Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:159

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này nghiên cứu làm rõ những biểu hiện, giá trị của tín ngưỡng dân gian trong tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ; Giải mã các tín ngưỡng ấy dưới góc độ văn hóa, lịch sử. Trên cơ sở đó, góp phần khẳng định sự sáng tạo cũng như đóng góp của Nguyễn Dữ đối với thể loại truyền kỳ và giá trị của tác phẩm Truyền kỳ mạn lục trong dòng chảy văn học dân tộc. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC QUÁCH THỊ DIỆU TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thái Nguyên - 2017
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC QUÁCH THỊ DIỆU TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Thị Phương Thái Thái Nguyên – 2017
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017 Tác giả luận văn Quách Thị Diệu
ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Văn – Xã hội, Trường Đại học Khoa học – Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn PGS.TS Phạm Thị Phương Thái đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017 Tác giả luận văn Quách Thị Diệu
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................ iii MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................................ 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu....................................................................... 12 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 12 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 13 6. Bố cục .............................................................................................................. 14 NỘI DUNG ......................................................................................................... 15 Chương 1: KHÁI LƯỢC VỀ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM ........... 15 1.1. Khái niệm tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian ............................................ 15 1.1.1. Tín ngưỡng ............................................................................................... 15 1.1.2. Tín ngưỡng dân gian ............................................................................... 16 1.1.3. Phân biệt tôn giáo và tín ngưỡng .............................................................. 17 1.1.4. Phân loại tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian .......................................... 18 1.2. Đặc trưng tín ngưỡng dân gian Việt Nam .................................................... 20 1.2.1. Cơ sở hình thành đặc trưng tín ngưỡng dân gian Việt Nam..................... 20 1.2.2. Phân loại tín ngưỡng dân gian Việt Nam ................................................. 22 1.3. Dấu ấn của tín ngưỡng dân gian trong các tác phẩm văn học ..................... 28 1.4. Về thể loại truyền kì ..................................................................................... 32 1.4.1. Khái niệm truyền kì ................................................................................... 32 1.4.2. Truyện truyền kì trung đại Việt Nam ........................................................ 32 1.5. Nguyễn Dữ và Truyền kỳ mạn lục ............................................................... 33 1.5.1. Tác giả Nguyễn Dữ ................................................................................... 33 1.5.2. Tác phẩm Truyền kỳ mạn lục .................................................................... 34 1.6. Tiểu kết Chương 1 ........................................................................................ 38
iv Chương 2: DẤU ẤN TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC ..................................................................................................................... 39 2.1. Những hiện tượng mang yếu tố tín ngưỡng dân gian .................................. 39 2.1.1. Hiện tượng báo mộng ................................................................................ 39 2.1.2. Hiện tượng thác hóa .................................................................................. 45 2.1.3. Những hiện tượng tín ngưỡng khác .......................................................... 49 2.2. Dấu ấn của các loại hình tín ngưỡng ............................................................ 51 2.2.1. Tín ngưỡng phồn thực ............................................................................... 51 2.2.2. Tín ngưỡng sùng bái vạn vật hữu linh ...................................................... 55 2.2.3. Tín ngưỡng sùng bái con người ................................................................ 59 2.3. Một số hình thái sinh hoạt tín ngưỡng dân gian........................................... 62 2.3.1. Những sinh hoạt tín ngưỡng phổ biến ....................................................... 63 2.3.2. Một số sinh hoạt tín ngưỡng khác ............................................................. 73 2.4. Tiểu kết Chương 2 ........................................................................................ 76 Chương 3: GIÁ TRỊ CỦA YẾU TỐ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC ...................................................................................... 78 3.1. Những quan niệm về thế giới từ góc nhìn tín ngưỡng dân gian .................. 78 3.1.1. Quan niệm về các tầng thế giới................................................................. 78 3.1.2. Quan niệm sinh tử ..................................................................................... 83 3.1.3. Quan niệm nhân quả, thiên mệnh ............................................................. 90 3.2. Ý nghĩa của yếu tố tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục ............. 92 3.3. Một số phương diện nghệ thuật góp phần tạo ra không gian tín ngưỡng trong Truyền kỳ mạn lục ................................................................................. 99 3.3.1. Bút pháp kỳ ảo trong nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................ 99 3.3.2. Bút pháp kỳ ảo trong không gian, thời gian nghệ thuật ......................... 105 3.4. Tiểu kết Chương 3 ...................................................................................... 110 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 114 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 121
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hình thành từ thuở sơ khai, tín ngưỡng, tôn giáo là niềm tin và sự ngưỡng vọng của loài người vào những cái "siêu nhiên", "cái thiêng", đối lập với “cái trần tục”. Tín ngưỡng ra đời không chỉ đáp ứng nhu cầu giải thích thế giới theo tư duy của loài người ở những trình độ nhất định mà còn để an ủi bản thân, gửi gắm những ước vọng mà họ chưa thực hiện được, từ đó giúp con người sống nhân văn hơn. Trải qua hàng triệu năm, tín ngưỡng đã tồn tại, phát triển cùng với loài người và chính là nhân tố cơ bản tạo nên đời sống tâm linh đa dạng, phức tạp…Tùy theo hoàn cảnh, trình độ phát triển kinh tế, xã hội của mỗi dân tộc, địa phương, quốc gia mà niềm tin vào "cái thiêng" thể hiện ra các hình thức tôn giáo, tín ngưỡng cụ thể khác nhau. Chẳng hạn: niềm tin vào Đức Chúa Trời của Kitô giáo, niềm tin vào Đức Phật của Phật giáo, niềm tin vào Thánh, Thần, ma quỷ của tín ngưỡng dân gian... Hình thức tôn giáo, tín ngưỡng này dù có nội hàm rộng hẹp khác nhau, phổ quát toàn thế giới hay là đặc thù cho mỗi dân tộc thì đều là một thực thể biểu hiện niềm tin vào “cái thiêng” chung của con người. Nếu như tôn giáo là niềm tin vào lực lượng siêu nhiên theo những nguyên tắc thực hành nhất định với giáo lý, giáo hội, giáo đường lớp lang thì tín ngưỡng dân gian lại phản ánh những ước nguyện tâm linh của cộng động một cách tự nhiên, tự phát, thông qua những phong tục, tập quán truyền thống. Là một quốc gia đa tôn giáo, tín ngưỡng, đời sống tâm linh của người Việt mang tính hỗn dung nhưng chúng ta không tiếp nhận các tôn giáo ngoại lai một cách thụ động mà luôn có sự cải biến cho gần gũi với tư tưởng, tôn giáo bản địa. Vì vậy, ở nước ta, trong khi các tôn giáo vẫn phát triển thì các tín ngưỡng dân gian với nhiều biểu hiện đa dạng vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân.
2 Văn học là tấm gương phản ánh cuộc sống một cách chân thực và vô cùng sống động qua lăng kính của các nhà văn. Vì thế, qua tác phẩm văn học chúng ta có thể tìm thấy các mặt của đời sống con người (trong đó có dấu ấn của tín ngưỡng dân gian) qua các giai đoạn lịch sử. Đặc biệt, trong nghiên cứu văn học những năm gần đây, xu hướng tiếp cận các tác phẩm dưới góc nhìn văn hóa ngày càng trở nên phổ biến đã mở ra cho chúng ta cái nhìn toàn diện về con người, về thời đại, về đời sống tinh thần của quốc gia, dân tộc. Đời sống tín ngưỡng dân gian Việt Nam, ít nhiều cũng được khúc xạ trong văn học. Tiếp cận tác phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa tín ngưỡng dân gian là cơ hội làm dầy thêm những phát hiện mới mẻ, thú vị về giá trị của tác phẩm. Đồng thời hiểu thêm đời sống văn hóa tín ngưỡng vừa đặc trưng vừa lấp lánh sắc màu của dân tộc. Truyền kì mạn lục (ghi chép tản mạn những điều kì lạ) được đánh giá là một đỉnh cao của nền văn xuôi dân tộc không chỉ vì chứa đựng trong đó những tư tưởng sâu xa của thời đại mà còn bởi nó đã đánh dấu sự trưởng thành của truyện ngắn Việt Nam trung đại, chuyển biến từ văn học mang tính chức năng sang văn xuôi nghệ thuật. Thành công của tác giả trước hết là ở chỗ dựa trên một vài yếu tố có sẵn trong dân gian, Nguyễn Dữ đã sáng tạo, trau chuốt để tạo ra “áng văn hay của bậc đại gia”. Ngoài giá trị về phương diện tư tưởng nghệ thuật, Truyền kì mạn lục còn chứa đựng giá trị nhiều mặt về phương diện lịch sử, văn hóa, đạo đức, xã hội… Đặc biệt, từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi nhận thấy màu sắc của các tín ngưỡng dân gian được phản ánh rất đậm đặc trong tác phẩm nhưng dường như chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống. Vì vậy, lựa chọn vấn đề Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ làm luận văn nghiên cứu, chúng tôi mong muốn sẽ góp thêm một khám phá mới mẻ về giá trị của tác phẩm từ phương diện liên cứu liên ngành cụ thể là làm rõ hơn những sáng tạo của Nguyễn Dữ - “bậc thầy sáng tạo kỳ diệu của đất Hải Dương” dựa trên niềm tin dân gian, tín ngưỡng dân gian của người Việt Nam.
3 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 2.1. Về nghiên cứu tín ngưỡng dân gian trong văn học Việt Nam Do tính đặc thù, tín ngưỡng không chỉ là một bộ phận của đời sống tinh thần mà còn là bộ phận hữu cơ gắn bó mật thiết với sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. Vì thế, các nhà nghiên cứu văn hóa, nhất là văn hóa dân gian đã và đang rất quan tâm đến xu hướng nghiên cứu văn hóa dân tộc từ góc độ đời sống tâm linh, tôn giáo tín ngưỡng để có cái nhìn cách sâu sắc, mới mẻ hơn. Có thể điểm qua các công trình tiêu biểu sưu tầm, nghiên cứu về tín ngưỡng Việt Nam nói chung và tín ngưỡng dân gian Việt Nam nói riêng như sau: Trong Việt Nam phong tục [5], Phan Kế Bính đã giới thiệu các phong tục trong gia tộc, phong tục xóm làng (hương đảng) đến các phong tục ngoài xã hội. Đây là một bộ biên khảo tương đối đầy đủ về các phong tục tập quán cũ của nước Việt. Là một nhà nho uyên bác mang tư tưởng tân tiến, tác giả không chỉ mô tả từng tập tục, mà còn về gốc tích, nguyên thủy cái tục ấy, nhìn nhận, đánh giá để xem nó hay hay dở, từ đó "xét điều gì quá tệ mà bỏ bớt đi, rồi lâu lâu mới đem cái tục hay mà bỏ hết cho cái tục dở. Đến nay, tập sách gần một trăm năm tuổi này vẫn là một trong những công trình khảo cứu có giá trị bậc nhất về các phong tục tập quán trên đất nước ta và nhiều vấn đề được Phan Kế Bính nhắc tới vẫn nóng hổi tính thời đại. Trong cuốn Về tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay [83], tác giả Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên) đã đề cập tới tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên với ba cấp độ: quốc gia: thờ Vua Hùng; làng: thờ Thành Hoàng; dòng họ, gia đình: thờ tổ tiên. Ông khẳng định thờ cúng tổ tiên là một bộ phận văn hóa dân tộc, là tâm linh của cộng đồng Việt Nam. Bên cạnh đó, nhà nghiên cứu Lê Trung Vũ đề cập tới các phong tục trong vòng đời người Việt truyền thống như các lễ tết trong năm (Tết Nguyên đán, tết Thượng nguyên, tết mùng 3 tháng 3…), các nghi lễ nông nghiệp, các lễ thức đời thường (sinh con, hôn lễ, lễ tang…).
4 Cuốn sách Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng dân gian Việt Nam [38] của Nguyễn Đức Lữ đề cập đến các loại hình tín ngưỡng dân gian Việt Nam như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc, tín ngưỡng Thành Hoàng, tín ngưỡng thờ Mẫu và tín ngưỡng Phồn thực. Tác giả cuốn sách chỉ rõ các loại hình tín ngưỡng dân gian trên phản ánh rõ nét đặc trưng của văn hóa dân tộc, thể hiện rõ tinh thần uống nước nhớ nguồn nhưng bản thân nó cũng chứa đựng khả năng dấn đến hiện tượng phản giá trị, biểu hiện mê tín dị đoan cần phải bị phê phán, tẩy trừ. Trong công trình Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam [78] do Ngô Đức Thịnh (chủ biên), ngoài một số quan điểm lý luận và phương pháp liên quan tới tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng, các tác giả đã đi vào nghiên cứu một số tín ngưỡng dân gian cụ thể, như: Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của các gia tộc, dòng họ và trên bình diện quốc gia là thờ cúng Quốc tổ Hùng Vương; tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng và hội đình, điển hình cho sự gắn kết cộng đồng láng giềng làng xã, từ đây hình thành và phát triển văn hóa làng, một trong các dạng thức cơ bản của văn hóa Việt Nam; tín ngưỡng thờ Thần, kết quả của quá trình tiếp biến văn hóa giữa các tín ngưỡng bản địa và những ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Hoa, như các dòng đạo Nội, thờ Mẫu, Đức Thánh Trần và các anh hùng dân tộc khác; các nghi lễ, phong tục liên quan đến các hoạt động sản suất nông nghiệp, ngư nghiệp, tổ các nghề và làng nghề thủ công truyền thống. Đây là một cuốn sách có giá trị về nghiên cứu tín ngưỡng và các loại hình tín ngưỡng truyền thống của Việt Nam. Vũ Ngọc Khánh đã có những khám phá về các loại hình tín ngưỡng ở nông thôn Việt Nam và đi sâu tìm hiểu một hình thức tín ngưỡng phổ biến đó là tín ngưỡng thờ thành hoàng làng trong hai cuốn sách Tín ngưỡng làng xã và Thành hoàng làng Việt Nam [34].
5 Nguyễn Minh San trong Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt Nam [61] đã có những nhận xét rất tinh tế về tín ngưỡng dân gian Việt Nam và gợi mở những hướng tiếp cận vấn đề này từ góc nhìn khoa học. Theo tác giả, tín ngưỡng dân dã Việt Nam là sản phẩm văn hóa của người Việt Nam trong mối quan hệ với tự nhiên, với xã hội ...Trải qua trường kỳ lịch sử, bao nhiêu biến thiên của xã hội, bao lần tiếp xúc và giao lưu văn hóa cùng dâu bể cuộc đời, các tín ngưỡng của người Việt nói chung cũng luôn vận động, bám sát cuộc sống, phát triển cùng cuộc sống. Nhiều lớp văn hóa khác nhau đã tích hợp hoặc chồng /lấp lên nhau trong một loại tín ngưỡng. Vì vậy, nhận diện các loại hình tín ngưỡng, tìm ra các hạt nhân hợp lý khiến nó tồn tại và là nhu cầu của bộ phận không nhỏ nhân dân, chỉ ra các yếu tố dị đoan mê muội (không phải mê tín) cần loại bỏ, đồng thời tìm phương cách hợp lý để thỏa mãn nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân là thái độ ứng xử với tín ngưỡng cũng như tôn giáo một cách đúng mực nhất. Đảng và Nhà nước ta đã đề ra chính sách "tôn trọng tự do tín ngưỡng của nhân dân". Song, thiết nghĩ chỉ có thái độ trân trọng, tìm hiểu, nghiên cứu một cách khoa học những di sản văn hóa của các bậc tiền nhân, chúng ta mới mong Tiếp cận các tín ngưỡng dân dã Việt Nam..." Toan Ánh trong cuốn Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam [3] cũng đã giới thiệu khá chi tiết những phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam, đó là: phong tục thờ cúng tổ tiên, thờ cúng các vị thần thờ tại gia và thờ phụng trong ngày Tết. Trong cuốn Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam [76], tác giả Trần Ngọc Thêm đã miêu tả khái quát các loại hình tín ngưỡng Việt Nam như: tín ngưỡng phồn thực (thờ sinh thực khí và thờ hành vi giao phối), tín ngưỡng sùng bái tự nhiên (thờ Bà Trời, Bà Đất, Bà Nước; thờ động vật và thưc vật), tín ngưỡng sùng bái con người (thờ Thổ Công, thờ Thành Hoàng, Tứ bất tử). Tác giả chỉ rõ các loại hình tín ngưỡng trên cũng như những bộ phận khác của văn hóa, là tấm
6 gương phản ánh trung thành những đặc trưng nông nghiệp lúa nước, biểu hiện sự tôn trọng và gắn bó mật thiết với thiên nhiên, nguyên lý âm dương, khuynh hướng đề cao nữ tính, tính đa thần… Nguyễn Đăng Duy đã dành nhiều sự quan tâm tới các tín ngưỡng truyền thống Việt Nam như: tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên, tín ngưỡng thờ Thần, tín ngưỡng thờ Mẫu, tín ngưỡng ở các dân tộc ít người trong cuốn Các hình thái tín ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam [14]. Theo tác giả, tín ngưỡng không phải là một bộ phận của tôn giáo mà tồn tại với tư cách một hình thái ý thức xã hội bên cạnh tôn giáo, không phải tồn tại với ý nghĩa niềm tin nhằm cứu cánh cho cái chết như tôn giáo mà là niềm tin cầu mong cho hiện thực sống. Tiếp theo phải kể đến công trình Về văn hóa và tín ngưỡng truyền thống người Việt của Léopold Cadiere (1997, Bản dịch). Ông là một linh mục người Pháp làm việc tại Việt Nam. Cuốn sách này đã trình bày những tư tưởng, cách nhìn nhận và sự hiểu biết của ông về văn hoá, tín ngưỡng truyền thống của người Việt một cách rất sâu sắc. Léopold Cadiere được xem là một trong những người đi đầu trong việc nghiên cứu dân tộc học ở Việt Nam và nghiên cứu về tín ngưỡng Việt Nam. Ngoài công trình trên, Léopold Michle Cadìere còn cho xuất bản bộ sách Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt. Trong bộ sách này, ông đã tiến hành nghiên cứu tín ngưỡng, các thực hành lễ nghi tôn giáo, phong tục tập quán với cái nhìn bao dung, khách quan và đã phải thừa nhận rằng người Việt rất sâu sắc về tôn giáo, tín ngưỡng và tự đáy lòng người Việt đang lưu giữ một tia sáng tôn giáo tự nhiên mà tạo hóa vốn ấn dấu vào tâm khảm của nhân sinh. Với việc dày công nghiên cứu văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo Việt, Léopold Cadière đã có một tâm thức rất đặc biệt về dân tộc Việt như ông thừa nhận: “Phải thừa nhận rằng người Việt nói cho đúng sống trong thế giới siêu nhiên. Đại thể thì người Âu châu khó mà hiểu được trạng thái tâm hồn này, vì nơi họ, khi tôn giáo chỉ còn là một số thực hành hay tậm chí một vài tin
7 tưởng, thì thường đóng khung trong một vài giới hạn thời gian hoặc không gian và được họ dành cho một vài phút trong ngày của cuộc sống, một phần nhỏ trong hoạt động của họ. Người Âu Châu dẫu sùng đạo, thường vẫn không sống hết toàn bộ thời gian với Thượng Đế của mình. Người Việt, ngược lại, cho dù giai cấp nào, đều cảm thấy mình trực tiếp thường xuyên với các thần thánh trong thiên nhiên.” Có thể thấy, hệ thống tài liệu nghiên cứu tín ngưỡng truyền thống Việt Nam khá phong phú. Đây là những căn cứ, hệ quy chiếu giá trị để nghiên cứu tác phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa tín ngưỡng. Gần đây, hướng nghiên cứu này được quan tâm, triển khai. Tuy vậy, thực tế, số lượng công trình đi sâu nghiên cứu về tín ngưỡng dân gian trong tác phẩm văn học lại không nhiều. Trong sự bao quát, có thể chưa đầy đủ, chúng tôi xin điểm lược một số công trình, bài viết nghiên cứu, luận văn như Yếu tố Phật giáo và tín ngưỡng dân gian trong truyện thơ Nôm có nguồn gốc bản địa Việt Nam; Văn hóa dân gian trong văn xuôi đương đại Việt Nam [20] của Vũ Thị Mỹ Hạnh; Một số biểu hiện của văn hóa trong tác phẩm văn học dân gian trong trường phổ thông, Đạo trời và tín ngưỡng dân gian qua ca dao của Nguyễn Thị Kim Ngân [48]…;Văn hóa tâm linh người Việt trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh [22] của Trương Thị Hòa; Văn hóa tâm linh trong Truyện Kiều và Văn chiêu hồn của Nguyễn Du [81] của Hoàng Thị Thanh Xuân; Văn hóa tâm linh trong văn xuôi trung đại của Hoàng Thị Minh Phương [59]. Đặc biệt là bài viết Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn [1] của Trần Thị An. Trong bài viết này, tác giả đã đặt không gian của cuốn tiểu thuyết trong bối cảnh văn hóa dân gian Việt Nam ở nhiều thời điểm để chỉ ra sự tác động của tín ngưỡng dân gian lên không gian nghệ thuật của tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, qua đó, bước đầu nhìn nhận quan điểm của nhà văn về tín ngưỡng dân gian của người Việt. Hay bài viết Tín ngưỡng và giải mã tín ngưỡng
8 trong văn học dân gian người Việt [18] của Nguyễn Thị Bích Hà. Tác giả Bích Hà đã đưa ra cách hiểu về khái niệm tín ngưỡng, mã tín ngưỡng, đặc điểm tín ngưỡng dân gian Việt Nam từ đó làm rõ mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian và văn học dân gian đồng thời chỉ ra các dấu hiệu của tín ngưỡng dân gian trong văn học dân gian Việt Nam thông qua các ví dụ và phân tích cụ thể. Bài viết này cùng các công trình nghiên cứu trên là những gợi dẫn quý báu cho chúng tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. 2.2. Nghiên cứu vấn đề tín ngưỡng dân gian trong Truyền kì mạn lục Nguyễn Dữ được biết đến với tư cách một nhà nho ẩn dật gần như suốt cả cuộc đời trong thời trung đại với tác phẩm bất hủ Truyền kì mạn lục. Từ khi tác phẩm ra đời tới nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu bàn về những giá trị nhiều mặt cùng vị trí văn học sử của nó đối với sự phát triển của thể loại truyện ngắn truyền kì trung đại. Từ các bậc túc nho thời xưa cho đến các nhà nghiên cứu văn học thời hiện đại đều đánh giá cao và coi tác phẩm là một biểu hiện vinh dự cho nền văn học nước nhà. Đặc biệt ở thế kỷ XVIII, một thế kỷ rực rỡ nhất của văn học trung đại, các học giả nổi tiếng như Vũ Khâm Lân, Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú đã từng ca ngợi Truyền kỳ mạn lục là một “thiên cổ kỳ bút”, áng văn hay của bậc đại gia với lời lẽ thanh tao tốt đẹp. Nghiên cứu về Nguyễn Dữ và tác phẩm truyền kỳ nổi tiếng này có thể kể đến các khuynh hướng với các công trình tiêu biểu như: Thứ nhất là các nghiên cứu về nội dung, nghệ thuật của tác phẩm. Vũ Thanh là một nhà nghiên cứu dành rất nhiều tâm huyết với tác phẩm Truyền kỳ mạn lục. Trong bài viết Những biến đổi của yếu tố kì và thực trong truyện ngắn truyền kỳ Việt Nam, tác giả đã chỉ ra bút pháp đặc trưng của thể truyền kỳ. Theo tác giả, sử dụng yếu tố “kỳ” không phải chỉ với chức năng vỏ bọc che dấu dụng ý của nhà văn mà còn với tư cách là bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể loại. Cũng liên quan đến vấn đề này, trong bài viết Thể loại truyện kỳ ảo
9 Việt Nam trung đại - Quá trình nảy sinh và phát triển đến đỉnh điểm [74], tác giả Vũ Thanh còn chỉ ra một cách thuyết phục các vai trò của yếu tố kỳ ảo trong Truyền kỳ mạn lục trong việc thể hiện các giá trị nội dung và phong cách tác giả Nguyễn Dữ. Khi xem xét Truyền kỳ mạn lục dưới góc độ thi pháp học, Trần Nho Thìn trong bài viết Thi pháp truyện ngắn trung đại Việt Nam đã cho rằng: “Xét về thi pháp, phải nghĩ đến vai trò của kỳ ảo như là một biện pháp đối phó với sự cấm kị” và tác giả cũng cho rằng “Nếu không đặt các nhân vật nữ vào vị trí hồn ma, người của cõi âm, thì vị tất tác giả đã dám kể lại những ý nghĩ và hành động vốn tự nhiên, phàm tục của các nhân vật, cả nam lẫn nữ. Rõ ràng việc sử dụng yếu tố ma quái, kì ảo ở đây có ý nghĩa của bức bình phong che chắn búa rìu dư luận của xã hội Nho giáo vốn được đinh hướng theo lý tưởng quả dục, tiết dục” [77]. Bài viết Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ [25], Nguyễn Phạm Hùng cũng đã đi sâu khai thác các khuynh hướng sáng tác của Nguyễn Dữ trong tác phẩm. Ngoài ra có thể kể đến một số bài viết, công trình khác nghiên cứu về các phương diện cụ thể khác của tác phẩm này như: Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới; Không gian và thời gian trong Truyền kỳ mạn lục của Trần Thị Đoan Trang; Hệ thống nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục [72] của Nông Phương Thanh; Hình tượng nho sĩ hành đạo trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ của Đặng Thị Thu Hương; Tìm hiểu thơ và từ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ; Vấn đề tiếp nhận ảnh hưởng truyện dân gian Việt Nam trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ; Tìm hiểu sắc thái dục tính trong Truyền kỳ mạn lục của Lê Thị Hoài Thu… Thứ hai, nghiên cứu theo hướng so sánh tác phẩm Truyền kỳ mạn lục với những sáng tác trong và ngoài nước. So sánh Truyền kỳ mạn lục với các tác phẩm trong nước có thể kể đến các công trình, bài viết như: Nhân vật kỳ ảo trong Truyền kỳ mạn lục và truyện cổ tích Việt Nam của Đặng Thị Thoan; So
10 sánh nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ và Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm của Hà Thu Hiền; Mô tip duyên kỳ ngộ qua một số thiên truyện trong Thánh Tông di thảo và Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Văn Hải; Nhân vật ma quái trong Thánh Tông di thảo và Truyền kỳ mạn lục của Đặng Thị Thanh Ngân…. So sánh tác phẩm trên phương diện bản dịch có thể kể đến công trình Phiên dịch học lịch sử - văn hóa: trường hợp Truyền kỳ mạn lục của tác giả Nguyễn Nam. Với mỗi bản dịch, nhà nghiên cứu Nguyễn Nam đều có phân tích, đánh giá quan niệm văn bản, dịch thuật, nhu cầu xã hội về tác phẩm, phương thức in ấn, truyền bá, tâm lý tiếp nhận của độc giả, đặc điểm nghệ thuật truyền đạt ngôn từ, mức độ thành công và những hạn chế. So sánh các bình diện của Truyền kỳ mạn lục với các tác phẩm khác trong khu vực và trên thế giới có thể kế đến các luận văn và bài viết sau: Về mối quan hệ giữa Tiễn đăng tân thoại và Truyền kỳ mạn lục [10] của Phạm Tú Châu; Đối sánh cái “kỳ” trong Truyền kỳ mạn lục và trong Tiễn đăng tân thoại của Nguyễn Thị Hương; So sánh chuyện tình giữa người và hồn ma trong Truyền kỳ mạn lục và Tiến đăng tân thoại [32] của Đinh Thị Khang… Hay bài viết Thử so sánh Truyền kỳ mạn lục và Tiễn đăng tân thoại [49] của tác giả Trần Nghĩa. Đặc biệt, tác giả Trần Ích Nguyên đã có hẳn công trình nghiên cứu khá đồ sộ về Nghiên cứu so sánh Tiễn đăng tân thoại với Truyền kỳ mạn lục [51] trên nhiều phương diện từ nguồn gốc ảnh hưởng đến nội dung, nghệ thuật của cả hai tác phẩm trong đó có đề cập đến yếu tố kỳ ảo trong hai tác phẩm này. Hay so sánh Truyền kỳ mạn lục với Kim Ngao tân thoại có thể kế đến các bài viết và công trình của Lê Đình Chinh và đặc biệt là Jeon Hye Kyung (Toàn Huệ Khanh). Trong bài viết Vài nét tương đồng và khác biệt của hai tác phẩm Kim ngao tân thoại (Hàn Quốc) và Truyền kỳ mạn lục (Việt Nam), Lê Đình Chinh đã giới thiệu vài nét về sự tương đồng và khác biệt về cuộc đời của hai tác giả và hai tác phẩm dưới góc nhìn lịch sử văn hóa, đồng thời cũng là nhằm góp phần giúp cho người đọc hiểu thêm về mối quan hệ, sự giao lưu văn hóa thân thiện của hai dân tộc Việt - Hàn trong lịch sử quan hệ
11 bang giao giữa hai nước. Hay Jeon Hye Kyung đã nghiên cứu khá toàn toàn diện, công phu về hai tác phẩm trên qua công trình Nghiên cứu so sánh một số tiểu thuyết truyền kỳ của Hàn Quốc, Trung Quốc và Việt Nam … Giáo sư Xuyên Bản (Kawanmoto Kurunie), Đại học Tổng hợp Keio trong bài tham luận với tựa đề “Những vấn đề khác nhau liên quan đến “Truyền kỳ mạn lục” (Lịch sử sáng tác, xuất bản và sự nghiên cứu tập truyện theo cách nhìn của văn học so sánh) ngoài việc đi sâu nghiên cứu tác giả và văn bản Truyền kỳ mạn lục, tác giả cũng so sánh phương pháp cải biên của Truyền kỳ mạn lục với Ca tỳ tử và đưa ra những nhận xét về sự khác biệt trong quan điểm của tác giả thuộc hai quốc gia với hai nền văn hóa khác nhau. Ngoài ra, có thể kể đến bài viết So sánh “Vũ nguyệt vật ngữ” của Ueda Akinari và Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ [17] của tác giả Đoàn Lê Giang hay một số bài viết theo hướng đối sánh của nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Sơn như: So sánh kiểu truyện “người lạc cõi tiên” trong văn học Việt Nam với tiểu thuyết Cửu Vân mộng (Hàn Quốc); Tác phẩm Kim Ngao tân thoại của Hàn Quốc và quá trình tiếp nhận, nghiên cứu tại Việt Nam; Tác phẩm Truyền kỳ mạn lục – từ điểm nhìn văn học so sánh, bàn về mối quan hệ giữa truyền thống và giáo lưu, hội nhập văn hóa; Tương đồng mô hình cốt truyện dân gian và những sáng tạo trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ… [62], [63], [64], [65]. Như vậy, qua thời gian dài tiếp cận Truyền kỳ mạn lục, nhiều vấn đề học thuật đã được đặt ra, mở rộng và nâng cao, ngày càng toàn diện, hệ thống và chuyên sâu hơn. Từ việc chỉ khảo sát, giới thiệu riêng tác phẩm Truyền kỳ mạn lục các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đã tiến tới nghiên cứu so sánh tập truyện thiên cổ kỳ bút này với các tác phẩm cùng trong vùng Đông Á như Tiễn đăng tân thoại của Cù Hựu (Trung Quốc), Kim Ngao tân thoại của Kim Thời Tập (Hàn Quốc), Ca tỳ tử của Nhật Bản nhằm cho thấy những ảnh hưởng và vay mượn, tiếp nhận và sáng tạo, tiếp nối và phát triển giữa Nguyễn Dữ với Cù Hựu. Theo nhiều mức độ khác nhau, do
12 trình độ nghiên cứu ngày một nâng cao, ngày càng tiếp nhận được những phương pháp mới và kinh nghiệm từ các nhà nghiên cứu nước ngoài tác động mạnh mẽ đến giới nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục trong nước. Kế thừa những công trình nghiên cứu của các thế hệ đi trước, luận văn của chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu một vấn đề nhỏ nhưng cũng rất thú vị đó là Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục với mong muốn khảo sát, chỉ ra các biểu hiện của tín ngưỡng dân gian được thể hiện trong tác phẩm này từ đó tiến hành so sánh, lý giải nó dưới góc nhìn văn hóa – lịch sử nhằm góp phần khẳng định thêm giá trị của tác phẩm cũng như tài năng của Nguyễn Dữ trong nền văn học trung đại Việt Nam. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Tín ngưỡng dân gian thể hiện trong 20 câu chuyện trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu: + Những biểu hiện của tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. + Giải mã các tín ngưỡng dân gian với tư cách là các chất liệu văn hóa, lịch sử tạo nên sức hấp dẫn cho tác phẩm Truyền kỳ mạn lục. - Phạm vi tư liệu Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Nxb Văn học, 2008, gồm 20 câu chuyện truyền kỳ. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu
13 - Làm rõ những biểu hiện, giá trị của tín ngưỡng dân gian trong tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ; - Giải mã các tín ngưỡng ấy dưới góc độ văn hóa, lịch sử. Trên cơ sở đó, góp phần khẳng định sự sáng tạo cũng như đóng góp của Nguyễn Dữ đối với thể loại truyền kỳ và giá trị của tác phẩm Truyền kỳ mạn lục trong dòng chảy văn học dân tộc. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu + Tổng hợp tài liệu; khảo sát các ngữ liệu thể hiện các tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục. + Phân tích, làm rõ ý nghĩa, giá trị của các tín ngưỡng dân gian ấy trong tác phẩm Truyền kỳ mạn lục từ đó biện giải dưới góc độ văn hóa và lịch sử. + So sánh tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục với một số tác phẩm cùng thể loại. + Khẳng định vai trò, đóng góp của Nguyễn Dữ đối với thể loại truyền kỳ và giá trị của tác phẩm Truyền kỳ mạn lục. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp khảo sát, thống kê. Luận văn tiến hành khảo sát, thống kê các tín ngưỡng dân gian được thể hiện trong 20 câu chuyện trong tác phẩm. Từ đó, tiến hành phân loại các tín ngưỡng ấy từ góc độ văn hóa. Đây là cơ sở khoa học được dùng làm minh chứng cho những luận điểm mà chúng tôi sẽ trình bày trong luận văn. 5.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp Luận văn vận dụng phương pháp này để phân tích cụ thể các cứ liệu đã thống kê, từ đó tổng hợp để đưa ra nhận xét liên quan đến tín ngưỡng dân gian
14 được thể hiện trong tác phẩm. Kết quả thu được từ sự phân tích này sẽ là những luận cứ khảo chứng cho các luận điểm mà chúng tôi đề xuất trong đề tài. 5.3. Phương pháp so sánh Bên cạnh việc thống kê, phân loại, phân tích, chúng tôi còn tiến hành so sánh các tín ngưỡng dân gian được thể hiện Truyền kỳ mạn lục với một số tác phẩm khác nhằm làm nổi bật những giá trị và đóng góp của tác phẩm này. 6. Bố cục Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Khái lược về tín ngưỡng dân gian Việt Nam Chương 2: Dấu ấn tín ngưỡng dân gian trong Truyền kì mạn lục Chương 3: Giá trị của yếu tố tín ngưỡng dân gian trong Truyền kì mạn lục