Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn học Việt Nam: Hình ảnh Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố (Lều chõng) và Chu Thiên (Bút nghiên, Nhà nho)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát sinh hoạt học hành, thi cử của Nho giáo và nếp sống của các môn đồ Nho giáo thời trung đại để tìm hiểu ý nghĩa của việc các trí thức cựu học phục dựng những trải nghiệm của chính họ; cùng với đó là giá trị văn học, như phương thức biểu tả, hình ảnh nghệ thuật của các tác phẩm văn chương hiện đại khi viết về Nho học. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn học Việt Nam: Hình ảnh Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố (Lều chõng) và Chu Thiên (Bút nghiên, Nhà nho)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC BÙI THỊ HẢI SÂM HÌNH ẢNH NHO HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA NGÔ TẤT TỐ (LỀU CHÕNG) VÀ CHU THIÊN (BÚT NGHIÊN, NHÀ NHO) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên – 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC BÙI THỊ HẢI SÂM HÌNH ẢNH NHO HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA NGÔ TẤT TỐ (LỀU CHÕNG) VÀ CHU THIÊN (BÚT NGHIÊN, NHÀ NHO) Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Hải Yến Thái Nguyên – 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Bùi Thị Hải Sâm
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn TS. Trần Thị Hải Yến đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Bùi Thị Hải Sâm
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG ............................................................ 10 1.1. Nho học trong văn hóa Việt Nam thời trung đại .............................................. 10 1.2. Những cải cách giáo dục của thực dân Pháp ở Việt Nam đầu thế kỷ XX ....... 12 1.3. Cấu trúc tầng lớp trí thức Việt Nam đầu thế kỷ XX ........................................ 16 1.4. Học vấn và những tác phẩm của Ngô Tất Tố, Chu Thiên về Nho giáo ........... 19 CHƯƠNG 2. NHO HỌC TRONG CÁCH NHÌN CỦA NGÔ TẤT TỐ VÀ CHU THIÊN ..................................................................................................................... 26 2.1. Nội dung học của môn sinh Việt Nam thời trung đại ...................................... 26 2.1.1. Chương trình khai tâm .................................................................................. 26 2.1.2. Chương trình tiểu tập .................................................................................... 27 2.1.3. Chương trình đại tập...................................................................................... 27 2.2. Lối học Nho giáo trong tác phẩm của Ngô Tất Tố và Chu Thiên ................... 29 2.3. Trường thi Nho học qua phục dựng của Ngô Tất Tố và Chu Thiên ................ 42 2.3.1. Các vòng thi và nội dung thi ......................................................................... 42 2.3.2. Quy tắc thi cử ................................................................................................ 47 2.3.3. Nhận xét về lối thi Nho học từ các tác phẩm của Ngô Tất Tố và Chu Thiên55 CHƯƠNG 3. NẾP SỐNG CỦA NHÀ NHO QUA NGÒI BÚT CỦA NGÔ TẤT TỐ VÀ CHU THIÊN .............................................................................................. 59 3.1. Nhà nho với đạo học ........................................................................................ 59 3.2. Nhà nho trong quan hệ với thầy học, bạn hữu ................................................. 66 3.3. Nhà nho trong cuộc sống gia đình (cha mẹ, vợ con) ....................................... 73 3.4. Nhà nho trong sinh hoạt văn hóa làng xã ......................................................... 78 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 86
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Là một hệ tư tưởng ngoại lai nhưng Nho giáo có lịch sử du nhập và tồn tại lâu dài ở Việt Nam, khoảng từ thế kỉ III đến thế kỉ XX (năm 1945). Đặc biệt, trong quãng thời gian từ thế kỉ XV đến thế kỉ XX - khi Nho giáo được lựa chọn là một học thuyết chính trị - thì ảnh hưởng của nó thật sự liên tục, sâu rộng. Từ một học thuyết đạo đức, Nho giáo trở thành nguyên tắc tổ chức bộ máy chính trị quốc gia, quy định thiết chế văn hóa xã hội và đời sống của dân chúng. Tham gia vào việc tổ chức bộ máy chính trị, vào thiết chế văn hóa Nho giáo có một hệ công cụ chắc chắn đó là kinh điển và chế độ khoa cử để đào luyện ra một đội ngũ những trí thức (kẻ sĩ), còn gọi là nhà nho. Hệ “công cụ” Nho giáo đó là Nho học. Nho học, vì vậy có một vai trò hết sức to lớn đối với sự phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam. Nó là thước đo, là biểu tượng cho sự thịnh trị - suy tàn của thiết chế xã hội, của đời sống tư tưởng, văn hóa. Và cũng chính vì thế, ở giai đoạn chuyển giao lịch sử, từ phong kiến phương Đông sang thực dân hóa phương Tây, Nho học cũng sẽ là nơi có thể quan sát, chứng kiến những đổi thay trong hệ giá trị tinh thần của xã hội. Quá trình đổi thay này diễn ra từ những năm cuối thế kỉ XIX, kéo dài vài chục năm đầu thế kỉ XX, và trong nhiều lĩnh vực: biên khảo, chuyên khảo, tranh luận trên báo chí, và sáng tác văn học nghệ thuật. 1.2. Ngô Tất Tố (1894-1954) là cây bút có vị trí quan trọng trong nền văn học Việt Nam những năm 1930, 1940. Ông đã để lại một di sản văn học phong phú, bao gồm nhiều thể loại: tiểu thuyết, phóng sự, truyện kí lịch sử, khảo cứu, dịch thuật, tiểu phẩm báo chí, viết truyện dài. Với những sáng tác này, Ngô Tất Tố bộc lộ được cả sở trường và sở đoản của cá nhân mình cũng như thế hệ nhà nho đi vào hiện đại hóa – một hiện tượng đặc sắc của không khí văn hoá Việt Nam đầu thế kỷ XX. Trong di sản của mình, Ngô Tất Tố đã thể hiện một sự quan tâm đặc biệt với chủ đề Nho giáo. Thậm chí, Ngô Tất Tố đã có những sáng tác mang nhiều chất liệu của trải nghiệm cá nhân về con đường học theo Nho giáo mà Lều chõng là tác phẩm tiêu biểu. Bên cạnh Ngô Tất Tố, Chu Thiên (1913-1992) cũng là một tác giả có hứng thú sâu đậm với các đề tài của quá khứ, như truyện ký lịch sử. Riêng chủ đề Nho học, Chu Thiên có Bút nghiên, Nhà nho đều viết vào những năm 30, 40 của thế kỷ XX. 1
Với thực tiễn trải nghiệm cuộc sống và thực tế sáng tác đó của hai tác giả, việc tìm hiểu Nho học trong sáng tác văn chương của những cây bút có xuất thân Nho giáo hứa hẹn đem lại một cái nhìn từ bên trong cũng như những biểu hiện cụ thể của con đường chuyển giao cũ-mới tại Việt Nam đầu thế kỉ XX. Trên đây là những lý do giải thích việc chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: “Hình ảnh Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố (Lều chõng) và Chu Thiên (Bút nghiên, Nhà nho).” 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Lịch sử nghiên cứu về sự nghiệp của Ngô Tất Tố và chủ đề Nho giáo trong di sản của ông Ngô Tất Tố được coi là một trong những cây bút xuất sắc nhất của dòng văn học hiện thực Việt Nam. Tài năng của ông được bộc lộ trên nhiều phương diện. Với thể loại nào, ông cũngđể lại những dấu ấn sâu sắc trong lòng bao thế hệ độc giả. Chính vì thế suốt nhiều thập kỉ qua, thân thế và sự nghiệp sáng tác của ông đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình. Thuộc thế hệ cầm bút có căn rễ Nho giáo sâu đậm (truyền thống gia đình, và quá trình tu dưỡng cá nhân), sáng tác của Ngô Tất Tố chịu nhiều ảnh hưởng của cội rễ tri thức đó. Hầu hết các nghiên cứu về Ngô Tất Tố đã chỉ ra đặc điểm này. Ngoài Vũ Trọng Phụng với nhận xét “Ngô Tất Tố là một nhà báo về phái Nho học, và là một tay ngôn luận xuất sắc trong đám nhà nho” [45, tr.409], có thể kể thêm: “Phê bình Lều chõng” (báo Tri tân, số 33, ngày 23.1.1942, của Kiều Thanh Quế), mục viết về Ngô Tất Tố trong Nhà văn hiện đại (1942-1945, của Vũ Ngọc Phan), “Ngô Tất Tố - một chân dung lớn, một sự nghiệp lớn” (Tạp chí văn học, số 1, năm 1994 của nhà nghiên cứu Phong Lê), “Nhà nho thức thời – ngòi bút tình cảm Ngô Tất Tố” (Tạp chí văn học, số 1, năm 1994 của tác giả Vương Trí Nhàn), “Cây bút sắt sắc bén của một nhà nho” (báo Văn nghệ, số 1, ra ngày 1.1.1994, do nhà văn Vũ Tú Nam viết), “Ngô Tất Tố sống mãi trong lòng cách mạng” (trong Ngô Tất Tố toàn tập, tập 1, Nhà xuất bản Giáo dục, năm 1996 của Phan Cự Đệ), “Ngô Tất Tố - cây bút cựu học giữa thời tân văn” (Nghiên cứu Văn học, số 3, năm 2006 của nhà nghiên cứu Vũ Tuấn Anh)… 2
Ngô Tất Tố là một trong bảy mươi chín nhà văn Việt Nam thời hiện đại được Vũ Ngọc Phan chọn lọc giới thiệu. Ông được gọi là “một tay kì cựu trong làng văn, làng báo Việt Nam”, “có phê bình, có tư tưởng mới”. Vũ Ngọc Phan còn nhấn mạnh: “... về đường văn nghệ ông đã theo kịp cả những nhà văn thuộc phái tân học xuất sắc nhất. Ngô Tất Tố là một nhà nho mà viết được những thiên phóng sự và những thiên tiểu thuyết theo nghệ thuật Tây phương và ông đã viết bằng ngòi bút đanh thép, làm cho phái tân học khen ngợi” [42, tr.132]. Nhận xét của Vũ Ngọc Phan đã nhấn mạnh tư tưởng mới mẻ, tiến bộ và tài năng nghệ thuật của Ngô Tất Tố - người có điểm xuất phát là Nho học. Trong bài viết “Cây bút sắt sắc bén của một nhà nho”, nhà văn Vũ Tú Nam cho rằng: “ông trước sau vẫn giữ phong cách của một nhà nho - nhưng là một nhà nho với bản lĩnh và cá tính đặc biệt, vừa nghiêm túc vui tươi, sâu sắc mà hoạt bát, trí tuệ và tâm tư luôn năng động, chân thành gắn bó với những con người và sự vật xung quanh, cũng có nghĩa với vận mệnh đất nước” [27, tr.185]. Ở đây, tác giả bài viết đã khẳng định tính tích cực của Nho giáo trong lối sống, tư tưởng của Ngô Tất Tố. Đặt Ngô Tất Tố vào bối cảnh văn hoá thời đại, nhà nghiên cứu Vũ Tuấn Anh đã chỉ ra dấu vết “cựu học” còn được bảo lưu trong tư tưởng cũng như lối viết của Ngô Tất Tố cũng như những biểu hiện của “tân văn” về thể loại mà Ngô Tất Tố lựa chọn sáng tác. Đánh giá tiểu thuyết Lều chõng, nhà nghiên cứu cho rằng đó là: “cuộc chia tay không ít lưu luyến của nhà văn với quá khứ của chính ông, và ở tầm vĩ mô, của văn hóa mới với văn hóa Nho giáo”, và “Vốn hiểu biết phong phú về Khổng giáo, về sinh hoạt trường ốc thi cử của một người thông hiểu Tứ thư, Ngũ kinh và đã từng nghiệm sinh một thời lều chõng đã tạo nên những trang viết giàu tính tư liệu của một nhà khảo cứu và giàu tính sinh động của một cây bút phóng sự”1. Bên cạnh những quan tâm đến vấn đề Nho giáo trong sáng tác của Ngô Tất Tố của các học giả Việt Nam còn có nhà nghiên cứu người Trung Quốc là Hoàng Khải 1 Vũ Tuấn Anh (2006), “Ngô Tất Tố - cây bút cựu học giữa thời tân văn”, Nghiên cứu Văn học, số 3, tr.13-20. 3
Hưng. Ông cho rằng: “Trong lịch sử văn học Việt Nam những năm 30, 40 của thế kỉ XX, ngoài Ngô Tất Tố cũng còn có rất nhiều tác giả lấy đề tài từ văn hóa Nho giáo như Chu Thiên với cuốn Bút nghiên (1942), cuốn Nho giáo (in năm 1943), Nguyễn Công Hoan với cuốn Thanh đạm... Nhưng trong các tác phẩm có đề tài Nho giáo, Ngô Tất Tố không những có số lượng sáng tác nhiều nhất, đề tài phong phú nhất mà tư tưởng cũng sâu sắc hơn. Các tác phẩm của ông (...) đều thể hiện không gian đậm đà văn hóa Nho giáo của xã hội Việt Nam từ nhiều góc độ khác nhau”. Sau đó, Hoàng Khải Hưng đi đến kết luận: “Ngô Tất Tố dành nhiều tâm huyết trong nghiên cứu văn hóa Nho giáo, và trong những tác phẩm của ông, bất kể là tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết lịch sử hay ký sự đều mang đậm dấu ấn văn hóa Nho giáo, thể hiện tình cảm đặc biệt đối với văn hóa Nho giáo của tác giả” [23]. Như vậy, nhiều nhà nghiên cứu bằng những góc độ tiếp cận khác nhau đều chỉ ra hình bóng Nho học trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, trong đó Phan Cự Đệ là nhà nghiên cứu sớm nhất đã đi sâu vào vấn đề này (phần viết “Ngô Tất Tố và Nho giáo” trong Văn học Việt Nam 1930-19451. Các nghiên cứu đã chỉ ra sự hiện diện của Nho giáo trong vốn tri thức, con đường đi, và những dấu vết của nó trong lối viết của nhà văn. Một số nghiên cứu đã chỉ ra sự tỉnh táo (hay có thể gọi là tính “đa thanh”) trong ứng xử của Ngô Tất Tố với Nho giáo, ông vừa trân trọng vừa phê phán. 2.2. Lịch sử nghiên cứu về sự nghiệp của Chu Thiên và đề tài Nho giáo trong di sản của ông So với Ngô Tất Tố, những nghiên cứu về Chu Thiên có số lượng khiêm tốn hơn rất nhiều. Qua khảo sát, chúng tôi thống kê được một số công trình và bài viết nghiên cứu về Chu Thiên và các tác phẩm viết về đề tài Nho học của ông như sau: 1 Năm 1993, Nhà xuất bản Văn học cho in “Tuyển tập Ngô Tất Tố” (2 tập) do Phan Cư Đệ sưu tầm tuyển chọn, Trương Chính viết lời giới thiệu. Trong lời giới thiệu về Ngô Tất Tố, Trương Chính cũng đồng tình với quan điểm của Phan Cư Đệ cho rằng Ngô Tất Tố đã vượt qua mọi sự ràng buộc của tư tưởng Nho giáo, là một người có tư tưởng độc lập, không chịu nhắm mắt theo những thành kiến của cổ nhân. 4
Bút nghiên của Chu Thiên lúc đầu xuất hiện dưới dạng từng truyện ngắn trên Tri tân. Sau khi in thành sách, trên Tri tân lại đăng bài phê bình của Tiên Đàm Nguyễn Tường Phượng, trong đó có đoạn: "Có người bàn rằng lúc này là lúc vận hội khai thông, sao còn đem những chuyện cổ hủ ấy, những chuyện cũ rích ấy ra làm gì! Nhưng thiên kiến tôi chính lúc này lại cần có một quyển sách nói rõ về "nhà nho" để phân biệt thế nào là "chân nho" và "ngụy nho". Ý kiến của một người xuất thân từ Khổng sân Trình như Tiên Đàm rất xác đáng bởi vấn đề "chân nho" và "ngụy nho" mà Chu Thiên đặt ra rất có ý nghĩa đối với đương thời. [dẫn theo 2] Cho đến nay, người có những nhận xét chi tiết nhất về Chu Thiên là Vũ Ngọc Phan trong trong Nhà văn hiện đại. Về Bút nghiên, Vũ Ngọc Phan cho rằng “Chu Thiên không chú trọng vào cách lựa chọn nhân tài như “Lều chõng”; “Bút nghiên” cũng lại không cho ta biết rõ tính tình cùng tư tưởng những“nhân tài” nước ta thuở xưa: Bút nghiên - như tên của nó - chỉ chú trọng riêng vào việc học. Ngày xưa ông cha chúng ta phải học như thế nào để thi đỗ? Thơ phú phải làm theo những lề lối thế nào?” [42, tr.375]. Ông cũng nhận xét: “Về đường nghệ thuật - nếu xét về phương diện tiểu thuyết –“Bút nghiên” không bằng được quyển “Lều chõng” của Ngô Tất Tố, nhưng về mặt khảo cứu về những cách học hành của ông cha chúng ta thuở xưa thì “Bút nghiên” cũng khá đầy đủ” [42, tr.382]. Đồng thời, theo Vũ Ngọc Phan, “Bút nghiên” của ông tuy là đề tài về tiểu thuyết trơn, nhưng có thể coi như là một tập kí sự về cái lối đi học đi thi của ông cha chúng ta thuở xưa, hay đặt nó vào loại tiểu thuyết phóng sự cũng được….” [42, tr.944]. Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm hiểu được một số bài viết khác có tính chất giới thiệu về tác giả về Chu Thiên, chẳng hạn: Tác giả Hoài Anh trong bài viết: Chu Thiên, gương sáng nhà nho chân chính đã bày tỏ lòng ngưỡng phục của mình với tài năng cũng như sự nghiệp của tác giả Chu Thiên: “Đáng phục làm sao khối vốn sống đồ sộ của nhà văn về sinh hoạt Nho học thời xưa cũng như kiến thức lịch sử uyên thâm của ông. Tác phẩm có nhiều chi tiết phong phú đến nỗi thành ra dàn trải, lê thê…nhưng đối với tôi thì không hề chi vì ngoài hứng thú đọc tiểu thuyết tôi còn muốn tìm hiểu về lối sống Việt Nam qua những tư liệu dân tộc học, xã hội học la liệt trong sách” [2]. Hoài Anh cũng chỉ ra giá trị tư tưởng của những tiểu thuyết phóng sự ấy là ở chỗ: Nhà 5
văn thông qua những tấm gương tôn sư trọng đạo, tiết tháo liêm khiết của người xưa để truyền cho người đọc những tinh hoa trong tư tưởng, tình cảm, tâm lý của con người Việt Nam, đánh thức hồn dân tộc đã ngủ thiếp trong lòng một số đông người đang sống dưới ách thống trị của thực dân Pháp, cam tâm làm nô lệ cho chúng đồng thời giới thiệu lại những tinh hoa của ông cha giúp cho con cháu sau này không đến nỗi mất gốc. Cũng trong bài viết này, Hoài Anh còn cung cấp thêm những thông tin có tính chất lịch sử để lý giải về màu sắc Nho giáo đậm đặc trong tác phẩm của Chu Thiên đó là do nhà văn đã tắm mình trong không khí cửa Khổng sân Trình từ nhỏ, môi trường Nho học đã tạo nên tư tưởng nhân cách và cả tài năng văn học của ông. Có thể thấy, với Bút nghiên và Nhà nho, Chu Thiên đã quay về với những chuyện xưa, làm sống lại nét đẹp của đời sống khoa cử một thời. Như vậy, cùng viết về một đề tài là Nho học ở thời điểm Nho học đã là quá vãng, cùng với những trải nghiệm Nho học, song Ngô Tất Tố và Chu Thiên lại không đồng nhất về phong cách viết, về điểm nhìn; nói cách khác, mỗi nhà văn có khuynh hướng riêng. Việc điểm lại các nghiên cứu về vấn đề Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố và Chu Thiên cũng cho thấy đã có những nghiên cứu, bình luận mang tính so sánh về cách viết của hai nhà văn này khi đề cập đến Nho học, song đặt vấn đề một cách trực diện và tìm hiểu chuyên sâu thì chưa có công trình nào. Luận văn của chúng tôi, vì thế là một sự kế thừa và cố gắng bổ khuyết cho hướng nhìn này về sáng tác của hai nhà văn. 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nho học là một phương diện của Nho giáo, chỉ phương thức đào luyện tri thức của người đi học (kẻ sĩ) theo quy định của Nho giáo. Trong luận văn này, Nho học sẽ được xem xét từ 3 vấn đề: việc học và thi; lối học Nho giáo và kiểu thi cử Nho giáo; bên cạnh đó, người theo đuổi việc học theo Nho giáo đó – tức nho sinh/nhà nho cũng được tìm hiểu trong phạm vi những ứng xử của họ với tư cách những quy ước sống theo lễ nghi Nho giáo. Đây là những quan tâm của cả Ngô Tất Tố và Chu Thiên khi cầm bút sáng tác văn chương, đặc biệt là trong 3 tiểu thuyết: Lều chõng, Bút nghiên và Nhà nho. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Khảo sát sinh hoạt học hành, thi cử của Nho giáo và nếp sống của các môn đồ Nho giáo thời trung đại để tìm hiểu ý nghĩa của việc các trí thức cựu học phục dựng 6
những trải nghiệm của chính họ; cùng với đó là giá trị văn học, như phương thức biểu tả, hình ảnh nghệ thuật của các tác phẩm văn chương hiện đại khi viết về Nho học. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khảo sát, phân tích và làm rõ các biểu hiện của hình ảnh Nho học trong ba tác phẩm. - Phân tích, đánh giá các biểu hiện của hình ảnh Nho học trong ba tác phẩm (Lều chõng, Bút nghiên và Nhà nho) ở phương diện giá trị văn hoá và nghệ thuật viết văn. - Đánh giá và phân tích ý nghĩa của việc viết về Nho học trong bối cảnh Việt Nam đầu thế kỉ XX. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp văn học sử: Theo chúng tôi, muốn chiếm lĩnh được những kiến thức nội dung cơ bản, phải đặt đối tượng trong bối cảnh lịch sử, trong mối quan hệ với cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của nhà văn. Vì vậy đây là phương pháp được chúng tôi sử dụng trong suốt luận văn. Phương pháp so sánh: Phương pháp so sánh sẽ giúp chúng tôi có cơ sở nhận diện những nét tương đồng, nét khác biệt trên tất cả các phương diện về nội dung, nghệ thuật của Ngô Tất Tố và Chu Thiên. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Vấn đề về hình ảnh Nho học liên quan nhiều đến lĩnh vực khoa học khác như: Lịch sử, Tư tưởng, Xã hội... Do đó, chúng tôi vận dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành để các vấn đề cần nghiên cứu được làm sáng tỏ và có sức thuyết phục. Ba phương pháp trên sẽ được chúng tôi kết hợp hoặc cụ thể hoá cùng các thao tác, như: phân tích, tổng hợp. 5. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi tư liệu: Luận văn khảo sát 3 tác phẩm chính: Lều chõng (1939) của Ngô Tất Tố, Bút nghiên (1942) và Nhà nho (1943) của Chu Thiên. Những tác phẩm khác của hai nhà văn này và các nhà văn viết về cùng chủ đề sẽ được chúng tôi sử dụng so sánh khi cần thiết. 7
Phạm vi vấn đề: Về khái niệm “Nho học”: Đã có nhiều diễn giải khác nhau về khái niệm này. Các ý kiến căn bản thống nhất với nội hàm đại thể của Nho học là dạy và học theo Nho giáo, và trước thuật của nho gia. Tuy nhiên, ở luận văn này, chúng tôi chỉ tập trung vào việc dạy-học theo Nho giáo mà không đề cập đến vấn đề trước thuật, bởi mối quan tâm của Ngô Tất Tố và Chu Thiên trong ba tác phẩm chỉ tập trung vào vấn đề dạy - học theo Nho giáo và người học. Bên cạnh đó, luận văn tự đặt thêm nhiệm vụ tìm hiểu hình ảnh “nếp sống nhà nho” (Chương 3), vì nhà nho là “chủ thể” của Nho học và nhân vật cũng là một khái niệm quan trọng của tác phẩm văn chương. Nói cách khác, theo chúng tôi, tìm hiểu về nhà nho là cách “đọc” gián tiếp về Nho học nhưng phù hợp với đặc thù tài liệu là tác phẩm văn chương. Chọn đề tài là tìm hiểu hình ảnh Nho học trong các tác phẩm của hai tác giả Chu Thiên và Ngô Tất Tố, nên luận văn, thông qua việc mô tả và tái hiện lại chế độ khoa cử Việt Nam thời phong kiến trong ba tác phẩm được lựa chọn để làm rõ hình ảnh Nho học trong nghệ thuật của các sáng tác văn chương ở hai tác giả này. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Phần Nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Một số vấn đề chung Chương 2: Nho học trong cách nhìn của Ngô Tất Tố và Chu Thiên Chương 3: Nếp sống của nhà nho qua ngòi bút của Ngô Tất Tố và Chu Thiên 7. Đóng góp của luận văn Với đề tài này người viết muốn làm rõ hình ảnh Nho học trong các tác phẩm của Chu Thiên và Ngô Tất Tố, đồng thời góp phần làm sáng tỏ thêm văn hóa khoa cử, văn hoá Nho giáo thời trung đại từ cách chiếm lĩnh về nội dung và nghệ thuật của các nhà văn những năm 1930, 1940. Kết quả nghiên cứu của luận văn cũng sẽ giúp người đọc có thêm hiểu biết về các nhà văn đã quen thuộc và có thêm căn cứ để khẳng định mối quan hệ mật thiết giữa văn hóa và văn học. 8
Mặt khác, chúng tôi cũng muốn tìm hiểu thêm khả năng và bản chất nỗ lực canh tân tư tưởng, đổi mới văn chương của Việt Nam những năm 30, 40 của thế kỷ XX mà Ngô Tất Tố và Chu Thiên là hai trường hợp điển hình cho sự canh tân của thế hệ cựu học. 9
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Nho học trong văn hóa Việt Nam thời trung đại Như đã giới thuyết ở phần MỞ ĐẦU, Nho học là phương thức đào luyện tri thức của người đi học (kẻ sĩ) theo quy định của Nho giáo. Hệ tư tưởng có tuổi đời vào hàng sớm nhất và có sức sống bền bỉ trong lịch sử tri thức nhân loại này đã xây dựng một thiết chế giáo dục quy củ, bao gồm phương thức đào tạo, khoa cử. Ra đời ở Trung Hoa, Nho giáo và Nho học du nhập vào Việt Nam khá sớm. Sử Trung Hoa, Hậu hán thư đã ghi lại việc vào đầu công nguyên, hai viên thái thú quận Giao Chỉ và Cửu Chân là Tích Quang và Nhâm Diên đã tích cực “dựng học hiệu” để dạy lễ nghĩa. Và đây được coi là một dấu mốc quan trọng đánh dấu sự hình thành chính thức của Nho giáo và Nho học ở Việt Nam. Sử gia Việt Nam, trong Đại Việt sử ký nhắc đến thái thú Sĩ Nhiếp là người thông hiểu kinh sách và tích cực truyền bá Nho giáo và Đạo giáo vào Việt Nam nên được phong “Nam Giao học tổ”. Là học giả hiện đại Việt Nam đầu tiên khảo cứu sâu về Nho giáo, Lệ Thần Trần Trọng Kim cho rằng, Nho học ở Việt Nam khoảng cuối đời Đông Hán, tức là ngay trong thời kỳ Bắc thuộc, đã thịnh trị, chứng cứ là đã có những người như Lý Tiến, Lý Cầm, Trương Trọng đậu đạt và được bổ quan ở Trung Hoa [29, tr.723]. Sau ngày giành độc lập, trải qua ba triều đại Ngô, Đinh và Tiền Lê do vẫn còn phải bình định các vùng nên không lưu tâm đến việc học; nhưng từ nhà Lý thì việc học có nền tảng vững chắc, và "Nho học từ đó mỗi ngày một thịnh" [29, tr.723]. Thi cử được tổ chức theo lối "dùng văn chương mà lấy kẻ sĩ, vậy nên văn học ở nước ta từ đó về sau rất thịnh" [29, tr.724]. Nhưng Trần Trọng Kim cũng cho rằng "Từ đời nhà Lê về sau, trải qua nhà Mạc, nhà Hậu Lê trung hưng và nhà Nguyễn, sự Nho học ở Việt Nam tuy thật là thịnh, nhưng học giả trong nước thường có cái sở đoản rất lớn, là phần nhiều chỉ học lối khoa cử, vụ lấy văn chương đề cầu sự đỗ đạt, chứ không có mấy người học đến chỗ uyên thâm của Nho giáo, để tìm thấy cái đạo lý cao xa, hoặc là đề xướng lên cái học thuyết nào thật có giá trị... Đó thật là chỗ kém của học giả nước ta" [29, tr.724-25], còn "trong đời nhà Lý và nhà Trần, thì sự học của ta theo lối huấn hỗ của Hán nho và Đường nho, rồi từ đời Lê về sau, thì theo 10
học của Tống nho, lấy Trình Chu làm tiêu chuẩn, ta chỉ quanh quẩn ở trong cái phạm vi hai lối học ấy" [29, tr.735]. Tổng kết về chế độ khoa cử của Nho giáo, nhà nghiên cứu Trần Đình Hượu nhận xét: “Từ năm 1374 đến năm 1442, thể chế khoa cử được xác định dần theo hướng thi tiến sĩ. Thể chế đó ổn định cho đến đầu thế kỷ XX, với những thay đổi không quan trọng.” [26, tr.124]. Thực ra, trong lịch sử Nho học Việt Nam không phải không có những cố gắng canh tân. Tư liệu lịch sử từng nhắc đến Hồ Quý Ly, tiếc là cứ liệu cho sự canh cải của ông hầu như không còn. Đến giữa thế kỷ XIX có một nỗ lực theo hướng đó được ghi lại. Lời tựa do chính tác giả sách Khải đồng thuyết ước là Phạm Vọng cho biết từ 1853 đã có sự thay đổi trong cách giáo dục ở Việt Nam: "Tôi lúc còn bé, được cha tôi theo thói thường: trước hết cho đọc sách Tam tự kinh, cùng các sử đời Tam hoàng, rồi đọc các sách kinh, truyện. Tập làm lối văn thi cử thời đó, mong sao cho đúng cách thức đi thi, chiếm được mũ xanh áo đẹp thì thôi. Còn đến như, trên thì thiên văn, dưới thì địa lý, giữa thì nhân sự, cùng là các đời trước sau trong sử nước ta thì chưa hề giảng đến bao giờ cả. May nhờ cha tôi dạy bảo, nhờ phúc đức tổ tiên, năm Thiệu Trị thứ nhất... tôi được trúng thi hương... Sau được lạm làm tri huyện Nam Chân, may được chuyển huyện nhỏ dân thưa, công đường ít việc, tôi sưu tập nhiều sách, xem được ít nhiều, bèn trích lấy những điều đại lược về thiên văn, địa lý, thế thứ các đời, biên thành một tập,.... đặt tên gọi là Khải đồng thuyết ước khiến cho con cháu trong nhà học tập" [17, tr.271]. Tuy nhiên, cuốn sách học này của chỉ lưu hành trong gia tộc mà thôi. Tóm lại, sử liệu và các công trình nghiên cứu về Nho giáo đã cho thấy Nho học có mặt ở Việt Nam rất sớm, và có một lịch sử phát triển lâu dài. Trải qua nhiều hoàn cảnh lịch sử khác nhau, Nho học Việt Nam không có những thay đổi lớn. Đó là mô hình giáo dục duy nhất đào tạo trí thức, đào tạo đội ngũ quan lại. Tính tích cực và hạn chế của Nho học Việt Nam cũng từ đây mà nảy sinh: “gây ra trong xã hội phong khí hiếu học. Nhưng mặt khác, nó cũng làm người đi học chạy theo công danh, học để làm quan, không chủ ý mục tiêu tu dưỡng và tìm kiếm tri thức. Thi tiến sĩ đòi hỏi thí sinh trình bày đạo lý kinh điển bằng hình thức thơ, phú, biền văn,… hướng người đọc vào nhớ kinh điển và trau dồi từ chương mà ít quan tâm đến tìm tòi chân lý” [26, tr.124]. 11
1.2. Những cải cách giáo dục của thực dân Pháp ở Việt Nam đầu thế kỷ XX Những năm cuối thế kỷ XIX biến cố lịch sử thực dân Pháp xâm chiếm, Việt Nam từng bước thành thuộc địa dưới sự cai trị của Pháp đã trở thành một cuộc thử thách không cân sức cho Nho giáo với tư cách hệ tư tưởng nền tảng của thiết chế xã hội. Bất lực trong cuộc chiến bảo vệ “vương thổ”, cả thế hệ nhà nho đau xót, phẫn uất. Và đã có những người cất tiếng phê phán sự vô dụng của sách vở, của lối học, chế giễu sự vô dụng của nhà nho mà Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương là hai tác giả tiêu biểu. Nhưng cho đến trước khi kỳ thi Nho học cuối cùng diễn ra vào năm 1915, học vấn và thi cử Nho giáo chiếm vị trí độc tôn trong xã hội Bắc Kỳ. Tình hình này đã dần thay đổi, theo những chủ trương về giáo dục của chính quyền thực dân. Theo nghiên cứu của một chuyên gia về giáo dục Việt Nam thời Pháp thuộc, Trần Thị Phương Hoa, thì “Paul Bert, tổng trú sứ đầu tiên của Bắc Kỳ và Trung kỳ đã quan tâm đến việc phát triển giáo dục từ trước khi bộ máy hành chính Liên bang Đông Dương chính thức được thiết lập. Năm 1886, Dumoutier đã được cử làm nhà tổ chức và thanh tra về giáo dục Pháp-An Nam. Vốn là một chuyên gia về văn hóa phương Đông, là một nhà Trung Quốc học, Dumoutier đã rút kinh nghiệm từ việc xóa bỏ các trường dạy chữ Nho ở Nam Kỳ và chủ trương tiếp tục duy trì những trường bản xứ dạy chữ Nho ở Bắc Kỳ, đồng thời tiến hành cải cách các trường Nho giáo để chuyển dần sang giáo dục Pháp-An Nam, nhằm hoàn thiện một nền giáo dục mà ông ta coi là có tầm quan trọng đặc biệt…. Tuy nhiên, quyết định này đã không được thực hiện ngay mà phải 11 năm sau mới được đưa vào thực tiễn” [21]. Có hai lý do dẫn đến sự trì hoãn này, đó là chiến tranh và vì bản thân giới cầm quyền thực dân đã nhận ra sự níu kéo của tâm lý trong nền học vấn cũ vẫn còn nặng nề, đặc biệt là tại Bắc Kỳ. Mặt khác, truyền thống hiếu học, coi trọng khoa cử của người Việt cũng được các nhà cai trị tận dụng theo cách “điều hòa”, mềm mỏng hoá” các chủ trương giáo dục. Dẫn chứng là việc Paul Doumer, sau khi tới dự lễ xướng danh kỳ thi Hương năm 1897 ở Nam Định, chứng kiến tinh thần hiếu học và lòng quyết tâm của các sĩ tử Bắc Kỳ, năm 1898 đã ra quyết định đưa chữ quốc ngữ, chữ Pháp vào kỳ thi Hương vì “Ở kỳ thi Hương Nam Định có khoảng 10 ngàn người tham dự. Nếu cứ 1 người có mặt tại 12
cuộc thi, có ít nhất 3 người khác theo học thì tổng số người học là 40 ngàn. Nếu ta đưa tiếng Pháp và Quốc ngữ vào trường thi thì nghiễm nhiên ta có 40 ngàn người phải học tiếng Pháp và Quốc ngữ, mà ngân sách lại không phải chịu gánh nặng. Hiệu quả đối với nền hành chính và chính trị sẽ là vô giá” [dẫn theo 21]. Ngày 27 tháng 4 năm 1904, Chính phủ Bảo hộ ra Nghị định 1331 về tổ chức lại giáo dục công ở Bắc Kỳ, gồm năm phần do Paul Beau ký. Theo Nghị định này, các trường học công gồm hai loại: trường dành cho người Âu và trường dành cho người bản xứ. … Mục tiêu của người Pháp là xây dựng một nền giáo dục có sự hòa trộn giữa các yếu tố Pháp với các yếu tố Việt Nam, thông qua các nhà trường Pháp-Việt. Trong bối cảnh các trường Nho giáo vẫn đóng vai trò chủ đạo, nhiệm vụ đầu tiên mà thực dân Pháp đặt ra là phải cải cách các trường này và dần chuyển sang nhà trường kiểu mới. Năm 1906, Paul Beau cho thành lập Hội đồng Hoàn thiện Giáo dục Bản xứ nhằm bàn bạc về việc tiến hành cải cách các trường bản xứ và đưa các trường bản xứ vào hệ thống giáo dục công lập dưới quyền của Nha Học chính. Hội đồng nhóm họp lần đầu tiên vào tháng 4 năm 1906 với sự có mặt của Vua Thành Thái và Toàn quyền Paul Beau. Ngày 16 tháng 5 năm 1906, Toàn quyền Paul Beau ra Nghị định quy định chức năng của Hội đồng, trong đó có việc bàn các biện pháp tuyển dụng và đào tạo giáo viên cho các trường bản xứ mới, nghiên cứu các tác phẩm văn học, triết học, lịch sử bằng tiếng bản xứ, hiệu đính lại để lấy làm tài liệu nhà trường. Sau một tháng bàn bạc thảo luận, Hội đồng đã soạn ra bản quy chế giáo dục. … Khác biệt quan trọng nhất của trường bản xứ cải cách là ngoài học chữ Hán phải học thêm chữ Quốc ngữ, chữ Pháp (không bắt buộc), toán và một số môn khoa học. [21] Ngày 16 tháng 3 năm 1916, Sở Học chính Bắc Kỳ đã trình một báo cáo dài 15 trang lên Toàn quyền Đông Dương về việc tổ chức giáo dục bản xứ ở Bắc Kỳ sau khi hủy bỏ các kỳ thi Nho giáo. Hội đồng nhận định rằng trong hai kỳ thi Hương 1909 và 1912, các thí sinh đã thi thêm một số môn cần thiết như tiếng Pháp, quốc ngữ để chuẩn bị tinh thần cho một nền giáo dục kiểu mới. Sau kỳ thi Hương cuối cùng năm 1915, nền giáo dục bản xứ gồm hai cấp học, đặt dưới sự quản lý của Sở Học chính Bắc Kỳ là bậc Ấu học và Tiểu học. Tiếp đó, với việc ban hành bộ Học chính tổng quy vào ngày 13
21 tháng 12 năm 1917 và được hiện thực hóa từ năm 1918, tất cả các trường Tổng trong hệ thống bản xứ đều chuyển thành các trường Sơ học nhà nước trong hệ giáo dục Pháp-Việt1. Đây chính là thời điểm mà cuối cùng người Pháp đã thực hiện được áp đặt lên thuộc địa quyền lực của họ vốn được khẳng định từ những năm cuối thế kỷ XIX “Điều cần phải được phát biểu một cách công khai là, trong thực tế, các chủng tộc ưu việt có quyền hạn trên các chủng tộc hạ đẳng” [12, trích diễn văn của Jules Ferry (1832-1893) đọc vào những tháng khởi đầu của nhiệm kỳ thủ tướng lần thứ nhì của ông ta]. Bản chất thực sự của việc “gánh vác sự mệnh khai hoá cho các dân tộc dã man” này lại tiếp tục được Pierre Pasquier - Toàn Quyền Đông Dương thuộc Pháp – 1 Nhiều nghiên cứu khác về chính sáhc giáo dục của Pháp tại Việt nam những năm đầu thế kỷ XX cũng khẳng định: toàn quyền Paul Beau (1902-1906) đã tiến hành một chính sách giáo dục mới. Nền giáo dục của Việt Nam trong thời gian này đã có một bước tiến bộ đáng kể. Chính sách giáo dục của Paul Beau tập trung vào 6 nhiệm vụ sau: 1) tăng lương cho giáo viên, 2) tạo điều kiện cho các giáo viên trường tư có cơ hội được giảng dạy trong các trường công lập, 3) mở các trường sư phạm và mở 1 khoa sư phạm trong trường Đại học Hà Nội, 4) xuất bản các sách giáo khoa viết bằng tiếng Pháp, chữ quốc ngữ và chữ Hán, 5) thành lập Ủy ban Hoàn thiện nền Giáo dục bản địa, 6) tổ chức tốt hơn các kỳ thi. Chính sách giáo dục này trước tiên được áp dụng ở Bắc kỳ và Trung kỳ, rồi sau mới phổ biến ở Nam kỳ kể từ năm 1909 trở đi. Cũng trong năm này, Paul Beau đã mở trường Đại học đầu tiên ở Hà nội, đó là trường Đại học Đông Dương, có nhiệm vụ giúp giai cấp thượng lưu bản xứ làm quen với tư tưởng Pháp. Chính sách giáo dục do Paul Beau khởi xướng đã tác động vào những đối tượng chính sau đây: (1) Hệ thống trường Việt truyền thống (học chữ Hán của giáo dục Nho giáo), (2) Hệ thống trường Pháp – Việt, (3) Hệ thống các trường chuyên nghiệp, (4) Hệ thống trường Việt. Hệ thống trường Việt bao gồm 3 cấp. Cấp I là trường Ấu học, cấp II là trường Tiểu học và cấp III là Trung học. Chuyển sang thời Toàn quyền Klobukowsky (nhiệm kỳ 1908-1910), chế độ quản lý của người Pháp chú trọng đến chính sách giáo dục theo chiều rộng, tức là hạn chế giáo dục Cao đẳng và Đại học, và chỉ chú trọng phát triển giáo dục tiểu học và đào tạo kỹ thuật. Dưới thời Albert Sarraut (1911 – 1919) nền học vấn ở Việt Nam được tổ chức lại như sau: Sarraut đã cho bãi bỏ kỳ thi hương ở Bắc kỳ vào năm 1915 và ở Trung kỳ vào năm 1918, thay vào đó bằng một sự phổ biến chương trình học bằng tiếng Pháp. Trường trung học ở Hà Nội được mở cho học sinh người Việt, và Đại học Hà Nội hoạt động lại kể từ năm 1917. Chính sách giáo dục của Albert Sarraut đánh dấu bằng sự ra đời của bộ Học chính tổng quy áp dụng cho cả nước. Dưới thời Toàn quyền Alexandre Varenne (nhiệm kỳ 1925-1928), chính quyền thuộc địa lại cố gắng phục hồi các trường học ở các xã và điều chỉnh chương trình học cho phù hợp với từng dân tộc và ngôn ngữ. Varenne cũng tập trung vào việc nâng cao khả năng giảng dạy của giáo viên, đồng thời cố gắng thu hút các giáo viên giỏi hơn đến từ Pháp và tăng lương cho giáo viên. Varenne dành nhiều chỗ hơn cho việc dạy và học chữ Hán. 14
công khai một lần nữa trong bài phát biểu ngày 15 tháng Mười năm 1930: “Chúng ta phải làm việc để đạt các mục đích … nước Pháp sẽ nhìn thấy trên mảnh đất Á Châu này sự đâm chồi nảy lộc của một trong những cành cây xinh đẹp nhất mọc ra từ tinh thần của nó [tức nước Pháp, chú của người dịch] và những mục đích mà trong sự hòa hợp và thống nhất mọi con dân của nó sẽ chứng thực cho tính chất bền bỉ của sự hiện diện của nó…” [31]. Như vậy, kể từ năm 1906, cùng với việc thành lập Hội đồng hoàn thiện giáo dục bản xứ, hệ thống các trường công bản xứ đã được đổi mới nhằm mục tiêu cuối cùng là cung cấp nguồn nhân lực chuẩn bị cho sự phát triển của các trường Pháp-Việt. Ngoài các trường tư Nho giáo là các trường thầy đồ ở làng xã, các trường công bản xứ bao gồm trường Ấu học, Tiểu học và Trung học. Chương trình của các trường đều có thêm phần chữ quốc ngữ, một số môn khoa học như toán, sử, địa, đặc biệt còn có thêm phần tiếng Pháp tự chọn. Ngoài việc lập các trường bản xứ công lập (nằm dưới sự giám sát của Nha Học chính), hệ thống thi cử bản xứ cũng có nhiều thay đổi. Để tốt nghiệp các trường bản xứ, học sinh phải thi qua các kỳ tuyển, khảo khóa, hạch (tương ứng với ba bậc Ấu học, Tiểu học, Trung học). Đặc biệt, kể từ kỳ thi Hương năm 1909, ngoài kỳ thi văn sách và luận chữ Hán còn có thêm các kỳ thi luận quốc ngữ, toán, khoa học, và tiếng Pháp (tự chọn). Trong kỳ thi Hương cuối cùng năm 1915, thí sinh bắt buộc phải thi tiếng Pháp. Năm 1918, các trường bản xứ chuyển thành trường Pháp- Việt, giáo dục bản xứ không còn thuộc hệ thống trường công và không trực thuộc sự quản lý của Sở Học chính Bắc Kỳ [21]. Nhìn chung, tình hình giáo dục của Việt Nam từ những ngày đầu thực dân Pháp xâm lược cho đến những năm 1930, 1940 là một chuỗi những điều chỉnh, tương nhượng để cuối cùng có một chuyển đổi từ nền giáo dục truyền thống sang nền giáo dục của phương Tây. Chính quyền thực dân đương nhiên thực thi chủ trương phát triển giáo dục này không ngoài mục đích cai trị và khai thác nguồn lợi ở thuộc địa. Tuy nhiên, với việc hủy bỏ hoàn toàn nền giáo dục truyền thống, một nền giáo dục được xem là văn minh, hiện đại của phương Tây đã có không gian để cắm rễ; và việc 15