Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:144

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn khảo sát và rút ra nhận xét về hiệu quả sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của nhà văn Hồ Anh Thái để thấy được giá trị trường tồn và sức sống bền bỉ của thành ngữ, tục ngữ và thấy được việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ là một trong những cách thức giúp cho tác phẩm của ông có sức cuốn hút mạnh mẽ với người đọc. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ TRANG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ TRANG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Ngày 22 tháng 6năm 2016 Tác giả luận văn Hoàng Thị Trang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNi http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng, biết ơn chân thành và sâu sắc nhất của mình tới PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý- người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu với tất cả tấm lòng và trách nhiệm của người thầy. Tôi xin trân trọng cảm ơn các quý thầy cô trong Ban giám hiệu; Phòng Đào tạo; Khoa Ngữ văn; quý thầy cô trực tiếp giảng dạy đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu khoa học. Tôi xin ơn sâu sắc các bạn đồng nghiệp cùng người thân, gia đình đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Ngày 22 tháng 6 năm 2016 Tác giả luận văn Hoàng Thị Trang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNii http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... ii MỤC LỤC .........................................................................................................iii DANH MỤC BẢNG ......................................................................................... iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 3 3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 6 4. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................... 6 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 6 6. Tư liệu nghiên cứu ........................................................................................... 7 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8 8. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 8 9. Bố cục của luận văn ......................................................................................... 9 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG ..................................... 10 1.1. Khái quát về thành ngữ, tục ngữ................................................................. 10 1.1.1. Khái niệm thành ngữ, tục ngữ ................................................................. 10 1.1.2. Một số nét tương đồng của thành ngữ, tục ngữ ....................................... 12 1.1.3. Một số nét dị biệt giữa thành ngữ, tục ngữ .............................................. 21 1.2. Những nhân tố cơ bản tác động đến sự nghiệp sáng tác của Hồ Anh Thái ...... 24 1.2.1. Sơ lược về tiểu sử .................................................................................... 24 1.2.2. Quan niệm sáng tác.................................................................................. 25 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 28 Chương 2. CÁCH THỨC VẬN DỤNG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI ................................................. 29 2.1. Khái quát chung về việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái ............................................................................................................ 29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.2. Cách thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái ....... 32 2.2.1. Vị trí đặt ................................................................................................... 32 2.2.2. Các kiểu vận dụng ................................................................................... 40 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 53 Chương 3. GIÁ TRỊ CỦA VIỆC SỬ DỤNG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN HỒ ANH THÁI ............................. 54 3.1. Giá trị của việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ vào phản ánh nội dung sáng tác ................................................................................................... 54 3.1.1. Việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần hiển lộ xã hội hiện đại ........ 54 3.1.2. Việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần khắc họa chân dung và nhân cách của con người hiện đại .............................................................................. 57 3.1.3. Vận dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần bộc lộ quan điểm nhìn đời sâu sắc của nhà văn .................................................................................................. 63 3.2. Giá trị của việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong nghệ thuật biểu hiện của các tác phẩm ...................................................................................................... 66 3.2.1. Tạo ra lớp ngôn từ gần gũi nhưng rất sâu sắc ......................................... 66 3.2.2. Tăng sự linh hoạt và hình ảnh cho câu văn ............................................. 70 3.2.3. Góp phần làm đậm rõ giọng điệu châm biếm của nhà văn ..................... 75 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 79 KẾT LUẬN....................................................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 84 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1.1. Bảng thống kê số lượng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái ............................................................................................ 29 Bảng 2.1.2. Bảng thống kê tần số sử dụng thành ngữ, tục ngữ ở từng thể loại trong sáng tác của Hồ Anh Thái ........................................................ 30 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Tiếng Việt là một thứ ngôn ngữ giàu đẹp. Sự giàu đẹp ấy sẽ không thể đầy đủ nếu thiếu đi thành ngữ, tục ngữ. Thành ngữ và tục ngữ là những câu nói dân gian luôn đóng vai trò không thể thiếu trong quá trình giao tiếp của người dân nước Việt từ xưa tới nay. Bởi người Việt ưa sử dụng những câu nói ngắn gọn nhưng sâu sắc. Người Việt cũng ưa sử dụng những kinh nghiệm, những tri thức đã được đúc kết để lồng vào cuộc trò chuyện khiến cho lời nói ngắn gọn nhưng hàm súc và giàu hình ảnh. Thành ngữ, tục ngữ đã đáp ứng được yêu cầu ấy. Thế nên, dù chẳng ai bảo ai nhưng chúng ta đều sử dụng thành ngữ, tục ngữ như một thói quen không thể thiếu trong khi giao tiếp. Tục ngữ là những kho kinh nghiệm của nhân dân về các hiện tượng tự nhiên, các ứng xử xã hội. Đó là nơi bộc lộ khá tập trung lối sống, đặc điểm tư duy, lối nói của dân tộc. Nói cách khác, tục ngữ biểu hiện khá rõ văn hóa của dân tộc. Văn hóa là dòng chảy tiếp nối từ quá khứ đến hiện tại và tương lai. Theo cùng dòng chảy ấy, tục ngữ cũng tồn tại từ quá khứ cho tới tận ngày hôm nay. Đến nay, người Việt vẫn coi tục ngữ là “túi trí khôn” của chung dân tộc, ai cũng có quyền sử dụng và có trách nhiệm giữ gìn. Trong kho tàng ngôn ngữ dân tộc, thành ngữ cũng là một lựa chọn quen thuộc trong quá trình giao tiếp. Chúng ta thích dùng những ý, những mẫu có sẵn để lời nói ngắn gọn nhưng súc tích. Thế hệ trước tạo ra ý, mẫu sẵn và thế hệ sau sử dụng như một thói quen. Vậy nên, thành ngữ cũng có vai trò quan trọng giúp nâng cao hiệu quả giao tiếp và có sức sống bền bỉ cho tới ngày nay. 1.2. Xã hội hiện đại đã đánh dấu sự xuất hiện của thành ngữ, tục ngữ phổ biến trong văn chương và báo chí. Đặc biệt là trong văn chương hiện đại. Các 1
nhà văn ưa sử dụng thành ngữ, tục ngữ để tạo sức biểu cảm cao cho các câu văn, hình ảnh, tạo sự cuốn hút người đọc. Hầu như các nhà văn hiện đại nào ít nhiều cũng sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác. Trong đội ngũ các nhà văn nổi bật lên có Hồ Anh Thái - một đại diện tiêu biểu cho văn học Việt Nam đương đại. Đây là một nhà văn mang phong cách văn chương độc đáo đầy sự lôi cuốn; lối viết văn tự nhiên trơn lướt; ngôn ngữ văn chương tổng hòa nhiều màu sắc, trong đó nổi bật lên là màu của ngôn ngữ đời thường. Bởi nhà văn muốn thông qua ngôn ngữ bình dân để vẽ nên thực trạng xã hội một cách chân thật nhất để hướng tới miêu tả hiện thực như nó vốn có. Nhà văn muốn thu hẹp khoảng cách giữa truyện kể và những chuyện của đời thực. Sử dụng lời ăn tiếng nói bình dân chính là phương thức để thu hẹp khoảng cách ấy. Đó là nguyên nhân lí giải vì sao trong các sáng tác của Hồ Anh Thái lại chứa một số lượng lớn thành ngữ và tục ngữ. 1.3. Xét thấy vấn đề sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của Hồ Anh Thái là một vấn đề rất thú vị nhưng đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu, lí giải một cách hệ thống. Vậy nên người viết mạnh dạn chọn đề tài “Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái”. Mong rằng qua đề tài này, người viết có thêm đóng góp để giúp người đọc có thể thấy rõ hơn nữa sức sống lâu bền của thành ngữ, tục ngữ trong xã hội hiện đại; thấy rõ hơn nữa mối quan hệ mật thiết giữa thành ngữ, tục ngữ với văn chương hiện đại và phần nào lí giải được cái thú vị cuốn hút người đọc đến với các sáng tác của Hồ Anh Thái- một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học hiện đại ở Việt Nam một phần là nhờ chất dân gian còn lưu dấu trên nhiều trang viết của ông. 2
2. Lịch sử vấn đề Vấn đề nghiên cứu về văn học dân gian hiện đại nói chung và tục ngữ mới nói riêng đã được quan tâm đến trong một số giáo trình, bài viết. Giáo trình "Văn học dân gian Việt Nam" của tác giả: Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn đã khẳng định tục ngữ phát triển, biến đổi theo sự phát triển của trình độ kỹ thuật, xã hội. Vì vậy mà sau Cách mạng tháng Tám, những câu tục ngữ mới ra đời đã phản ánh được phần nào cuộc cách mạng khoa học ở nước ta. Các tác giả còn khẳng định "Tục ngữ mới vẫn đang trên đường phát triển". Như vậy, trong giáo trình này, các tác giả đã ít nhiều đề cập tới sự phát triển, vận động của tục ngữ và vị trí của nó trong xã hội mới. Ở Việt Nam cuối những năm 60 của thế kỷ 20, trên "Tạp chí văn học" cũng có một diễn đàn bàn về văn học dân gian hiện đại. Các tác giả nghiên cứu văn học dân gian như: Đinh Gia Khánh, Vũ Ngọc Phan, Trần Gia Linh,... đều khẳng định sự tồn tại của văn học dân gian hiện đại và vai trò của nó trong đời sống. Đã có ý kiến lập luận về tục ngữ: "Tục ngữ chỉ là một trong những thể loại chứng minh sức sống của văn học dân gian trong thời đại mới". Lời khẳng định này đã cho thấy sức sống trường tồn của văn học dân gian hiện đại nói chung và của thể loại tục ngữ nói riêng. Tác giả Trần Gia Linh với bài viết "Những biến đổi quan trọng của thể loại tục ngữ trong thời đại mới"(1991). Trong bài viết này, tác giả đã khẳng định những vấn đề quan trọng của tục ngữ mới. Tục ngữ mới đã sử dụng tục ngữ cổ truyền gắn với việc thông tin những tư tưởng cách mạng, tục ngữ xuất hiện trên nhiều môi trường khác nhau của cuộc sống mới. Tục ngữ mới hướng về những kinh nghiệm có tính chất mũi nhọn của cuộc sống, tục ngữ mới khái quát nhanh chóng thói hư tật xấu để phê phán và phủ nhận. 3
Mối quan hệ giữa thành ngữ, tục ngữ với văn chương hiện đại cũng được đề cập tới trong nhiều nghiên cứu: Công trình nghiên cứu Tìm trong tục ngữ nét văn hóa Việt (PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý- 2010) đã chỉ ra sự tồn tại của tục ngữ trong xã hội hiện đại. Tác giả đã chú ý tới sự tồn tại của tục ngữ trong sáng tác của một số nhà văn hiện đại như: Nam Cao, Đào Vũ, Nguyễn Khắc Trường. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả cũng nhận thấy sự hiện diện của những câu tục ngữ được sáng tạo mới phù hợp với thời hiện đại. Chuyên khảo Thành ngữ, tục ngữ trong truyện đồng thoại của Tô Hoài (Lê Nhật Ký- 2011) đi khảo sát nghiên cứu những câu thành ngữ, tục ngữ trong truyện đồng thoại của Tô Hoài. Qua đó, thấy được vai trò của thành ngữ, tục ngữ trong việc hình thành tứ truyện và trong miêu tả, nhận xét nhân vật. Chuyên khảo Tìm hiểu cách vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong tác phẩm của Sơn Nam (Dương Thị Thúy Hằng, Nguyễn Văn Nở- 2012) đã khảo sát và chỉ ra những giá trị của việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ có hiệu quả trong sáng tác của Sơn Nam. Tác giả Lâm Thị Thiên Lan với chuyên khảo Thành ngữ, tục ngữ trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng (2012) đã quan tâm tới các phương thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ để tìm hiểu sắc thái độc đáo trong ngôn ngữ ở truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng. Luận văn Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của nhà văn Nam Cao của Lương Mai Hiếu (2012) đã nghiên cứu sự vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Nam Cao. Tác giả đã nghiên cứu tỉ mỉ các cách thức mà nhà văn Nam Cao sử dụng và đánh giá được hiệu quả của việc vận dụng đó ở cả phương diện nội dung và nghệ thuật. 4
Qua những công trình nghiên cứu thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của một số nhà văn hiện đại kể trên, phần nào đã cho thấy thành ngữ, tục ngữ đem đến hiệu quả diễn đạt rất lớn cho văn chương hiện đại nói chung. Mối quan hệ giữa thành ngữ, tục ngữ với văn chương hiện đại rất gắn bó, khăng khít. Vấn đề vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của Hồ Anh Thái cũng đã được quan tâm tới trong một số bài viết, luận văn: Bài viết Dấu ấn dân gian trong ngôn ngữ truyện ngắn Hồ Anh Thái (2014) (Trung Thu, Biên Thùy) đã quan tâm tới việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong một số truyện ngắn tiêu biểu của Hồ Anh Thái. Các tác giả đã khảo sát, liệt kê và chỉ ra các phương thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm này để thấy Hồ Anh Thái cũng ưa sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong khi sáng tác. Tuy nhiên vấn đề nghiên cứu mới dừng lại ở phạm vi truyện ngắn chứ chưa khai thác sâu toàn bộ các tác phẩm của nhà văn. Tác giả Lê Thị Bích Diệp với luận văn Cách sử dụng thành ngữ trong tác phẩm của Hồ Anh Thái và Dương Thụy (2012) cũng đã quan tâm đến việc sử dụng thành ngữ trong tác phẩm của Hồ Anh Thái về mặt ngữ pháp và ngữ nghĩa. Tuy nhiên trong nghiên cứu này, tác giả chỉ lựa chọn nghiên cứu một vài tác phẩm tiêu biểu. Luận văn cũng chỉ quan tâm đến sử dụng thành ngữ chứ chưa chỉ ra việc sử dụng tục ngữ trong các tác phẩm này. Như vậy, việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác văn chương hiện đại nói chung và trong sáng tác của Hồ Anh Thái nói riêng cũng đã được quan tâm song vẫn chưa thể khai thác một cách toàn diện ở mọi khía cạnh nội dung của nó. Kế thừa những thông tin có tính chất gợi mở ở những công trình trên, cùng với những phát hiện mới mẻ của cá nhân người viết, hi vọng đề tài này sẽ mang đến cái nhìn tổng quan và sâu sắc về vấn đề sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của nhà văn Hồ Anh Thái. 5
3. Mục đích nghiên cứu Qua nghiên cứu đề tài “Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái” chúng tôi hướng tới mục đích: - Khảo sát và rút ra nhận xét về hiệu quả sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của nhà văn Hồ Anh Thái để thấy được giá trị trường tồn và sức sống bền bỉ của thành ngữ, tục ngữ và thấy được việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ là một trong những cách thức giúp cho tác phẩm của ông có sức cuốn hút mạnh mẽ với người đọc. - Thấy được sự vận động của tục ngữ nói riêng và văn học dân gian nói chung trong xã hội hiện đại. - Bồi đắp thêm tư liệu cho việc giảng dạy bộ môn ngữ văn ở trường phổ thông: + Giáo viên có thêm tư liệu để giảng dạy bài tục ngữ, thành ngữ trong chương trình để giúp học sinh có thêm hiểu biết về giá trị của thành ngữ, tục ngữ gắn với thời đại của mình. Từ đó cũng thấy được sự vận động của thành ngữ, tục ngữ. + Làm rõ thêm mối quan hệ giữa văn chương hiện đại và thành ngữ, tục ngữ. Qua đây, giúp học sinh định hướng thêm một đặc điểm của nghệ thuật ngôn từ trong các tác phẩm văn học hiện đại: vận dụng thành ngữ tục ngữ trong lời nhân vật và trong lời dẫn truyện để tăng hiệu quả thẫm mĩ cho tác phẩm. 4. Đối tượng nghiên cứu Đề tài hướng tới nghiên cứu những câu thành ngữ, tục ngữ có trong các tiểu thuyết và các tập truyện ngắn của Hồ Anh Thái; cách nhà văn sử dụng những câu thành ngữ, tục ngữ và hiệu quả thẩm mĩ đạt được. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những cơ sở lý luận của việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái 6
- Khảo sát và nhận xét về cách thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái - Nghiên cứu tìm ra những giá trị đạt được khi vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái 6. Tư liệu nghiên cứu Luận văn sử dụng nguồn tư liệu bao gồm: 9 tiểu thuyết, 5tập truyện ngắn. Về tiểu thuyết gồm có: 1. Cõi người rung chuông tận thế, Nxb Lao Động, 2009. 2. Dấu về gió xóa, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. 3. Đức phật, nàng Savitri và tôi, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. 4. Mười lẻ một đêm, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014. 5. Những đứa con rải rác trên đường, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014. 6. Người đàn bà trên đảo, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. 7. Người và xe chạy dưới ánh trăng, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. 8. SBC là săn bắt chuột, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. 9. Trong sương hồng hiện ra, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015. Về truyện ngắn gồm có các tập: 1. Bốn lối vào nhà cười, Nxb Đà Nẵng, 2006. 2. Mảnh vỡ của đàn ông, Nxb Đà Nẵng, 2006. 3. Người bên này trời bên ấy, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014. 4. Tiếng thở dài qua rừng kim tước, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014. 5. Tự sự 265 ngày, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014. Để thực hiện được luận văn này, chúng tôi căn cứ trên tư liệu khảo sát chính là cuốn “Kho tàng tục ngữ Việt Nam” do tác giả Nguyễn Xuân Kính chủ biên, in năm 2002, NXB văn hóa thông tin. Cuốn sách này gồm 16.098 câu tục ngữ được tập hợp từ 52 đầu sách khác nhau. Cuốn sách đã chú giải một số 7
lượng lớn những câu tục ngữ theo từng chủ đề giúp việc tra cứu rất thuận lợi. Vì thế chúng tôi dựa vào cuốn sách để phân biệt và nhận diện thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của Hồ Anh Thái. 7. Phương pháp nghiên cứu Chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: 7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Dựa trên những nghiên cứu lý thuyết về thể loại thành ngữ tục ngữ để làm cơ sở lý luận cho đề tài và làm cơ sở để luận giải những vần đề tài đề cập tới. 7.2. Phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp Để việc phân tích so sánh đánh giá có căn cứ xác thục khi cần thiết, chúng tôi tiến hành khảo sát thống kê để định lượng các câu thành ngữ tục ngữ trong phạm vi sử dụng. 7.3. Phương pháp so sánh đối chiếu Các phương pháp phân tích so sánh sẽ được sử dụng để đối chiếu các kiểu vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong luận văn. 7.4. Phương pháp phân loại Phương pháp này được dùng để phân loại các kiểu vận dụng một cách hệ thống, ngoài ra còn dùng phương pháp này để phân loại bảng kết quả khảo sát thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái. 8. Đóng góp của luận văn Đề tài của chúng tôi hướng tới việc định lượng được cụ thể số lượng thành ngữ, tục ngữ được Hồ Anh Thái vận dụng trong sáng tác của mình, để nhằm bổ sung hướng nghiên cứu về hiệu quả của cách sử dụng kho tàng dân gian vào quá trình sáng tác của các nhà văn. Qua đây, chúng tôi muốn khẳng định mối quan hệ khăng khít giữa thành ngữ, tục ngữ và văn chương, nhất là 8
văn học hiện đại. Nghiên cứu, vận dụng thành ngữ, tục ngữ theo hướng này cũng là cách bảo tồn và lưu truyền thành ngữ, tục ngữ trong xã hội hiện đại một cách hiệu quả nhất. 9. Bố cục của luận văn Luận văn gồm ba phần: Phần 1: Mở đầu Phần 2: Nội dung Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung Chương 2: Cách thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái Chương 3: Giá trị của việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái Phần 3: Kết luận Tài liệu tham khảo Phụ lục 9
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG 1.1. Khái quát về thành ngữ, tục ngữ 1.1.1. Khái niệm thành ngữ, tục ngữ 1.1.1.1. Khái niệm tục ngữ Khái niệm "tục ngữ" đã được nhiều nhà nghiên cứu đề cập tới trong các giáo trình, tài liệu như: Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam của Hoàng Tiến Tựu; Văn học dân gian Việt Nam, tập 2 của Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên; Văn học dân gian Việt Nam của Đỗ Bình Trị. Các quan điểm cơ bản là giống nhau. Họ đều nhất trí rằng: Tục ngữ là những câu nói dân gian ngắn gọn, giàu tri thức, có vần, có nhịp, tương đối bền vững về cấu trúc, được sử dụng trong lời ăn tiếng nói hàng ngày, nhằm nêu lên những kinh nghiệm của nhân dân về mọi mặt đời sống (tự nhiên và xã hội). "Tục ngữ là những câu ngắn gọn có ý nghĩa hàm súc, do nhân dân lao động sáng tạo và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Nó phản ánh đúc kết mọi mặt tri thức đời sống của nhân dân thông qua những hình tượng nghệ thuật độc đáo" [35, tr.239]. Tục ngữ là sản phẩm tinh thần của nhân dân lao động, kết tinh trí tuệ của người lao động trong quá trình lao động sản xuất và đấu tranh. Tục ngữ trở thành cuốn sách tri thức khổng lồ về tự nhiên và xã hội. Tục ngữ là tài sản của cả cộng đồng và kỷ niệm riêng của tộc người từ trước cho tới nay. 1.1.1.2. Khái niệm thành ngữ Giống như tục ngữ, thành ngữ cũng là đối tượng được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm để tìm và đưa ra được khái niệm hoàn chỉnh và phù hợp nhất. Mỗi nhà nghiên cứu lại đưa ra một khái niệm về thành ngữ theo cách hiểu riêng. Họ đều cố gắng tìm ra khái niệm nhằm diễn tả đúng nhất bản chất của 10
thành ngữ. Trong rất nhiều các khái niệm, có thể chỉ ra một số khái niệm tiêu biểu của một số nhà nghiên cứu văn học và nghiên cứu ngôn ngữ có kinh nghiệm như Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan, Cù Đình Tú, Đái Xuân Ninh, Nguyễn Thiện Giáp. Nhà nghiên cứu Dương Quảng Hàm nhận định: “Thành ngữ là những lời nói do nhiều tiếng ghép lại đã lập thành sẵn, ta có thể mượn để diễn tả một ý tưởng của ta khi nói chuyện hoặc viết văn” [9, 6]. Nguyễn Thiện Giáp đã đưa ra một khái niệm về thành ngữ theo cách hiểu riêng: “Thành ngữ là cụm từ cố định, vừa có tính hoàn chỉnh về nghĩa, vừa có tính gợi cảm. Bên cạnh nội dung trí tuệ, các thành ngữ bao giờ cũng kèm theo sắc thái, bình giá, cảm xúc, nhận định hoặc là kính trọng tán thành; hoặc là chê bai khinh rẻ; hoặc là ái ngại xót thương” [7, tr.80]. Đái Xuân Ninh thì nhận định: “Thành ngữ là cụm từ cố định mà các yếu tố tạo thành đã mất tính độc lập ở mức độ nào đó và kết hợp lại thành một khối tương đối vững chắc và hoàn chỉnh” [32, tr.212]. Vũ Ngọc Phan quan niệm: “Thành ngữ là một phần câu sẵn có, nó là một bộ phận của câu mà nhiều người đã quen dùng, nhưng tự riêng nó không diễn đạt được một ý trọn vẹn” [35, tr.31]. Theo quan niệm của nhà nghiên cứu ngôn ngữ Cù Đình Tú: “Thành ngữ là những đơn vị có sẵn mang chức năng định danh, nói cách khác đi, dùng để gọi tên sự vật, tính chất, hành động” và “thành ngữ là những đơn vị tương đương như từ” [61, tr.27]. Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đều cố gắng đưa ra những định nghĩa có tính khoa học và thuyết phục. Tuy nhiên, vẫn chưa có một định nghĩa nào có thể kiến giải được đầy đủ nhất, hoàn chỉnh nhất bản chất của thành ngữ. Song tất cả những định nghĩa trên đã có đóng góp rất lớn phục vụ cho việc nghiên 11
cứu về thành ngữ, nhất là trong việc góp phần tìm ra một định nghĩa chính xác nhất về thành ngữ. Dựa trên cơ sở khoa học của các định nghĩa trên, cùng với hiểu biết của bản thân về thành ngữ, người viết xin mạnh dạn đưa ra một định nghĩa về thành ngữ: Thành ngữ là những cụm từ cố định về hình thái cấu trúc, có tính hoàn chỉnh về nghĩa và mang sắc thái biểu cảm cao. 1.1.2. Một số nét tương đồng của thành ngữ, tục ngữ 1.1.2.1. Về nguồn gốc Khi nghiên cứu về thành ngữ, tục ngữ, có thể rút ra nhận xét: Thành ngữ, tục ngữ có nét tương đồng nhau về nguồn gốc hình thành. Trong quá trình nghiên cứu, sưu tầm, người thực hiện đề tài nhận thấy cả thành ngữ và tục ngữ đều được hình thành từ các nguồn gốc sau: Vay mượn từ thành ngữ, tục ngữ nước ngoài (trong đó chủ yếu là từ thành ngữ, tục ngữ Hán); thành ngữ, tục ngữ hình thành từ trong tác phẩm văn chương; thành ngữ, tục ngữ hình thành từ trong thực tế cuộc sống hàng ngày của người dân. * Vay mượn từ thành ngữ, tục ngữ nước ngoài Trong kho tàng thành ngữ, tục ngữ Việt, số lượng thành ngữ, tục ngữ vay mượn từ thành ngữ, tục ngữ nước ngoài chủ yếu là từ thành ngữ, tục ngữ Hán. Hai nước Việt Nam và Trung Hoa có mối quan hệ với nhau từ rất sớm. Mối quan hệ này bắt nguồn từ đặc điểm địa lý, lịch sử. Trong đó, có mối quan hệ về văn hóa và ngôn ngữ. Ngay từ đầu công nguyên, từ khi có sự đô hộ của phương Bắc, ngôn ngữ Hán đã được sử dụng ở nước Việt với tư cách là một ngôn ngữ chính thống. Trải qua hơn một nghìn năm Bắc thuộc, văn hóa, văn học Trung Hoa cũng đã du nhập phần nào vào cuộc sống của dân tộc Việt. Chính vì vậy, thành ngữ, tục ngữ Hán cũng theo đó hiện diện trên đất nước ta và được nhân dân vay mượn để làm phong phú thêm lời ăn tiếng nói hàng ngày. Thế nên, 12
việc vay mượn thành ngữ, tục ngữ Hán để hình thành nên các câu thành ngữ, tục ngữ Việt là có cơ sở lí giải của nó. Với trí tuệ thông minh, người Việt đã vay mượn thành ngữ, tục ngữ Hán một cách khéo léo, sáng tạo theo nhiều cách thức khác nhau để phù hợp với văn hóa dân tộc. Đầu tiên là vay mượn hoàn toàn các câu thành ngữ, tục ngữ Hán bằng cách giữ nguyên hình thái cấu trúc và giữ nguyên ngữ nghĩa. Thông qua khảo sát, thấy trong kho tàng thành ngữ, tục ngữ có khoảng 354 câu thành ngữ, tục ngữ mượn từ tiếng Hán. Trong đó có khoảng 71 thành ngữ, tục ngữ giữ nguyên hình thái cấu trúc, chiếm khoảng 20%. Ví dụ: “Dĩ hòa vi quí” “An cư lạc nghiệp” “Phú quí sinh lễ nghĩa” “Bách niên giai lão” “Bán tín bán nghi” Vay mượn và dịch một bộ phận ra tiếng Việt. Cách sáng tạo này ít hơn cả. Ví dụ: “Ôn cũ tri tân” thành “Ôn cũ biết mới” “Văn võ kiêm toàn” thành “Văn võ song toàn” “Đa mưu túc kế” thành “Đa mưu túc trí” Vay mượn và dịch toàn bộ các yếu tố ra tiếng Việt nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc. Đây là một cách vay mượn sáng tạo và thể hiện ý thức gìn giữ phát triển ngôn ngữ dân tộc của người Việt rất rõ nét. 13