Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Trần Thị Trường

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bố cục của luận văn gồm phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn được xây dựng thành 3 chương: Chương 1 - Cơ sở lý luận và thực tiễn; Chương 2 - Quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn Trần Thị Trường; Chương 3 - Nghệ thuật xây dựng nhân vật. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Trần Thị Trường

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA TRẦN THỊ TRƯỜNG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2017
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA TRẦN THỊ TRƯỜNG Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã ngành: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN THỊ VIỆT TRUNG THÁI NGUYÊN - 2017
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Thu Hương
ii LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn xin trân trọng cảm ơn quý thầy cô Ban Giám hiệu, Ban lãnh đạo khoa Sau đại học trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên, cùng các thầy cô tham gia giảng dạy lớp Cao học K9 - đã tạo mọi điều kiện để tác giả được học tập, nghiên cứu và hoàn thành chương trình đào tạo Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam khóa 2015 - 2017. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Trần Thị Việt Trung đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ và nghiêm khắc, nhiệt tình chỉ bảo tác giả trong quá trình nghiên cứu, hoàn thành luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Sở Giáo dục và Đào tạo Hưng Yên; lãnh đạo các phòng, ban trực thuộc Sở Giáo dục và Đào tạo Hưng Yên; các đồng chí cán bộ quản lý, giáo viên trường Trung học Phổ thông Chuyên Hưng Yên đã tạo điều kiện về mọi mặt để tác giả hoàn thành khóa học này. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới nhà văn Trần Thị Trường – người đã giúp đỡ rất nhiều về tư liệu cho tác giả. Tác giả xin cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, chia sẻ giúp tác giả có động lực để hoàn thành luận văn đúng thời hạn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu, song luận văn không tránh khỏi thiếu sót, tác giả kính mong được sự chỉ dẫn, góp ý của các thầy giáo, cô giáo, các bạn đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin trân trọng cảm ơn! Hưng Yên, ngày 05 tháng 06 năm 2017 Học viên Nguyễn Thị Thu Hương
iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN.................................................................................................. ii PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................. iii 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................7 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .....................................................................................8 5. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................8 6. Cấu trúc luận văn ...........................................................................................9 7. Đóng góp của luận văn ..................................................................................9 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 10 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN..................................... 10 1.1. Khái niệm về "Nhân vật" và "Thế giới nhân vật" trong tác phẩm văn học ............................................................................................................. 10 1.1.1. Khái niệm về "Nhân vật" ...................................................................... 10 1.1.2. Khái niệm về "Thế giới nhân vật" ........................................................ 12 1.1.3. Vai trò và chức năng của "Nhân vật" trong tác phẩm văn chương nói chung, trong tiểu thuyết nói riêng. ................................................. 13 1.2. Một số đặc điểm khái quát về nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam sau thời kì Đổi Mới. .................................................................................. 19 1.2.1. Khái quát về tiểu thuyết Việt nam thời kì Đổi Mới, từ 1986 đến nay .. 19 1.2.2. Khái quát về đặc điểm nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam 1986 đến nay. ................................................................................................. 25 1.3. Sự xuất hiện của một số cây bút nữ thời kì đầu Đổi Mới và nhà văn Trần Thị Trường. ...................................................................................... 30 1.3.1. Sự xuất hiện của một số cây bút nữ thời kì đầu Đổi Mới ..................... 30
iv 1.3.2. Nhà văn Trần Thị Trường, nữ nhà văn của thời kì Đổi Mới. ............... 32 CHƯƠNG 2. QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI VÀ THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA TRẦN THỊ TRƯỜNG ....................................................................................................... 40 2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người của nữ nhà văn Trần Thị Trường .. 40 2.2. Một thế giới nhân vật đa dạng và phức tạp ............................................. 43 2.2.1. Kiểu nhân vật nữ ................................................................................... 46 2.2.2. Kiểu nhân vật trí thức, nghệ sĩ .............................................................. 54 2.2.3. Kiểu nhân vật lao động bình dân .......................................................... 66 CHƯƠNG 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT ......................... 72 3.1. Nghệ thuật xây dựng loại nhân vật phức tạp, đa tính cách, đa diện. ....... 72 3.1.1. N hân vật đa tính cách .......................................................................... 72 3.1.2. Nhân vật đa diện ................................................................................... 77 3.2. Nghệ thuật miêu tả tính cách nhân vật thông qua những xung đột trong cuộc sống đời thường ...................................................................... 81 3.3. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật ................................................................... 85 3.3.1. Ngôn ngữ đối thoại ............................................................................... 85 3.3.2. Ngôn ngữ độc thoại............................................................................... 90 3.3.3. Ngôn ngữ đặc trưng của các kiểu nhân vật........................................... 93 KẾT LUẬN .................................................................................................. 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Đại thắng mùa xuân năm 1975 đã mở ra một kỉ nguyên mới cho dân tộc: Kỉ nguyên của độc lập, tự do và phát triển. Thành quả cách mạng đó cũng đã mang lại một cơ hội, một sức bật mới cho đời sống của văn học nước nhà. Đặc biệt sau năm 1986, với chủ trương "cởi trói" và đổi mới của Đảng, văn học Việt Nam đã có một sự vận động, phát triển mạnh mẽ và đã đạt nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Sự đổi mới trong văn học được thể hiện ở cả hai phương diện: Nội dung và nghệ thuật, và được diễn ra ở hầu hết các lĩnh vực, từ nghiên cứu lí luận phê bình đến sáng tác - trên cơ sở đổi mới trong quan niệm nghệ thuật, trong tư duy nghệ thuật và trong lối viết ... của các nhà văn Việt Nam (kể cả thế hệ nhà văn trưởng thành từ trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước). Văn học vận động tích cực, phát triển mạnh mẽ với sự mở rộng của biên độ đề tài, chủ đề, với sự đổi mới trong quan niệm của nhà văn về con người, về các giá trị cuộc sống, với cách nhìn nhận đa chiều và cách khám phá đa góc cạnh về hiện thực cuộc sống cũng như thế giới tâm hồn của con người. Sau 30 năm Đổi Mới, Văn học Việt Nam đã đạt được những thành quả nhất định, đã khẳng định được những bước đi chắc chắn, phù hợp với quy luật vận động của văn học thời kì hiện đại và hội nhập. Nhưng để có một nền văn học thực sự đổi mới như hôm nay cần phải kể đến những đóng góp quan trọng của thế hệ các nhà văn thời kì đầu Đổi Mới, những con người đã bằng sự nhạy cảm với cái mới, bằng sự mạnh dạn đổi mới tư duy nghệ thuật và trong cách viết. Giai đoạn này đánh dấu sự tỏa sáng của khá nhiều tên tuổi của nền văn học Việt Nam hiện đại. Tiếp tục những thành công trước đó, ở giai đoạn này các tác giả "gạo cội" như: Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Chu Lai, Khuất Quang Thụy, Nguyễn Trí Huân, Thái Bá Lợi,… lại có điều kiện thể hiện và khẳng định tài năng của những tác giả tiểu thuyết có tài. Bên cạnh đó, một số lượng không nhỏ những
2 tác giả tiểu thuyết mới xuất hiện nhưng cũng đã sớm chứng tỏ được khả năng và vị trí của mình trong đời sống văn chương như: Bảo Ninh, Dương Hướng, Nguyễn Khắc Trường, Dương Thu Hương, Nguyễn Quang Lập, Trần Thị Trường, Phạm Thị Hoài, Trần Huy Quang, Trung Trung Đỉnh, Hoàng Lại Giang, Hoàng Minh Tường,… Chính sự góp mặt của họ đã làm cho diện mạo tiểu thuyết sau 1975 nói chung và tiểu thuyết giai đoạn sau 1986 nói riêng trở nên phong phú, phức tạp với sự đa âm sắc và những giá trị mới. Nếu như trong văn học giai đoạn trước 1975, con người chủ yếu được nhìn nhận và thể hiện cơ bản qua quan điểm dân tộc và giai cấp - nên nhân vật trong tiểu thuyết luôn xuất hiện với tư cách con người công dân, con người đại diện cho giai cấp - thì ở tiểu thuyết sau 1975 sự nhìn nhận này đã có sự đổi khác. Cụ thể là: Tiểu thuyết sau 1975 đã nhìn nhận và thể hiện con người trên nhiều phương diện và nhiều tư cách khác nhau. Con người không phải chỉ là xuất hiện với tư cách con người đại diện cho lí tưởng chung, không chỉ là hình ảnh của số đông cộng đồng - con người trong tiểu thuyết sau 1975, đặc biệt là sau năm 1986 - đã hiện lên chủ yếu với tư cách là những con người cá nhân với cuộc đời riêng, với những biểu hiện và nhu cầu cụ thể riêng về cuộc sống. Đặc biệt, tiểu thuyết giai đoạn này quan tâm hơn đến việc thể hiện đời sống tinh thần với sự phong phú và phức tạp của nó cũng như phần nào đã phản ánh những nhu cầu sống rất riêng tư của con người thời kì hiện đại. Nhà văn đã sáng tạo nên những tác phẩm văn chương mới có giá trị hiện thực, vừa có giá trị nhân văn và chan chứa tinh thần nhân đạo. Vì vậy, nhiều tiểu thuyết thời kì này đã đem lại một sự mới lạ, hấp dẫn đối với người đọc. 1.2. Trong đội ngũ những nhà văn thời kì đầu Đổi Mới cùng những đóng góp đã được khẳng định ấy - có nhà văn Trần Thị Trường. Tác phẩm tiểu thuyết đầu tay của Trần Thị Trường "Lời cuối cho em" (1990; NXB Thanh Niên) đã từng làm xôn xao dư luận, gây một "cơn sốt" trong đời sống văn học nước nhà vào đầu những năm 90 của thế kỉ trước. Là một nhà văn nữ
3 có những đóng góp đáng trân trọng trong buổi đầu Đổi Mới như vậy - và điều đáng quý nữa là ngay sau đó chị vẫn tiếp tục sáng tác hàng chục tập truyện ngắn và tiểu thuyết khác. Nhưng nhà văn Trần Thị Trường (cũng như nhiều nhà văn nữ Việt Nam khác) - với sự khiêm nhường, kín đáo, lặng lẽ sáng tạo, không ồn ào lăng xê, quảng cáo nên ít được dư luận chú ý, ít được quan tâm nghiên cứu như một số nhà văn nam giới khác. Điều đó quả là sự thiệt thòi đối với nữ nhà văn Trần Thị Trường nói riêng và với nhiều trường hợp nhà văn nữ khác nói chung. Chính vì vậy, với thái độ trân trọng và mong muốn được góp phần lấp dần đi khoảng trống trong việc nghiên cứu các nhà văn nữ Việt Nam, nhất là nhà văn nữ có vị trí đặc biệt quan trong trong quá trình đổi mới văn chương, chúng tôi đã lựa chọn đề tài "Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Trần Thị Trường" để làm luận văn thạc sĩ của mình. Nếu đề tài nghiên cứu thành công, đây sẽ là một tài liệu có ý nghĩa giúp bạn đọc có thể hiểu rõ ràng, đầy đủ hơn bức chân dung nhà văn Trần Thị Trường cùng những đóng góp quan trọng của bà trong quá trình đổi mới văn chương, đặc biệt là ở giai đoạn đầu những năm 90 của thế kỉ trước ở Việt Nam. 2. Lịch sử vấn đề Như đã giới thiệu ở trên, sáng tác đầu tay của nhà văn Trần Thị Trường mới ra đời đã gây một sự chú ý, một "cơn sốt" đối với đời sống văn học lúc bấy giờ. Trong thị trường sách lúc ấy trường hợp xuất bản một lần với số lượng 10.000 cuốn và sau đó được Nhà Nước đặt hàng in tiếp 500 cuốn sách bìa cứng là một hiện tượng đặc biệt. Tại sao lại như vậy? Bởi tác phẩm của chị có sự đổi mới thực sự trong cách viết, trong lối tư duy nghệ thuật và đã đáp ứng kịp thời nhu cầu đổi mới văn chương của đất nước ta cũng như đã đáp ứng được sự mong đợi của độc giả thời bấy giờ. Chính vì vậy, khi tác phẩm ra đời đã ngay lập tức gây được sự chú ý của đông đảo người đọc, sự chú ý của một số nhà văn, nhà nghiên cứu phê bình thời kì đó. Sau thành công
4 ban đầu, Trần Thị Trường tiếp tục sáng tác, chị viết khá nhiều, nhưng không vội vàng, điềm tĩnh và chắc chắn và vẫn theo bút pháp đổi mới đó. Trần Thị Trường đã dần trở thành lớp "nhà văn đàn chị" thời kì Đổi Mới của Ban Nhà văn nữ - Hội nhà văn Việt Nam. Cho đến nay, sau 25 năm cầm bút, chị đã gây dựng cho mình một sự nghiệp văn chương đáng kể: 02 cuốn tiểu thuyết cùng hàng trăm tác phẩm truyện ngắn và chuẩn bị cho ra đời một cuốn tiểu thuyết nữa. Chị đã được nhận một số giải thưởng văn học như: Năm 2002, được nhận Giải thưởng văn học của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam; và năm 2004 được nhận Giải thưởng của Hội Nhà Văn Việt Nam… Bằng những gì đã và đang cống hiến, Trần Thị Trường xứng đáng là nhà văn nữ tiêu biểu thời kì Đổi Mới, đặc biệt là giai đoạn đầu của công cuộc Đổi Mới văn chương. Cũng vì điều đó đã có một số nhà văn, nhà báo, nhà nghiên cứu phê bình quan tâm, yêu thích, đọc và có những nhận xét, đánh giá về những sáng tác của chị. Theo khảo sát ban đầu của chúng tôi, đã có khoảng trên 20 bài viết về Trần Thị Trường. Trong những bài viết đó chúng tôi lưu ý đến những bài viết có sự bàn luận về nhân vật trong các sáng tác của Trần Thị Trường. Ví dụ như: Bài viết của Thu Hà nhan đề “Trần Thị Trường với Tình như chút nắng” (đăng trên trang báo VN Express. Thứ hai, ngày 25/12/2006) tập trung ghi nhận một cuốn sách với sự tập hợp 27 truyện ngắn được nhà văn sáng tác trong thời gian gần đây với ăm ắp hơi thở cuộc sống đương đại, ồn ào, gấp gáp nhưng để lại nhiều khoảng trống và rỗng trong tâm hồn con người. Nguyễn Việt Chiến trong bài viết “Trần Thị Trường, nhà văn của phái đẹp” đã có những nhận định ban đầu về nhà văn với thành công đầu tay là cuốn tiểu thuyết Lời cuối cho em (1989). Từ góc nhìn về cuộc đời riêng và về tác phẩm đầu tay của nhà văn, Nguyễn Việt Chiến viết: “Đọc tác phẩm của chị thì thấy đó là nhà văn luôn đồng cảm và ca ngợi vẻ đẹp của người phụ nữ.
5 Với chị khi các nhân vật này đau khổ cũng đẹp, bị vùi dập cũng đẹp, chung thuỷ cũng đẹp và ngoại hình cũng đẹp. Đến với các nhân vật đó, độc giả sẽ chia sẻ với họ, vì mỗi người phụ nữ đều có một đời sống tinh thần sâu kín của họ”[12]. Đây là một nhận xét khá tinh tế, nhưng bài viết mới chỉ dừng lại ở mức độ đề cập khái quát về nhà văn và một vài nhận xét về cuốn tiểu thuyết “Lời cuối cho em” của nữ nhà văn này. Nguyễn Thụy Kha trong bài viết: “Bốn văn nghệ sĩ tuổi Dần mà tôi biết” cũng có những nhận xét ban đầu về tính cách nhà văn Trần Thị Trường “Mạnh mẽ, xốc vác và ý chí lạ thường”[22]. Nhưng bài viết cũng mới chỉ là sự nhìn nhận một cách chung chung về bản thân nhà văn, chưa có sự tìm hiểu sâu sắc về sáng tác của chị; Nguyễn Xuân Khánh (tác giả của bộ tiểu thuyết lịch sử nổi tiếng Đội gạo lên chùa; Hồ Quý Ly) có bài “Nhân đọc truyện ngắn Trần Thị Trường” đã khẳng định: “Trần Thị Trường là nhà văn có nhiều khả năng miêu tả tâm tưởng của người phụ nữ. Một phụ nữ đã luống tuổi, khi một chút gió mùa thức dậy đã làm thức dậy trong lòng chị những khát khao ấm áp…”. Từ cái nhìn bao quát - tác giả Nguyễn Xuân Khánh đã đề cập tới một lối viết “truyện có duyên, khi đọc xong vẫn dư âm cảm giác ấm áp và nhân hậu” ở nhà văn Trần Thị Trường. Nhưng dẫu sao, những ý tưởng này cũng chỉ dừng lại ở những nhận xét mang tính khái quát, chưa có những khám phá cụ thể, sâu sắc, chưa chỉ ra được những đặc sắc trong cách viết truyện của nhà văn Trần Thị Trường. Trên tư cách là một người yêu mến và am hiểu về thế hệ nhà văn sau 1986, nhà văn Tô Hoài cũng đã có những phát hiện về nét nổi bật trong phong cách viết văn của Trần Thị Trường : "Một lối thể hiện có phong cách riêng, truyên kết cấu đôi khi chỉ là một ý nghĩ, một bất chợt, một quang cảnh. Có ý nghĩa mà như tự nhiên" và "Trần Thị Trường không cắt nghĩa bề ngoài, mà mọi phân tích và ý tứ được ẩn vào trong tâm trạng... Biết bao uẩn khúc trở trêu đã được Trần Thị Trường khắc họa sắc sảo, có thái độ mạnh mẽ qua
6 những câu chuyện có tình tiết sống động...;[53] hay đưa ra nhận xét về đặc điểm thế giới nhân vật trong văn xuôi của Trần Thị Trường: "Mỗi nhân vật đều mang hình ảnh con người đương trong cuộc sống hôm nay, Trần Thị Trường đã quan tâm nhiều và đi sâu hiểu biết về lứa tuổi một lớp thị dân với sinh hoạt và ứng xử của họ. Các nhân vật cha và mẹ, vợ với chồng và con cái với cha mẹ và bè bạn... Tác giả cho bạn đọc thấy được trong khi ngoài xã hội đương những chuyển bước về kinh tế kéo theo tình hình mọi mặt, thì ở mỗi con người trong tư tưởng, trong suy nghĩ và hành động đều có những va chạm song song với thực tế ấy. Giữa cơn lốc của đời sống, những hòa hợp cũng như những xung đột trong tình cảm và tình yêu, trong những biểu hiện khác nhau của các thế hệ trong một gia đình, một tập thể...". [53] Trong bài viết "Nhà văn Trần Thị Trường: Tự khâu những vết thương" Khánh Linh có nhận xét về đặc điểm các nhân vật nữ trong sáng tác của Trần Thị Trường như sau:" Tôi đọc chị, tìm thấy trong đó những thân phận người phụ nữ của một thời đại vừa bước ra khỏi bao cấp, của những kìm nén bản năng, dục vọng." và "Tác giả của những trang viết ám ảnh về thân phận phụ nữ, về khát vọng giải phóng bản năng bị kìm nén". [27] Ngoài ra, còn có một số bài phỏng vấn, trao đổi giữa nhà văn Trần Thị Trường với phóng viên các tờ báo, tạp chí. Thông qua các cuộc trao đổi, nhà văn đã bộc lộ nhiều quan điểm về văn học nghệ thuật, về sáng tác tiểu thuyết của mình. Nhìn chung các nhà văn, nhà nghiên cứu phê bình trên đều gặp gỡ nhau ở một điểm chung là: đánh giá những điểm mới trong những sáng tác của Trần Thị Trường, đó là việc nhà văn đã viết về đời sống xã hội Việt Nam những năm đầu bước vào Đổi Mới, những năm còn nhiều khó khăn thử thách, nhiều biến cố phức tạp trong đời sống xã hội và trong mỗi con người cá nhân. Thế giới nhân vật trong các sáng tác của chị khá phong phú, phức tạp và chủ yếu là những con người sống ở thành thị. Chị viết với một văn phong khá độc
7 đáo, tự nhiên, sâu lắng, sắc sảo, lạnh lùng, rất khách quan nhưng cũng tràn đầy cảm xúc. Tuy nhiên, cho tới nay chúng tôi nhận thấy, chưa có công trình nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về những tác phẩm cũng như những đóng góp đáng ghi nhận của nhà văn Trần Thị Trường. Một số bài viết chỉ là ở dạng bài viết lẻ, những nhận xét, đánh giá... của một số cây bút trên báo chí hoặc trong các cuốn sách nghiên cứu chung về văn xuôi Việt Nam nói chung và văn xuôi nữ nói riêng. Vì vậy, theo chúng tôi, cần thiết phải có một công trình nghiên cứu một cách hệ thống và thấu đáo về đặc điểm văn xuôi của Trần Thị Trường cùng những sáng tạo, những đóng góp của nhà văn đối với sự thúc đẩy công cuộc Đổi Mới văn học trong giai đoạn đầu tiên - còn đầy sự bỡ ngỡ của văn học nước nhà. Chính vì vậy, chúng tôi đã lựa chọn vấn đề "Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Trần Thị Trường" làm đề tài nghiên cứu Luận văn Thạc sĩ của mình. Chúng tôi cũng hi vọng sẽ phác thảo rõ nét hơn, cụ thể hơn bức chân dung của nhà văn Trần Thị Trường, cùng những đặc điểm nổi bật, những sáng tạo và đóng góp của chị trong đời sống văn học Việt Nam thời kì đầu Đổi Mới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là: - Khảo sát, tìm hiểu khái quát bức tranh tiểu thuyết Việt Nam sau 1986. - Khảo sát và nghiên cứu về 02 cuốn tiểu thuyết của nhà văn Trần Thị Trường là: Lời cuối cho em (năm 1990) và cuốn Kẻ mắc chứng điên (năm 1991). 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Đề tài tập trung khảo sát và nghiên cứu sâu những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật của hai cuốn tiểu thuyết: Lời cuối cho em và Kẻ mắc chứng điên. Bên cạnh đó, có sự khảo sát một số truyện ngắn được in trong 7 tập truyện ngắn của nhà văn Trần Thị Trường.
8 - Để phục vụ cho việc thực hiện luận văn, chúng tôi sẽ đọc, khảo sát một số sáng tác của các nhà văn (đặc biệt là nhà văn nữ) cùng thời với nhà văn Trần Thị Trường, nhằm xác định vị trí và đóng góp của nhà văn trong đời sống văn chương thời bấy giờ. Việc khảo sát sáng tác của các nhà văn nữ khác còn nhằm so sánh, đối chiếu, (để thấy sự giống và khác nhau) giữa những sáng tác của nhà văn Trần Thị Trường với các sáng tác một số cây bút nữ khác cùng thời với chị và thậm chí là xuất hiện sau chị. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện Đề tài luận văn, chúng tôi cần phải giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: - Nêu một số đặc điểm khái quát về nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam sau Đổi Mới. - Làm rõ những quan niệm của nhà văn Trần Thị Trường về con người, về hiện thực cuộc sống, về tư duy nghệ thuật trong công việc sáng tác văn chương trong thời kì Đổi Mới. - Chỉ ra những đặc điểm nổi bật về thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn ở cả hai phương diện : Nội dung và nghệ thuật. - Khẳng định những thành tựu (và hạn chế), cùng những đóng góp mới của nhà văn ở phương diện nghệ thuật miêu tả thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn.  Qua đó xác định được vị trí và những đóng góp đáng ghi nhận của nhà văn trong quá trình đổi mới văn chương Việt Nam, đặc biệt là giai đoạn văn chương thời kì đầu Đổi Mới. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài luận văn chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cơ bản như sau: - Phương pháp nghiên cứu (tác giả, tác phẩm) theo đặc trưng thể loại; - Phương pháp phân tích và tổng hợp;
9 - Phương pháp so sánh, đối chiếu; - Phương pháp thống kê; - Vận dụng một số thao tác nghiên cứu Thi pháp học. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, phần Nội dung chính của luận văn bao gồm: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn Chương 2. Quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn Trần Thị Trường Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật 7. Đóng góp của luận văn - Thông qua việc nghiên cứu những Đặc điểm về Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn Trần Thị Trường, chúng tôi muốn phác họa một cách rõ nét bức chân dung của nhà văn và lí giải những sáng tạo, những đổi mới của tác giả từ trong quan điểm nghệ thuật đến thực tiễn sáng tác của nhà văn. - Chỉ ra những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật trong quá trình xây dựng thế giới nghệ thuật đầy phong phú, phức tạp trong hai cuốn tiểu thuyết trên của nhà văn. - Khẳng định những cái mới, cái sáng tạo của tác giả trong việc xây dựng thế giới nhân vật với quan niệm mới về con người, cuộc sống và hiện thực. - Khẳng định những đóng góp đáng ghi nhận của nhà văn Trần Thị Trường trong đời sống văn chương thời kì đầu Đổi Mới.
10 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Khái niệm về “Nhân vật” và “Thế giới nhân vật” trong tác phẩm văn học 1.1.1. Khái niệm về “Nhân vật” Văn học là một hoạt động sáng tạo nghệ thuật của nhà văn và tác phẩm văn học là thành quả của sáng tạo nghệ thuật đó. Tác phẩm văn học được tạo nên từ sự phức hợp của nhiều yếu tố dưới ngòi bút nghệ thuật của nhà văn, tất nhiên trong đó không thể thiếu yếu tố nhân vật: "Văn học không thể thiếu nhân vật, bởi vì đó là hình thức cơ bản để qua đó nhà văn miêu tả thế giới một cách hình tượng" [15]. Thật vậy, một tác phẩm có thể có nhiều hoặc ít nhân vật, song không thể không có nhân vật. Nhân vật xuất hiện trong tác phẩm như một mặc định nghệ thuật. Khái niệm nhân vật đã được hiểu, được giải thích cụ thể như sau: Về phương diện thuật ngữ: Thuật ngữ "nhân vật" xuất hiện từ rất sớm. Trong tiếng Hi Lạp cổ, khái niệm "nhân vật" ban đầu người mang ý nghĩa chỉ cái mắt nạ của diễn viên trên sân khấu. Theo thời gian, thuật ngữ này được sử dụng với tần số nhiều hơn, thường xuyên hơn để chỉ đối tượng mà văn học miêu tả và thể hiện trong tác phẩm. Hiểu theo nghĩa rộng, "nhân vật" là khái niệm không chỉ dùng trong văn chương mà còn ở nhiều lĩnh vực khác. Theo Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học do Hoàng Phê chủ biên thì: Nhân vật là khái niệm được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm văn học; Thứ hai, đó là một người có vai trò nhất định trong xã hội, đời sống nghệ thuật lẫn đời sống sinh hoạt hàng ngày. Với phạm vi luận văn này chúng tôi
11 chỉ đề cập đến khái niệm nhân vật theo nghĩa thứ nhất mà bộ Từ Điển này định nghĩa, tức là nhân vật trong tác phẩm văn chương. - Một số quan niệm về nhân vật trong nghiên cứu, phê bình văn học: Từ trước đến nay, các nhà nghiên cứu phê bình văn học đã từng nêu ra nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm nhân vật. Để phục vụ cho việc thực hiện luận văn, chúng tôi đọc, nghiên cứu một số quan niệm gần gũi, có liên quan trực tiếp đến vấn đề này, cụ thể như sau: Trong giáo trình Lí luận văn học (Phương Lựu chủ biên), các tác giả viết: "Nói đến nhân vật trong văn học là nói đến con người được miêu tả thể hiện trong tác phẩm bằng phương tiện văn học. Đó là những nhân vật có tên như Tấm, Cám, Thạch Sanh,... đó là những nhân vật không tên như thằng bán Tơ, Mụ nào trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, đó là những con vật trong truyện cổ tích, đồng thoại, thần thoại, bao gồm cả quái vật lẫn thần linh, ma quỷ, những con vật mang nội dung ý nghĩa con người... Khái niệm nhân vật có khi chỉ sử dụng một cách ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào mà chỉ một hiện tượng nổi bật trong tác phẩm. Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật ước lệ, có những dấu hiệu để ta nhận biết" [26,tr.277] Giáo trình Lí luận văn học (Hà Minh Đức chủ biên) định nghĩa: "Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật ước lệ, đó không phải là sự sao chụp đầy đủ một chi tiết biểu hiện đầy đủ của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua đặc điểm điển hình về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách... và cần chú ý thêm một điều thực ra khái niệm nhân vật thường được quan niệm với một phạm vi lớn hơn nhiều , đó không chỉ là những con người, những con người có tên và không tên, được khắc họa sâu đậm hoặc chỉ xuất hiện thoáng qua trong tác phẩm, mà còn có thể là sự vật, loài vật khác ít nhiều mang bóng dáng, tính cách con người... Cũng có khi đó không phải là những con người, sự vật cụ thể, mà chỉ là một hiện tượng về con người hoặc liên quan đến con người, được thể hiện nổi bật trong tác phẩm" [15, Tr.102]. Khái niệm nhân
12 vật văn học còn được trình bày sáng rõ trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học (Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên) với nội dung cơ bản giống như cách định nghĩa trong cuốn Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên: "Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng ( Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha) cũng có thể không có tên riêng. Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào đó trong tác phẩm. Nhân vật văn học là đơn vị đấy tính ước lệ, không thể đống nhất nó với con người có thật trong đời sống" [17] Có thể thấy, đã có nhiều cách định nghĩa về khái niệm nhân vật trong văn chương của các nhà văn, nhà nghiên cứu lí luận phê bình trong và ngoài nước, nhưng về căn bản họ vẫn gặp nhau ở những ý nghĩa nội hàm không thể thiếu của khái niệm này: Thứ nhất, nó phải là đối tượng mà văn học miêu tả, thể hiện bằng phương tiện văn học; Thứ hai, đó là những con người hoặc con vật, đồ vật, sự vật, hiện tượng mang linh hồn con người, đó là hình ảnh ẩn dụ về con người; Thứ ba, đó là đối tượng mang tính ước lệ và có tính cách điệu so với đời sống hiện thực bởi nó đã được khúc xạ qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Nói tóm lại, nhân vật văn học là thành tố quan trọng trong tác phẩm, là phương tiện để nhà văn phản ánh cuộc sống và được nhà văn xây dựng bằng những yếu tố nghệ thuật độc đáo. Nghiên cứu tác phẩm văn chương cần tiếp cận nhân vật để chỉ ra cái mới cái sáng tạo của nhà văn và đưa ra những kết luận về đóng góp riêng của nhà văn đó. 1.1.2. Khái niệm về “Thế giới nhân vật” - "Thế giới nhân vật" là một phạm trù có hàm nghĩa rất rộng. Nó là tổng thể những hệ thống nhân vật được xây dựng theo quan niệm của nhà văn và chịu sự chi phối của tư tưởng tác giả. Thế giới ấy cũng mang tính chỉnh thể trong sáng tác nghệ thuật của nhà văn, có tổ chức và có sức sống riêng,
13 phụ thuộc vào ý thức sáng tạo của người nghệ sĩ. Nằm trong thế giới nghệ thuật, thế giới nhân vật cũng là sản phẩm tinh thần, là kết quả của tí tưởng tượng sáng tạo của nhà văn và chỉ xuất hiện trong tác phẩm văn học, trong sáng tạo nghệ thuật. Đó là một mô hình nghệ thuật, có cấu trúc riêng, có quy luật riêng thể hiện ở đặc điểm con người, tâm lí, thời gian, không gian, xã hội... Thế giới nhân vật là sự cảm nhận một cách trọn vẹn, toàn diện và sâu sắc của chủ thể sáng tạo về toàn bộ nhân vật xuất hiện trong tác phẩm, mối quan hệ, môi trường hoạt động của họ, ý nghĩa, tư tưởng, tình cảm của họ trong cách đối nhân xử thế, trong giao lưu xã hội, gia đình.... Thế giới nhân vật vì vậy bao quát sâu rộng hơn hình tượng nhân vật. Con người trong văn học chẳng những không giống con người thực tại về tâm lí, hoạt động mà còn có ý nghĩa khái quát, tượng trưng. Trong thế giới nhân vật, người ta có thể chia thành các kiểu nhân vật nhỏ hơn dựa vào những tiêu chí nhất định. Nhiệm vụ của người tiếp nhận văn học là phải tìm ra chìa khóa để bước qua cánh cửa và bước vào khám phá thể giới nhân vật đó. Do đó, nghiên cứu thế giới nhân vật cũng khác với phân tích hình tượng nhân vật. Trong lịch sử văn học, có thể nói, mỗi tác giả lớn đều có thế giới nhân vật riêng. Mỗi thể loại văn học cũng có thế giới nhân vật với quy luật riêng của nó. 1.1.3. Vai trò và chức năng của "Nhân vật" trong tác phẩm văn chương nói chung, trong tiểu thuyết nói riêng. 1.1.3.1. Vai trò và chức năng của "Nhân vật" trong tác phẩm văn chương Trong tác phẩm văn học, nhân vật có vai trò vô cùng quan trọng. Nó là sự hình tượng hóa và cụ thể hóa ý tưởng nghệ thuật của nhà văn, là nơi để qua đó nhà văn chuyển tải và người đọc tiếp nhận nội dung tác phẩm. Do đó, nhân vật luôn là yếu tố được nhà văn dụng công xây dựng và là yếu tố thường để lại ấn tượng nhiều nhất cho người đọc khi tiếp nhân tác phẩm. Nhân vật nói lên sự nhìn nhận đánh giá về con người của nhà văn nhưng nó không đơn giản chỉ là thể hiện quan niệm nghệ thuật về con người mà còn là nơi khái quát và
14 thể hiện mọi giá trị tư tưởng thẩm mĩ của tác phẩm văn học cũng như tư tưởng của nhà văn. Có thẻ nói tài năng của nhà văn và sự thành công của tác phẩm thể hiện ở chỗ nhà văn có xây dựng được những nhân vật thành công hay không. Không phải ngẫu nhiên mà tên tuổi của nhà văn luôn gắn liền với tên tuổi của nhân vật này hay nhân vật khác do nhà văn đó tạo ra, và khi nhắc đến nhà văn thì người đọc lại nhớ ngay đến những nhân vật điển hình - đứa con tinh thần ưu tú của họ. Chính sự thành công trong xây dựng hình tượng nhân vật là một dấu hiệu chứng tỏ tài năng của nhà văn. Không chỉ là con người được miêu tả trong văn học bằng các phương tiện văn học, không chỉ là tiêu chí đánh giá tài năng nghệ thuật của nhà văn, nhân vật văn học còn là phương tiện khái quát lên hiện thực đời sống: " Chức năng của nhân vật là khái quát những quy luật của cuộc sống con người, thể hiện những hiểu biết, những ao ước và kì vọng về con người [26,Tr.279]. Nhà văn xây dựng nhân vật trong tác phẩm văn học với mục đích gắn liền nó với những vấn đề mà nhà văn muốn đề cập đến trong cuộc sống và thể hiện quan điểm của mình về cuộc sống xã hội. Tuy vậy, nhân vật trong tác phẩm văn học không phải là sự sao chép một cách máy móc, y nguyên cuộc sống mà nó là kết quả của sự sáng tạo của nhà văn. Dưới lăng kính chủ quan của nhà văn, thế giới nhân vật trong các tác phẩm văn học được hiện lên hết sức phong phú, nó có thể là nhân vật tốt, xấu, hay vừa tốt lại vừa xấu. Đó cũng có thể không hẳn phải là con người mà có thể là đồ vật, là ác quỷ... Nhưng chung quy lại, cho dù nhân vật trong tác phẩm văn học là ai, tính chất như thế nào vẫn hướng đến phản ánh đời sống đa dạng của con người. Do quan điểm của mỗi nhà văn, tính cách nhân vật được nhào nặn ở mức độ nào đó, sẽ trở thành hình tượng về con người và cao hơn - nếu tính cách được khắc họa ở những nét điển hình thì nhân vật sẽ trở thành điển hình của con người. Theo Bêlinxki, " nhà triết học tư duy bằng phép tam đoạn luận, còn nhà thơ tư duy bằng hình tượng cụ thể của một bức