät Tieàn Angkor. Nhöõng moâ típ hình laù raùch vaø gaäy cong voán coù nguoàn goác töø AÁn Ñoä, chuùng “bieán nhanh qua Tieàn Angkor vaø ñoïng laïi ôû Mó Sôn E1” [27, tr. 42}. Söï tieáp xuùc cuûa caùc tröôøng phaùi ngheä thuaät cuõng nhö söï aûnh höôûng cuûa chuû ñeà tieáu töôïng hoïc ñaõ cho pheùp Boisselier ñöa ra nhaän ñònh : …Söï coù maët cuûa nhöõng chi tieát rieâng bieät nhö theá naøy caøng taêng cöôøng döï ñoaùn coù moät aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä tröïc tieáp ñoái vôùi neàn ngheä thuaät cuûa trieàu vua Isanavarman I (vua Chaân Laïp cai trò trong khoaûng thôøi gian 615 – 655) vaø coù moät moái quan heä cha con cuûa neàn ngheä thuaät Chaêm thôøi Prakasadharma (653 – 679) vôùi neàn
ngheä thuaät cuûa phong caùch Prey Khmeng vaø Sambor (cuoái theá kyû VII ñaàu theá kyû VIII)” [27, tr.42] Coù theå nhaän thaáy, trong khoaûng thôøi gian töø cuoái theá kæ VII ñeán giöõa theá kæ VIII, aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä ñaõ ñöôïc truyeàn ñeán Champa qua hai con ñöôøng : tröïc tieáp töø AÁn Ñoä vaø giaùn tieáp qua Chaân Laïp. Trong phong caùch Mó Sôn E1, tinh thaàn cuûa ngheä thuaät AÁn Ñoä coøn theå hieän khaù roõ. Nhöõng con ngöôøi, con vaät, hoa vaên ñöôïc chaïm khaéc treân caùc chi tieát kieán truùc cuûa thaùp Myõ Sôn E1 vaø nhöõng hieän vaät ñieâu khaéc khaùc nhö töôïng Ganesa ôû thaùp Myõ Sôn E5, phuø ñieâu quyû Ravana lay ñoäng nuùi Kailasa ôû laù nhó Myõ Sôn F1, phuø ñieâu Siva muùa ôû laù nhó Myõ Sôn C1, A4, töôïng Vishnu ôû Ña Nghi … ñeàu raát töï nhieân, sinh ñoäng. Noù gôïi laïi “veû ñeïp lí töôûng mang tính quy phaïm cuûa truyeàn thoáng ngheä thuaät AÁn Ñoä” [8, tr. 83], ñoàng thôøi toaùt leân söùc soáng maïnh meõ cuûa moät daân toäc ñang trong quaù trình khaúng ñònh vò trí cuûa mình. 1.2.3. Giai ñoaïn töø giöõa theá kyû VIII ñeán giöõa theá kyû IX vaø phong caùch ngheä thuaät Hoaø Lai : Sau ñôøi vua Vikarantavarman II (686-738), Champa döôøng nhö ñaõ xaûy ra moät bieán ñoäng lôùn veà chính trò. Taân Ñöôøng thö (Q.222 haï, 1b) cho bieát : “Sau nieân hieäu Chí Ñöùc (Ñöôøng Minh Hoaøng, khoaûng naêm 756-758), Laâm AÁp ñoåi teân laø Hoaøn Vöông”. Kinh ñoâ cuûa Champa luùc naøy chuyeån veà mieàn nam, döôùi teân goïi Virapura (thuoäc tænh Phan Rang ngaøy nay). Tuy teân nöôùc, vò trí ñaët ñoâ cuõng khaùc xöa, nhöng trong bi kyù, caùc vò vua cuûa vöông trieàu Hoaøn Vöông “vaãn töï nhaän mình laø vua Champa. Bia cuûa Indravarman I coøn khaúng ñònh oâng cai quaûn toaøn boä Champa” [27, tr. 43]. Nhöõng ñieàu ñoù cho pheùp ta khaúng ñònh : trong khoaûng thôøi gian töø giöõa theá kyû VIII ñeán giöõa theá kyû IX, vöông trieàu Virapura laø vöông trieàu chính thöùc, duy nhaát treân toaøn laõnh thoå Champa. Trong thôøi Hoaøn Vöông, neàn kinh teá Champa, nhaát laø thöông nghieäp, tieáp tuïc phaùt trieån. Bôûi leõ, “sau khi OÙc Eo, ñoâ thò caûng lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ trong baûy theá kyû ñaàu coâng nguyeân, bò taøn phaù, caûng Panduranga cuûa Champa ñaõ trôû thaønh nôi ñoã baét buoäc cho nhöõng con thuyeàn ñi vaøo vònh Thaùi Lan hay qua eo Mallaca, Sunda ñeå ñi vaøo AÁn Ñoä Döông” [27, tr. 45]. Caûng Panduranga cuõng ñaõ môû ra cho Champa nhieàu cô hoäi giao löu vaên hoaù vôùi caùc
nöôùc xung quanh. Dó nhieân, trong boái caûnh khu vöïc coù nhöõng ñoåi thay, nhöõng moái quan heä cuõng coù söï thay ñoåi. Coù theå noùi, trong giai ñoaïn naøy, caùc moái quan heä cuûa Champa khaù nhieàu vaø phöùc taïp. Thaät söï, ñoù laø moät böùc tranh ñaày maøu saéc, xen laãn giöõa hoaø bình vaø chieán tranh. Sau moät thôøi gian giaùn ñoaïn do söï phaân lieät trong noäi boä Chaân Laïp, ñeán cuoái theá kyû VIII, quan heä Champa - Chaân Laïp ñöôïc noái laïi. Buoåi ñaàu, ñoù laø söï tieáp noái quan heä truyeàn thoáng toát ñeïp töø caùc theá kyû tröôùc. Ñeán ñaàu theá kyû IX, ñeå khaúng ñònh söùc maïnh vaø chuû quyeàn cuûa mình treân toaøn vöông quoác, vua Champa ñaõ hai laàn tieán ñaùnh An Nam (802, 809) vaø taán coâng Campuchia. Cuõng trong thôøi gian naøy, Champa ñaõ thieát laäp quan heä vôùi Java. Moái quan heä naøy baét ñaàu baèng cuoäc taán coâng cuûa ngöôøi Java vaøo Champa (naêm 774). Veà sau, Champa vaø Java ngaøy caøng trôû neân thaân thieän. Chieán tranh - hoaø bình, duø laø hai con ñöôøng khaùc nhau nhöng cuõng ñeàu taïo ñieàu kieän cho nhöõng neàn vaên hoaù giao löu, tieáp xuùc. Söï tieáp xuùc giöõa vaên hoaù Champa - moät neàn vaên hoaù ñang treân ñöôøng khaúng ñònh nhöõng giaù trò cuûa noù - vôùi vaên hoaù Campuchia, Java, nhöõng neàn vaên hoaù cuøng chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä, ñaõ laøm nôû roä moät phong caùch môùi : Phong caùch Hoaø Lai, vôùi cuïm thaùp Hoaø Lai, Phoá Haøi (Phan Rang) vaø nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc nhö phuø ñieâu Siva muùa ôû Bích La, Myõ Sôn A4, caùc töôïng Phaät… Phong caùch Hoaø Lai nhaán maïnh hôn ñeán söùc soáng, söï khoeû khoaén vaø nhöõng ñaëc tröng nhaân chuûng. Ñaëc ñieåm cuûa kieåu kieán truùc naøy laø laø thaân thaùp hình khoái laäp theå, beân treân laø caùc taàng thu nhoû daàn. Khung cöûa, coät oáp, ñöôøng dieàm ôû caùc taàng ñöôïc trang trí nhöõng daây hoa laù cuoän troøn, voøm cöûa uoán cong maïnh veà phía treân, bao goàm nhieàu muõi truøm leân cöûa thaät, caùc cöûa giaû vaø oâ khaùm. Trong ñieâu khaéc, tính haøi hoøa, soáng ñoäng cuûa phong caùch Myõ Sôn E1 vaãn ñöôïc löu giöõ. Beân caïnh ñoù, neùt nhaân chuûng Chaêm ñöôïc nhaán maïnh hôn. Nhaân vaät ñieâu khaéc thuoäc phong caùch Hoøa Lai thöôøng coù khuoân maët hôi vuoâng, caùnh muõi roäng, ria meùp raäm, moâi döôùi daøy. Trang phuïc, trang söùc nhaân vaät coøn khaù gaàn vôùi phong caùch ñaàu, ngoaøi ra, ñaõ xuaát hieän theâm vaøi yeáu toá môùi ñöôïc ngöôøi Champa saùng taïo: daûi thaét löng soïc doïc xoeø roäng, ñaàu muùt cuoän thaønh nhieàu neáp soùng, ñoâi hoa tai troøn, to, chieác kieàng ñôn ñính tua hay kieàng keùp, voøng ñeo ôû caùnh tay, coå tay, coå chaân, buùi toùc ba taàng…