Luận văn Thạc sĩ Văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam: Những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của Lương Khê thi thảo (Phan Thanh Giản)

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:173

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận văn là mang đến một cái nhìn toàn diện về giá trị tác phẩm; đồng thời, với thao tác thống kê, phân loại, chúng tôi sẽ xác định cụ thể tổng số bài thơ, cũng như số lượng ở từng chủ đề mà hiện tại còn chưa nhất quán trong các văn bản biên dịch.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam: Những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của Lương Khê thi thảo (Phan Thanh Giản)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trương Việt Trâm Anh NHỮNG ĐÓNG GÓP VỀ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA LƯƠNG KHÊ THI THẢO (PHAN THANH GIẢN) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh - 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trương Việt Trâm Anh NHỮNG ĐÓNG GÓP VỀ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA LƯƠNG KHÊ THI THẢO (PHAN THANH GIẢN) Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã ngành : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS.ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn là trung thực, các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. TP. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 3 năm 2019 Tác giả Trương Việt Trâm Anh
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được hướng dẫn tận tình, theo dõi sát sao, đầy tinh thần trách nhiệm của PGS. TS Đoàn Thị Thu Vân. Tôi xin bày tỏ lòng tri ân và kính chúc cô sức khỏe. Tôi xin chân thành cảm ơn các cán bộ của Thư viện Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Thư viện Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, Quý thầy, cô và các bạn đã hỗ trợ tận tình trong việc tìm kiếm tư liệu nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn Phòng KHCN & MT – TCKH, Phòng Sau Đại học Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minhvà Khoa Ngữ văn đã tạo môi trường và điều kiện học tập tốt để tôi hoàn thành khóa học. Đặc biệt, xin trân trọng cảm ơn Thầy Phan Thanh Lương – nguyên giảng viên Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, là cháu đời thứ 5 của cụ Phan Thanh Giản, mặc dù tuổi đã cao nhưng Thầy vẫn nhiệt tình hỗ trợ tài liệu và những thông tin quý giá về gia phả cụ Phan. Tôi xin chân thành cảm ơn. TP. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 3 năm 2019 Tác giả Trương Việt Trâm Anh
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................ 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÁC GIẢ VÀ TÁC PHẨM .......... 17 1.1. Xã hội Việt Nam thế kỉ XIX và tác giả Phan Thanh Giản ............................ 17 1.1.1. Xã hội Việt Nam thế kỉ XIX ................................................................... 17 1.1.2. Tác giả Phan Thanh Giản ........................................................................ 21 1.2. Thơ trung đại Việt Nam thế kỉ XIX và tác phẩm Lương Khê thi thảo .......... 28 1.2.1. Thơ trung đại Việt Nam thế kỉ XIX ........................................................ 28 1.2.2. Tác phẩm Lương Khê thi thảo ................................................................ 30 Tiểu kết Chương 1 .................................................................................................. 43 Chương 2. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LƯƠNG KHÊ THI THẢO VỀ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG .......................................................... 44 2.1.Bộc lộ chí hướng cao cả .................................................................................. 44 2.1.1. Trung quân, ái quốc .................................................................................. 44 2.1.2. Tích cực hành đạo..................................................................................... 48 2.2.Bày tỏ tình cảm nồng hậu ................................................................................ 52 2.2.1. Tình yêu thiên nhiên ................................................................................. 52 2.2.2. Tình yêu con người ................................................................................... 67 2.3.Thể hiện nhân cách trong sáng ........................................................................ 76 2.3.1. Liêm khiết ................................................................................................. 77 2.3.2. Cương trực ................................................................................................ 78 2.3.3. Giản dị ...................................................................................................... 80 Tiểu kết Chương 2 .................................................................................................. 84 Chương 3. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LƯƠNG KHÊ THI THẢO VỀ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT.................................................... 85 3.1.Thể loại ............................................................................................................ 85
3.1.1. Thơ Đường luật......................................................................................... 87 3.1.2. Thơ cổ phong ............................................................................................ 92 3.2.Ngôn ngữ ......................................................................................................... 95 3.2.1. Từ vựng .................................................................................................... 96 3.2.2. Nghệ thuật sử dụng biện pháp tu từ ........................................................ 108 3.2.3. Thủ pháp sử dụng điển cố....................................................................... 112 3.3. Giọng điệu ................................................................................................. 117 3.3.1. Giọng tâm tình (hào sảng, ưu tư) ............................................................ 117 3.3.2. Giọng triết luận ....................................................................................... 125 Tiểu kết Chương 3 ................................................................................................ 129 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 130 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 133 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT, KÍ HIỆU Viết tắt, kí hiệu Viết đầy đủ Nxb Nhà xuất bản tr Trang THT Thái hương thảo VKT Vu Kinh thảo VKHT Vu Kinh hậu thảo LGT La Giang thảo ThTT Thu Tào thảo LGHT La Giang hậu thảo TCT Toái cầm thảo HCT Hoàng Châu thảo ThCT Thuật chinh thảo BLT Ba Lăng thảo CQT Cận quang thảo KĐT Kim Đài thảo HAT Hài Âm thảo ĐNT Đàn Nguyên thảo TTT Tống Tinh thảo TLT Tồn lạc thảo NHT Nam hành thảo UCT Ứng chế thảo
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Phan Thanh Giản là người khai khoa tiến sĩ của Lục tỉnh Nam Kỳ, là công thần ba triều Minh Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức, nắm giữ nhiều chức vụ quan trọng ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Ông không chỉ được biết đến là một bậc trí giả với quan nghiệp thăng trầm, mà còn được biết đến như một nhà văn, nhà thơ với những đóng góp giá trị cho văn học dân tộc. Phan Thanh Giản từng làm quan đến chức Thượng thư, nhưng cũng nhiều lần bị giáng chức, bị cách lưu rồi lại được phục chức. Nhưng dù ở cương vị nào, ông vẫn luôn toàn tâm với nhiệm vụ. Trong bối cảnh xã hội phức tạp, mọi cố gắng giúp vua, giúp nước của ông đều trở nên bất lực. Cuối cùng, với những nỗi niềm và tội danh không thể biện giải, ông đã chọn cái kết của đời mình bằng chén dấm thanh pha thạch tín sau mười bảy ngày tuyệt thực như một cách để bày tỏ sự tiếc hận, một cách trả nợ non sông khi không hoàn thành sứ mệnh thương thuyết với Pháp, để mất ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ. Ở bình diện lịch sử, Phan Thanh Giản là nhà chính trị mang trên mình nhiều “vấn đề thời đại”, nhưng ở lĩnh vực văn học, Phan Thanh Giản là một nhà văn, nhà thơ tài năng với nhiều tác phẩm có giá trị. Chính vì đi nhiều nơi, hiểu biết nhiều nên nội dung thơ văn của ông rất phong phú. Đó là sự tái hiện chân thực những điều mắt thấy tai nghe, từ cảnh đẹp thiên nhiên đến cuộc sống con người; bày tỏ đạo chí của một nhà nho hành đạo qua những triết lí về đạo làm người, đạo quân thần và luôn trăn trở trước vận mệnh non sông... Vua Tự Đức từng khen ngợi văn chương Phan Thanh Giản là “cổ nhã”. Tài văn chương của Phan Thanh Giản cũng được nhiều nhà nghiên cứu hậu thế khẳng định. Nguyễn Khuê và Cao Tự Thanh cho rằng: “Thơ chữ Hán của Phan Thanh Giản đề tài phong phú, ý tứ thâm trầm, tình cảm sâu lắng nhưng
2 lời lẽ phần nhiều giản dị, đôn hậu, có nhiều bài hay.” (Nguyễn Khuê, Cao Tự Thanh, 2011, tr.216). Nhắc đến tài văn thơ của Phan Thanh Giản thì không thể không kể đến Lương Khê thi văn thảo - một tuyển tập văn thơ đồ sộ gồm khoảng 500 bài thơ và 50 bài văn do ông và các con trai sưu tầm, biên tập và khắc in - mà theoChương Thâu “đáng được coi là tư liệu gốc có giá trị về nhiều mặt, có thể giúp chúng ta tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu, nhận định, đánh giá nhân vật tầm cỡ của lịch sử cận đại Việt Nam này.” (Phan Thị Minh Lễ, Chương Thâu, 2005, tr.8). Đến nay, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về con người và thơ văn Phan Thanh Giản. Tuy nhiên, trong những công trình được xuất bản, chúng tôi nhận thấy nội dung nghiên cứu thiên về con người nhiều hơn thơ văn của ông. Điều này có lẽ do lịch sử vẫn còn bỏ ngỏ câu trả lời về công – tội của ông, nên người đời sau trắc ẩn, đã cất lên tiếng nói nhằm rửa giúp ông “nỗi oan 150 năm”, đồng thời cũng để khẳng định tính khách quan của lịch sử. Và có lẽ, vấn đề chính trị đã phần nào gây trở ngại trên con đường đưa tác phẩm của ông đến với công chúng. Tuy nhiên, đồng quan điểm với Chương Thâu như đã nêu ở trên, chúng tôi cho rằng việc nghiên cứu những tác phẩm của Phan Thanh Giản để phần nào nhận chân con người ông là cần thiết. Từ những cứ liệu lịch sử và tình hình thực tế nghiên cứu thơ văn Phan Thanh Giản, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của Lương Khê thi thảo (Phan Thanh Giản)” để có thể nhìn lại cuộc đời ông qua lăng kính thơ ca, đồng thời tìm hiểu những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong Lương Khê thi thảo, thấy được sự đóng góp to lớn của Phan Thanh Giản trong vai trò một nhà thơ đối với văn học nước nhà. Đó cũng là một cách thể hiện sự mến mộ của hậu thế đối với tài đức của bậc tiền nhân.
3 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Có thể nói, Phan Thanh Giản là nhân vật lịch sử đầy bi kịch. Chính vì vậy, việc nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp của ông cũng cực kì phức tạp. Điều này đã ảnh hưởng ít nhiều đến việc sưu tầm, biên dịch và phổ biến các tác phẩm văn chương của ông. Trong khoảng 150 năm, kể từ khi Phan Thanh Giản mất (năm Đinh Mão 1867), đã có nhiều bài viết đánh giá, phẩm bình; những công trình nghiên cứu về cuộc đời và thơ văn Phan Thanh Giản. Tuy nhiên, nội dung chỉ đề cập vấn đề còn nhiều tranh cãi xung quanh vai trò lịch sử của ông. Có những công trình thể hiện sự trung dung, khách quan như một ghi chép của lịch sử; nhưng cũng có những ý kiến đánh giá Phan Thanh Giản công ít tội nhiều hay công nhiều tội ít; hoặc chỉ giới thiệu về thân thế, sự nghiệp của ông kèm theo việc trích dịch một số bài thơ, văn. Theo thời gian, các công trình nghiên cứu về con người và thơ văn Phan Thanh Giản ngày càng quy mô và hệ thống hơn. Một số tác phẩm của ông đã được biên dịch, đáng chú ý nhất là tập Lương Khê thi văn thảo. Nhiều hội thảo nghiên cứu về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản đã được tổ chức. Tuy nhiên, nhìn chung, các nghiên cứu này thường theo hai hướng: nhìn nhận, đánh giá Phan Thanh Giản với vai trò nhà chính trị trong lịch sử; và với vai trò nhà văn, nhà thơ trong sáng tác văn chương. Trong phần lịch sử nghiên cứu vấn đề, dưới góc nhìn văn học, chúng tôi chú trọng đến những công trình nghiên cứu thơ Phan Thanh Giản, cụ thể là tập Lương Khê thi thảo, đồng thời giới thiệu sơ lược những nghiên cứu về cuộc đời ông để hiểu rõ hơn về Phan Thanh Giản - một thi gia của văn học Việt Nam thời trung cận đại. 2.1. Về tác phẩm Lương Khê thi thảo Tập hợp những tài liệu đã sưu tầm, tham khảo, chúng tôi nhận thấy những công trình nghiên cứu tác phẩm Lương Khê thi thảo của Phan Thanh Giản, hoặc nghiên cứu có liên quan đến tác phẩm này, chiếm số lượng không
4 nhiều. Để dễ dàng có cái nhìn tổng quan về lịch sử nghiên cứu vấn đề này, chúng tôi sắp xếp các bài nghiên cứu theo trình tự thời gian. Năm 1957, Nam Xuân Thọ cho tái bản quyển Phan Thanh Giản (in lần đầu tiên vào năm 1950, tái bản lần cuối năm 2015). Sách tập trung vào việc tìm hiểu cuộc đời và giới thiệu thơ ca của Phan Thanh Giản. Cuốn sách ghi nhận các cột mốc lớn trong cuộc đời Phan Thanh Giản, dẫn ra những nghị luận, phẩm bình về cụ Phan “có ca ngợi, cũng có chê dè, nhưng ca ngợi chiếm đến chín phần mười.” (Nam Xuân Thọ, 2015, tr.140). Năm 1967, trong phần Giới thiệu của Tập san Sử – Địa số 6, từ trang 178 đến trang 1941, Mai Chưởng Đức đã trình bày sơ lược về xuất xứ tập thơ Lương Khê thi thảo, đánh giá về tài thơ và đức độ của Phan Thanh Giản với thái độ trân trọng, ngợi ca. Ngoài ra, Mai Chưởng Đức đã trình bày một cách hệ thống thứ tự 18 quyển nhỏ hợp thành Lương Khê thi thảo. Ông nêu tên từng quyển, từng bài thơ, kể cả phần Thi thảo bổ di và Văn thảo bổ di, đồng thời phân tích một số bài thơ tiêu biểu. Cho đến khi Nguyễn Duy Oanh xuất bản quyển Chân dung Phan Thanh Giản (năm 1974) dày 476 trang, thì có thể xem đây là tập đại thành về Phan Thanh Giản trong thời kì đó. Nguyễn Duy Oanh dành đến 362 trang để nói về thân thế, sự nghiệp Phan Thanh Giản. Tác giả có sự nghiên cứu tỉ mỉ và trình bày chi tiết về gia phả họ Phan; về từng cột mốc khoa cử, quan nghiệp thăng giáng, tường thuật khá chi tiết những sự việc, sự kiện quan trọng trong cuộc đời Phan Thanh Giản… Tuy nhiên, về tác phẩm văn chương của Phan Thanh Giản, tác giả cũng chỉ hệ thống tên quyển, tên bài thơ của Lương Khê thi thảo và Lương Khê văn thảo như cách làm của Mai Chưởng Đức; phân tích một số bài thơ, bài văn tiêu biểu… Đặc biệt ở đây, Nguyễn Duy Oanh có công tập hợp những bài viết về Phan Thanh Giản của một số tác giả người Việt và Pháp để đưa vào chương V: Công luận phẩm bình. Nội dung các bài viết ở 1 Từ trang 192 đến trang 210 theo tái bản vào năm 2016, NXB Hồng Đức.
5 chương này đa phần thể hiện thiện cảm, ngợi ca của người viết đối với Phan Thanh Giản. Nguyễn Duy Oanh với cách viết tưởng rất trung dung nhưng vẫn thể hiện một cách tinh tế sự cảm thông và ngưỡng mộ dành cho Phan Thanh Giản – một nhân vật lịch sử phức tạp bởi bi kịch, và bi kịch này có lẽ cũng do thời cuộc mà nên. Với công trình này, Nguyễn Duy Oanh đã phác họa chân dung một nhà chính trị Phan Thanh Giản bên cạnh chân dung thi sĩ Phan Lương Khê. Có thể kể đến Trần Ngọc Hồ với công trình Bình sinh tâm tích của Phan Thanh Giản qua Lương Khê thi thảo (Tiểu luận Cao học, Viện Đại học Sài Gòn, Trường Đại học Văn khoa) viết năm 1975. Trong luận văn dày 234 trang này, tác giả đã trích dẫn, phân tích, bình luận nhiều bài thơ tiêu biểu trong Lương Khê thi thảo thể hiện tâm tư, chí nguyện và hành trạng của Phan Thanh Giản lúc sinh thời. Có thể nói, trong giai đoạn này, đây là công trình duy nhất mà chúng tôi tìm thấy chỉ thuần nghiên cứu tác phẩm của Phan Thanh Giản, nhìn nhận con người thi sĩ qua lăng kính thơ của ông. Năm 1993, Phạm Thiều, Đào Phương Bình biên soạn Thơ đi sứ đã liệt kê tác phẩm được cho là của Phan Thanh Giản viết trên đường đi sứ, gồm: Bình Nam phỏng cổ, Dạ bạc văn địch, Lão phụ đường vãn bộ, Nhạc Dương dạ bạc, vàkhái quát một số đặc điểm nội dung thơ đi sứ của Phan Thanh Giản. Trong những công trình nghiên cứu sau này, một số bài thơ nêu trên được sắp xếp trong quyển thập nhị Kim Đài thảo – quyển thứ 12 trong Lương Khê thi thảo, được ông sáng tác trong thời gian đi sứ. Bước sang thế kỉ XXI, nhiều bài nghiên cứu đã thể hiện cái nhìn đa chiều khi đánh giá nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Những bài viết này được tổng hợp từ hai hội thảo về Phan Thanh Giản (năm 1994 và 2003) và được in thành sách với cái tên cũng là tên hội thảo: Thế kỉ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, tổ chức năm 2003. Xét về khía cạnh văn học, sách có những bài đáng chú ý như sau:
6 - “Giới thiệu di cảo Phan Thanh Giản Lương Khê thi văn thảo” (Chương Thâu, tr.91-103): Trong bài này, tác giả giới thiệu tác phẩm Lương Khê thi văn thảo có phân chia rõ hai phần văn và thơ, đồng thời phân tích một số bài tiêu biểu thể hiện tâm tư của Phan Thanh Giản - “Đọc thơ Lương Khê”(Hoàng Như Mai, tr.125-130): Tác giả phân tích đầy tinh tế và cảm xúc một số bài thơ, trong đó có hai bài thơ đi sứ (Đi sứ sang Pháp, Việc nước không thành), để khẳng định cái tài của một nhà thơ và cái tâm của một vị quan lo việc nước trên đường đi sứ đầy gian nan. - “Thiên nhiên trong thơ Phan Thanh Giản”(Trần Đại Vinh, Trần Viết Ngạc, tr.157-162): Tác giả phân tích một số bài thơ về thiên nhiên trong Lương Khê thi thảo của Phan Thanh Giản để chỉ ra nét đặc sắc: “thiên nhiên – phác họa”, “thiên nhiên – ngụ tình” và “thiên nhiên – khát vọng”. - “Lương Khê Phan Thanh Giản với văn học Nam Bộ” (Việt Chung, tr.209-218): Tác giả phân tích một số bài văn, thơ tiêu biểu của Phan Thanh Giản, đồng thời nhận định rằng “sự nghiệp văn chương của Lương Khê Phan Thanh Giản mang đậm màu sắc quê hương, dân tộc, đầy tính nhân bản, vẫn xứng đáng có một chỗ trân trọng trong lòng dân tộc và trong văn học nước nhà. Có thể nói, quyển Thế kỉ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản đã làm sáng tỏ nhiều vấn đề trong việc đánh giá, phẩm bình về người và thơ Phan Thanh Giản. Sự kiện xuất bản bộ sách Thơ văn Phan Thanh Giản dày 1.354 trang do Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu biên dịch (năm 2005) là một mốc son trong lịch sử nghiên cứu văn thơ Phan Thanh Giản. Lần đầu tiên tác phẩm Lương Khê thi văn thảo, tập thơ văn đồ sộ nhất của Phan Thanh Giản, được
7 giới thiệu đến công chúng một cách khá hoàn chỉnh về hình thức lẫn nội dung. Cuốn sách tập hợp gần 500 bài thơ (Lương Khê thi thảo) và hơn 100 bài văn (Lương Khê văn thảo) được dịch sang âm Hán Việt, dịch nghĩa và dịch thơ. Phần cuối quyển sách, tác giả còn trình bày cả bản chữ Hán được chụp lại từ bản gốc (bản khắc in năm 1876). Có thể nói, với quyển Thơ văn Phan Thanh Giản, Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu đã cung cấp cho độc giả những tư liệu về thơ văn Phan Thanh Giản một cách khá đầy đủ. Năm 2014, Nguyễn Thị Cẩm Nhung thực hiện luận văn Thạc sĩ với đề tài Thơ đi sứ củaPhan Thanh Giản. Tác giảchủ yếu khảo sát hai quyển Ba Lăng thảo và Kim Đài thảo trong Lương Khê thi thảo. Trong phạm vi tìm hiểu của chúng tôi, số luận văn, luận án nghiên cứu về văn chương Phan Thanh Giản hiện chỉ là con số khiêm tốn, vì vậy, luận văn này hi vọng là một tín hiệu khả quan trên hành trình tìm đến thơ văn Phan Thanh Giản. Việc dịch thuật tác phẩm Lương Khê thi văn thảo không dừng lại ở bản dịch của Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu. Năm 2016, trong đề tài nghiên cứu khoa học cấp Đại học Quốc gia: Nghiên cứu cuộc đời và thơ văn Phan Thanh Giản, Lê Quang Trường và cộng sự đã có nhiều đóng góp trong việc khảo sát văn bản, biên dịch và chú thích một số tác phẩm của Phan Thanh Giản từ tư liệu Hán - Nôm, trong đó có Lương Khê thi văn thảo. Bên cạnh công trình Nghiên cứu cuộc đời và thơ văn Phan Thanh Giản, Lê Quang Trường còn có một số bài viết: “Phan Thanh Giản với những đóng góp vào văn học Hán Nôm Nam Bộ”; “Quan niệm văn chương của Phan Thanh Giản” (Nguyễn Thị Liên đồng tác giả) với những nhận định sâu sắc về quan niệm văn chương của Phan Thanh Giản cũng như sự đóng góp to lớn của ông đối với văn học Nam Bộ nói riêng và văn học dân tộc nói chung. Hệ thống những nghiên cứu về tác phẩm Lương Khê thi thảo, chúng tôi nhận thấy đa số chỉ trích lược những bài thơ tiêu biểu để minh chứng cho những nhận định, đánh giá về con người Phan Thanh Giản, hoặc chỉ nghiên
8 cứu một mảng thơ, một chủ đề nào đó của tập thơ, như chủ đề thiên nhiên, mảng thơ đi sứ… mà chưa có công trình nào đề cập những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của Lương Khê thi thảo. 2.2. Về tác giả Phan Thanh Giản Trong đề tài này, chúng tôi khảo sát tác phẩm Lương Khê thi thảo của Phan Thanh Giản nên nhìn nhận ông như một nhà thơ có nhiều đóng góp cho thơ ca nước nhà. Tuy nhiên, không thể bỏ qua vai trò lịch sử của Phan Thanh Giản, vì sự nghiệp chính trị thăng trầm đã ảnh hưởng không ít đến những sáng tác mang đậm dấu ấn một nhà nho hành đạo. 2.2.1. Phan Thanh Giản – một nhân vật lịch sử Để nhận định, đánh giá một cách xác đáng về Phan Thanh Giản với vai trò là một nhân vật lịch sử là vấn đề đầy phức tạp và nhiều tranh cãi. Bởi vua Tự Đức từng phán rằng ông là tội đồ bán nước. Thế nhưng lịch sử vốn rất khách quan, ngoài những bậc trí sĩ cùng thời đồng cảm với ông, thì ngày nay, hậu thế cũng luôn mong muốn giúp ông rửa nỗi oan này. Có nhiều quan điểm trái ngược nhau xoay quanh vấn đề công – tội của Phan Thanh Giản. Rất nhiều bài viết bày tỏ sự “ca ngợi”, “chê dè”2, hoặc trung tính. Về ngợi ca có thể kể đến công trình Phan Thanh Giản(1796 – 1867) của Nam Xuân Thọ. Ông cho rằng “ca ngợi thì chiếm đến chín phần mười” trong số những phẩm bình về Phan Thanh Giản. Nam Xuân Thọ cũng cho rằng hành động tự tử của Phan Thanh Giản là “tự giết mình để làm gương, muốn xa lánh cuộc lợi danh mà vì đó con người phải hư hèn, xấu xa quá lâu” (Nam Xuân Thọ, 2015, tr.104). Đặc khảo về Phan Thanh Giản(1796 - 1867) có sự tham gia tích cực của nhiều cây bút với những bài viết tiêu biểu: Trương Bá Cần: “Phan Thanh Giản đi sứ ở Paris”, Nguyễn Thế Anh: “Phan Thanh Giản dưới mắt người Pháp”, Lãng Hồ: “Một nghi vấn về tập Tây phù nhật kí”, Phù Lang Trương 2 Chữ dùng của Nam Xuân Thọ
9 Bá Phát: “Kinh lược Đại thần Phan Thanh Giản với sự chiếm cứ ba tỉnh miền Tây”, Phạm Văn Sơn: “Chung quanh cái chết và trách nhiệm của Phan Thanh Giản trước các biến cố của Nam Kỳ cuối thế kỉ XIX”, Trần Quốc Giám: “Cuộc đời Phan Thanh Giản”, Lê Văn Ngôn: “Nhơn cuộc du xuân, may gặp kho tàng quý giá về Cụ Phan Thanh Giản”… Những bài viết trên đây đề cập nhiều khía cạnh, nhiều vấn đề trong một con người Phan Thanh Giản: nhà văn, nhà ngoại giao, nhà chính trị, nhà văn hóa, có tính đối thoại với tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, không đồng ý với quan điểm “Phan Thanh Giản là người bán nước” (Tạp chí Xưa và nay, 2016). Thế kỉ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, một quyển sách tập hợp những bài viết trong hội thảo cùng tên được tổ chức năm 2003, là sự kiện ghi dấu một chặng đường mới trong việc nhận định về Phan Thanh Giản. Hội thảo thu hút nhiều nhà nghiên cứu, có cả Thủ tướng Võ Văn Kiệt tham gia. Các bài tham luận trình bày tại Hội thảo được nhìn dưới góc nhìn sử học, hay văn học, văn hóa... có tham chiếu đến thơ văn của Phan Thanh Giản, để hiểu thực hơn về bối cảnh xã hội lúc đó. Với tư liệu phong phú, cái nhìn nhiều chiều, cởi mở, Phan Thanh Giản được đặt trong bối cảnh xã hội – thời đại ông sống, tư tưởng ông theo, để sự đánh giá bớt khắt khe hơn. (Tạp chí Xưa và nay, 2013) Một số bài viết mang tính “chê dè” có thể kể đến là cuộc tranh luận về Phan Thanh Giản diễn ra trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử (1962-1963) thông qua một số bài viết: Nhuận Chi (1963): “Cần vạch rõ hơn nữa trách nhiệm của Phan Thanh Giản trước lịch sử”, Trương Hữu Kỳ (1963): “Đánh giá Phan Thanh Giản thế nào cho đúng?”, Đặng Việt Thanh (1963): “Cần nhận định và đánh giá Phan Thanh Giản như thế nào?”, Chu Quang Trứ (1963): “Cần nghiêm khắc lên án Phan Thanh Giản”, Trần Huy Liệu (1963): “Chúng ta đã nhất trí về việc nhận định Phan Thanh Giản”. Các bài viết đều có chung quan điểm cho rằng Phan Thanh Giản có tư tưởng “hàng giặc, bán nước”, gay gắt
10 nhất là bài tổng kết của Trần Huy Liệu “…công đức như thế là đã bại hoại rồi, mà công đức đã bại hoại rồi thì tư đức còn có gì đáng kể… bản án Phan Thanh Giản nằm trong hồ sơ hàng giặc bán nước của triều Nguyễn” (Trần Huy Liệu, 1963, tr.19). Tuy nhiên, như nhận định của Nam Xuân Thọ, mặc dù có ca ngợi, có chê dè, nhưng ca ngợi chiếm đến “chín phần mười”. Do vậy, công trình của Nguyễn Duy Oanh (1974) dù được đánh giá là “trung tính” nhưng vẫn thiên về ngợi ca. Nguyễn Duy Oanh tổng thuật cuộc đời, sự nghiệp Phan Thanh Giản khá toàn diện từ gia hệ, dòng dõi, quê quán, hoạn lộ, sự kiện 5 năm cuối đời, những phẩm bình của người đương thời và hậu thế. Đặc biệt, tác giả đã phác họa được chân dung nhà chính trị, nhà văn, nhà thơ Phan Thanh Giản. Nhìn chung, trong vai trò là nhân vật lịch sử, bên cạnh những bài viết công kích Phan Thanh Giản thì đa số vẫn là ngợi ca ông. Tuy nhiên, câu trả lời về công – tội của ông thì lịch sử vẫn còn bỏ ngỏ. 2.2.2. Phan Thanh Giản – một tác gia văn học Ở vai trò là một nhân vật lịch sử, có rất nhiều đánh giá phẩm bình trái chiều về Phan Thanh Giản. Tuy nhiên, khi khảo sát những bài nghiên cứu Phan Thanh Giản dưới góc độ văn học, thì hầu như không ai có thể phủ nhận tài văn chương và những đóng góp của ông cho văn học. Phan Thanh Giản, theo Nguyễn Thông, “là một tay cừ trong làng văn”, đặc biệt làng văn ấy là triều Nguyễn – một triều đại hưng thịnh về văn học. Vua Tự Đức cũng từng khen ngợi văn chương Phan Thanh Giản là “cổ nhã”. Một số tác phẩm tiêu biểu của Phan Thanh Giản: Lương Khê thi văn thảo, Ước phu tiên sinh thi tập, Sứ trình thi tập. Nhưng cho đến nay, thơ văn Phan Thanh Giản chủ yếu được biết đến là tập Lương Khê thi văn thảo do chính ông cùng các con trai sưu tầm, biên tập. Nhưng đóng góp của Phan Thanh Giản đối với văn học quan trọng hơn cả là ở phần sáng tác. Ông sáng tác dồi dào ở các thể loại: thơ, luận, sớ, luỵ,
11 hành trạng, tụng, kí, truyện, bi minh… Riêng về thơ cũng đa dạng về thể: ngũ ngôn tứ tuyệt, ngũ ngôn bát cú, ngũ ngôn cổ phong trường thiên, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú, thất ngôn cổ phong trường thiên… Trong Việt Namthi văn hợp tuyển, Dương Quảng Hàm (1968) nhìn nhận Phan Thanh Giản là một tác giả văn học triều Nguyễn. Năm 1958, Chu Đăng Sơn, Nguyễn Đức Hiển biên soạn cuốn Luận đề về các thi sĩ miền Nam, dành cho các kì thi trung học phổ thông của học sinh miền Nam, đã mặc định Phan Thanh Giản là một tác giả văn học lớn của Nam Bộ, xếp Phan Thanh Giản vị trí đầu tiên. Đến công trình Chân dung Phan Thanh Giản của Nguyễn Duy Oanh (1974), với việc giới thiệu chi tiết Lương Khê thi văn thảo, trích dẫn một số bài văn, thơ của Phan Thanh Giản, tác giả đã phác họa thành công chân dung nhà thơ lớn - Phan Lương Khê. Năm 1975, với tiểu luận cao học Bình sinh tâm tích của Phan Thanh Giản qua Lương Khê thi thảo, Trần Ngọc Hồ đã đưa Phan Thanh Giản vào hàng ngũ thi gia với thi phẩm đặc sắc Lương Khê thi thảo. Phạm Thiều, Đào Phương Bình (1993) trong Thơ đi sứ đã trích dẫn một số bài thơ của Phan Thanh Giản cùng lời khen ngợi: “…có nhiều bài rất đẹp về mặt nghệ thuật. Thơ ngũ ngôn nhiều bài cô đọng, có bài phảng phất phong vị Thiền đời Trần.” (tr.412). Năm 2003, trong quyển Thế kỉ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản đã có nhiều bài nghiên cứu sâu về thơ văn Phan Thanh Giản: lòng yêu nước, thiên nhiên, thơ đi sứ... với nhiều ý kiến khá sâu sắc của những nhà nghiên cứu đầu ngành về sử học, văn học, nhà phê bình văn học, nhà báo, nhà văn hóa học, nhà giáo… Năm 2005, Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu đã đánh dấu bước tiến mới trong quá trình nghiên cứu tác phẩm văn chương của Phan Thanh Giản bằng bộ sách biên dịch Thơ văn Phan Thanh Giản. Bên cạnh đó, Chương
12 Thâu còn khái quát một số nội dung chính, bình luận về tài thơ của Phan Thanh Giản và nhận định ông là một “danh sĩ – chính khách tầm cỡ của đất nước ta”. Có thể nói, đây là bộ sách đầu tiên được biên dịch công phu về thơ văn Phan Thanh Giản, và cũng khẳng định rằng chỉ có nhà văn, nhà thơ đầy tài năng mới có thể sáng tác một tác phẩm đồ sộ về hình thức lẫn giá trị. Năm 2011, trong 100 câu hỏi đáp về Gia Định - Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh: Văn học Hán Nôm ở Sài Gòn - Gia Định, Nguyễn Khuê và Cao Tự Thanh khen ngợi tài thơ của Phan Thanh Giản: đề tài phong phú, tình cảm sâu lắng, lời lẽ giản dị, có nhiều bài hay. Luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thị Cẩm Nhung với đề tài Thơ đi sứ củaPhan Thanh Giản (năm 2014)chủ yếu khảo sát hai quyển Ba Lăng thảo và Kim Đài thảo trong Lương Khê thi thảo của Phan Thanh Giản. Bên cạnh việc phân tích nội dung nghệ thuật thơ đi sứ, cũng đã cho thấy bên cạnh một tâm hồn nhạy cảm của nhà thơ Phan Thanh Giản còn có một vị quan đầy tâm trạng, luôn hướng về xứ sở, lo nghĩ cho nước, cho dân trên hành trình đi sứ. Năm 2016, đề tài nghiên cứu khoa học cấp Đại học Quốc gia: Nghiên cứu cuộc đời và thơ văn Phan Thanh Giản của Lê Quang Trường và cộng sự cùng một số bài viết “Phan Thanh Giản với những đóng góp vào văn học Hán Nôm Nam Bộ”, “Quan niệm văn chương của Phan Thanh Giản” đã cho độc giả một cái nhìn toàn diện hơn về thi sĩ Phan Lương Khê qua việc biên dịch, chú giải các tác phẩm thơ văn của ông. Theo thời gian, cách nhìn nhận, đánh giá về Phan Thanh Giản đã trở nên cởi mở, đa chiều, toàn diện và thấu đáo hơn. Mặc dù nghiên cứu Phan Thanh Giản dưới góc nhìn văn học nhưng chúng tôi không chỉ giới hạn ở chân dung một nhà thơ mà hi vọng rằng công trình nghiên cứu “Những đóng góp về nội dung và nghệ thuật của Lương Khê thi thảo (Phan Thanh Giản)” sẽ góp phần mang đến một cái nhìn toàn diện hơn về con người Phan Thanh Giản và những đóng góp của ông cho văn học Việt Nam.
13 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu như tên gọi đề tài đã xác định, đó chính là nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm Lương Khê thi thảo của Phan Thanh Giản được Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu biên dịch. Trong nghiên cứu này, những bài thơ, câu thơ được phân tích, trích dẫn đều lấy từ bản dịch Thơ văn Phan Thanh Giản của Phan Thị Minh Lễ và Chương Thâu do Nhà xuất bản Hội Nhà văn in năm 2005. 4. Phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp sau đây: 4.1.Phương pháp văn học sử Đây là tác phẩm thơ của nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản. Con người và tác phẩm của ông gắn liền với một giai đoạn lịch sử phức tạp và nằm trong dòng chảy của văn học dân tộc. Phương pháp này sẽ giúp chúng tôi khái quát nên diện mạo, đặc điểm thơ văn của một giai đoạn lịch sử trong tiến trình vận động của lịch sử văn học dân tộc. 4.2. Phương pháp lịch sử - xã hội Nghiên cứu về thơ Phan Thanh Giản, nhất là đối với một nhân vật lịch sử, văn hóa mang nhiều “vấn đề thời đại” như ông hẳn nhiên không thể thoát li sử liệu ghi chép về ông cũng như các sáng tác thơ văn của ông. Chính vì thế, chúng tôi đã sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử - xã hội để qua đó có thể thấy được những bất ổn của chính trị, sự lâm nguy của đất nước, sự thăng trầm của cuộc đời quan nghiệp đã để lại dấu ấn như thế nào trong những trang thơ của Phan Thanh Giản. 4.3. Phương pháp văn bản học Lương Khê thi thảo là một tác phẩm thơ chữ Hán được các nhà nghiên cứu sau này biên dịch lại nên khi khảo sát không thể thoát li văn bản. Do đó,