Luận văn Thạc sĩ Xã hội học: Nhu cầu của người dân về việc hỗ trợ sau tái định cư

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:91

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu sẽ đi sâu nghiên cứu tìm hiểu và lý giải điều kiện kinh tế xã hội của một số khu dân cư điển hình tại thành phố Hải Phòng, tác động của việc thu hồi đất đối với cộng đồng dân cư và từ đó xác định nhu cầu của người dân trong việc phục hồi cuộc sống, đảm bảo cuộc sống của họ ít nhất là bằng và/hoặc hơn so với mức trước khi thực hiện dự án. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Xã hội học: Nhu cầu của người dân về việc hỗ trợ sau tái định cư

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----o0o---- Nguyễn Văn Trung [NGHIÊN CỨU TRƢỜNG HỢP TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG] Chuyên ngành: Xã hội học Mã số: 60 31 30 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Bùi Phƣơng Đình LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC Hà nội, 2007
(ii) MỤC LỤC Trang PHẦN I: MỞ ĐẦU ....................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................4 4. Phƣơng pháp luận.............................................................................................4 5. Khung lý thuyết và giả thuyết nghiên cứu .......................................................8 PHẦN II: NỘI DUNG CHÍNH ..............................................................................10 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIẾN NGHIÊN CỨU ..................10 1.1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .............................................10 1.2 CƠ SỞ LÝ LUẬN .......................................................................................12 1.2.1 Một số lý thuyết xã hội học.................................................................12 1.2.2 Quan điểm của Chính phủ về tái định cƣ ............................................16 1.3 CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN .....................................................................18 1.3.1 Nhu cầu: ..............................................................................................18 1.3.2 Tái định cƣ và Phục hồi cuộc sống .....................................................23 1.4 KHU VỰC NGHIÊN CỨU ........................................................................25 1.4.1 Khái quát chung về thành phố Hải Phòng ..........................................25 1.4.2 Quá trình Thu hồi đất và tái định cƣ ...................................................31 CHƢƠNG 2: NHU CẦU CỦA NGƢỜI DÂN VỀ VIỆC HỖ TRỢ ....................35 2.1 ĐIỀU KIỆN KINH TẾ XÃ HỘI ................................................................35 2.1.1 Dân số .................................................................................................35 2.1.2 Tình trạng cƣ trú ................................................................................37 2.1.3 Thu nhập và chi tiêu ............................................................................38 2.1.4 Tiện nghi trong gia đình ......................................................................41
(iii) 2.1.5 Tình trạng sử dụng đất ........................................................................41 2.1.6 Tình trạng sở hữu nhà .........................................................................43 2.2 SINH KẾ CỦA NGƢỜI DÂN TẠI ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ................43 2.2.1 Sản xuất nông nghiệp ..........................................................................43 2.2.2 Chăn nuôi ............................................................................................45 2.2.3 Công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và thƣơng mại dịch vụ ................45 2.3 TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC THU HỒI ĐẨT .................................................46 2.3.1 Tác động thu hồi đất bởi dự án ...........................................................46 2.3.2 Một số tác động tiêu cực khác tại khu vực nghiên cứu ......................48 2.3.3 Tác động của việc thực thi chính sách ................................................49 2.4 PHÂN TÍCH CÁC NHU CẦU CỦA NGƢỜI DÂN .................................50 2.4.1 Quan điểm của các hộ dân về việc thu hồi đất....................................51 2.4.2 Nguyện vọng về việc Thu hồi đất và Tái định cƣ thoả đáng ..............59 2.4.3 Nguyện vọng về phƣơng án tái định cƣ ..............................................64 2.4.4 Các phƣơng án hỗ trợ khác .................................................................70 PHẦN 3: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................79 PHẦN PHỤ LUC.....................................................................................................81
(iv) DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Bảng tổng hợp hộ gia đình đƣợc điều tra theo bảng hỏi 7 Bảng 2 Dân số tại thành phố Hải Phòng và các khu đô thị chính 27 Bảng 3 : Nhân khẩu trong hộ gia đình theo phƣờng 35 Bảng 4: Cơ cấu nhóm nhân khẩu trong khu vực dự án 36 Bảng 5: Bảng tổng hợp hộ dân di dời theo phƣờng 46 Bảng 6: Bảng tổng hợp hộ dân bị ảnh hƣởng đất nông nghiệp theo phƣờng 47 Bảng 7: Mức dộ ủng hộ dự án của các hộ dân 51 Bảng 8: Tƣơng quan giữa nghề nghiệp và sự ủng hộ dự án của các gia đình 54 Bảng 9: Tƣơng quan giữa thời gian cƣ trú và sự ủng hộ dự án của hộ dân 56 Bảng 10: Tƣơng quan giữa tình trạng cƣ trú và sự ủng hộ dự án của hộ dân 57 Bảng 11: Tƣơng quan giữa hộ SXKD và sự ủng hộ dự án của hộ dân 57 Bảng 12: Tƣơng quan giữa yêu tố VSMT và sự ủng hộ dự án của hộ dân 58 Bảng 13: Tƣơng quan giữa nghề nghiệp và sự ủng hộ dự án của các gia đình 60 Bảng 14: Tƣơng quan giữa đặc điểm sinh sống và phƣơng án phân lô 66 Bảng 15: Tƣơng quan giữa mục đích sử dụng nhà và phƣơng án phân lô 67 Bảng 16: Tƣơng quan giữa đặc điểm sinh sống và phƣơng án căn hộ chung cƣ 68 Bảng 17: Tƣơng quan giữa mục đích sử dụng nhà và căn hộ chung cƣ 69 Bảng 18: Tƣơng quan giữa nghề nghiệp và nhu cầu hỗ trợ 72
(v) DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1: Khung lý thuyết của nghiên cứu 9 Sơ đồ 3 : Mặt bằng tổng thể dự án 32 Sơ đồ 4: Tình trạng cƣ trú hộ gia đình 37 Sơ đồ 5: Sơ đồ phân loại hộ theo tình trạng cƣ trú. 37 Sơ đồ 6: Mức thu nhập của các hộ gia đình 39 Sơ đồ 7: Thu nhập của các hộ dân theo địa bàn dự án 40 Sơ đồ 8: Cơ cấu ngành nghề chính hộ gia đình 44 Sơ đồ 9: Sự không mong muốn thay đổi trong nhóm dân cƣ 52 Sơ đồ 10: Sự sẵn sàng ủng hộ của các hộ dân ảnh hƣởng đất nông nghiệp 54 Sơ đồ 11: Ảnh hƣởng đến đời sống ngƣời dân khi có thu hồi đất 61 Sơ đồ 12: Nguyện vọng về việc đảm bảo tiến độ dự án 63 Sơ đồ 13: Nhu cầu của ngƣời dân về phƣơng án tái định cƣ tại chỗ 65 Sơ đồ 14: Nhu cầu của ngƣời dân về phƣơng án phân lô 66 Sơ đồ 15: Nhu cầu của ngƣời dân về xây dựng chung cƣ 68 Sơ đồ 16: Nhu cầu về các phƣơng án hỗ trợ khác 71
(vi) DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ADB Ngân hàng Phát triển Châu Á CSHT Cơ sở hạ tầng FDI Đầu tƣ phát triển chính thƣc GPMB Giải phóng mặt bằng IFC Tổ chức tài chính quốc tế JBIC Ngân hàng Hợp tác Phát triển Nhật Bản JICA Cơ quan Hợp tác phát triển Nhật Bản KTXH Kinh tế xã hội MTTQ Mặt trận tổ quốc ODA Hỗ trợ Phát triển chính thức PVS Phỏng vấn sâu SXKD Sản xuất kinh doanh TVCĐ Tham vấn cộng đồng UBND Uỷ ban nhân dân UNDP Chƣơng trình Phát triển Liên hợp quốc VN Việt Nam VSMT Vệ sinh môi trƣờng WB Ngân hàng thế giới
Trang 1 PHẦN I: MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, Việt nam đã có những bƣớc phát triển khá tích cực trong các lĩnh vực phát triển xã hội, đặc biệt trong các vấn đề về xoá đói giảm nghèo, cấp nƣớc và vệ sinh nông thôn, cơ sở hạ tầng, vấn đề giới…Sự phát triển kinh tế thƣờng đƣợc dựa trên việc xây dựng các công trình cơ sở hạ tầng nhằm đáp ứng các nhu cầu về phát triển dân số và phát triển xã hội. Việc xây dựng các công trình cơ sở hạ tầng này, đến lƣợt nó lại ảnh hƣởng đến cộng đồng dân cƣ thông qua việc thu hồi đất và/hoặc ảnh hƣởng đến các công trình hạ tầng khác và chính những ảnh hƣởng này lại có những tác động ngƣợc lại đối với nền kinh tế xã hội và cộng đồng nơi triển khai việc xây dựng. Những tác động nói trên bao gồm việc thu hồi đất, tái định cƣ… ảnh hƣởng đến sinh kế ngƣời dân và có khả năng phá vỡ sự đoàn kết của cộng đồng. Việc thu hồi đất và tái định cƣ nói trên có thể có những ảnh hƣởng nghiêm trọng mà không thể ƣớc tính đƣợc về mặt kinh tế. Việc phá vỡ các mối quan hệ trong cộng đồng, đoàn kết xã hội đối với những cộng đồng bị ảnh hƣởng cũng nhƣ khả năng tái đoàn kết tại những khu vực sau tái định cƣ có thể trở lên trầm trọng nếu không có những chính sách hỗ trợ hợp lý. Chính vì vậy, một chính sách hỗ trợ hợp lý trong kế hoạch tái định cƣ có thể sẽ trở thành một cơ hội phát triển, và điều này cần thiết để xem xét các chính sách hỗ trợ tái định cƣ nhƣ một hợp phần trong tổng thể của các dự án phát triển chứ không nên coi đó là một hoạt động riêng biệt. Điều này có nghĩa là cần có một nguồn lực cũng nhƣ một thiết chế phù hợp trong việc chuẩn bị cũng nhƣ thực hiện các hoạt động tái định cƣ. Thực hiện các chính sách tái định cƣ nhƣ một chƣơng trình phát triển không chỉ giúp cộng đồng nơi thực hiện dự án ổn định cuộc sống, đảm bảo mức sống ít nhất là bằng hoặc hơn so với trƣớc khi thực hiện dự án mà còn thúc đẩy việc đảm bảo tính bền vững của các dự án phát triển.
Trang 2 Cho đến nay, Chính phủ Việt nam đã ban hành nhiều hƣớng dẫn trong việc thực hiện chính sách bồi thƣờng giải phóng mặt bằng đối với các dự án có thu hồi đất nhƣ Luật đất đai sửa đổi năm 2003, Nghị định 197/2004/NĐ-CP về bồi thƣờng hỗ trợ khi nhà nƣớc thu hồi đất…và các Quyết định của từng tỉnh thành nhằm hƣớng dẫn và cụ thể hoá việc triển khai thực hiện các chính sách nêu trên. Tuy nhiên, do tính chất của mỗi dự án lại khác nhau, hoặc là thu hồi đất trong khu vực đô thị (tái định cƣ đô thị) hoặc là thu hồi đất theo tuyến (tái định cƣ tuyến)… và sự khác khau này còn phụ thuôc trực tiếp vào điều kiên kinh tế xã hội riêng biệt của từng khu vực, từng địa phƣơng nơi triển khai dự án. Chính vì vậy, mỗi một chính sách này chƣa thể đƣợc coi là một hƣớng dẫn toàn diện đối với các hoạt động về thu hồi đất và tái định cƣ mà cần có những nghiên cứu, hƣớng dẫn chuyên sâu hơn về đặc điểm kinh tế xã hội, tác động của thu hồi đất đối với cộng đồng và nhu cầu của ngƣời dân trong việc hỗ trợ phục hồi sau tái định cƣ. Bên cạnh đó, thực tế công tác tái định cƣ hiện nay trong các dự án phát triển nói chung đang gặp nhiều khó khăn, vƣớng mắc mà một trong những nguyên nhân chính là các dự án này chƣa nhận đƣợc sự đồng thuận từ phía ngƣời dân. Về nguyên tắc, nếu chúng ta hiểu đƣợc đối tƣợng sắp sửa di dời là ai, thì sẽ có cơ sở đề ra các giải pháp và biện pháp hỗ trợ một cách thiết thực và hiệu quả nhất. Ngoài ra, trong cấu thành các chi phí bồi thƣờng, nhiều dự án hiện nay dƣờng nhƣ cũng chƣa chú trọng đến công tác hỗ trợ những thiệt hại "vô hình" mà các hộ phải gánh chịu. Những thiệt hại này cũng có thể "lƣợng hoá" một phần từ kết qủa điều tra xã hội học để bổ sung trong chính sách bồi thƣờng1. Nhƣ vậy, thiếu các cuộc điều tra xã hội học về khảo sát điều kiện kinh tế xã hội tại các địa phƣơng, về nhu cầu phƣơng án bồi thƣờng và tái định cƣ, nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ…đã tạo một khoảng cách giữa các yếu tố thực thi của dự án với mong muốn của ngƣời dân, hay nói một cách khác thiếu các cuộc điều tra xã hội học trong quá trình chuẩn bị và triển khai việc thu hồi đất và tái định cƣ đã khiến cho các dự án không đáp ứng đƣợc nhu cầu thực tế của ngƣời dân và nhiều khả năng không đạt đƣợc sự thành công cao. 1 Nguồn tin: T/C Sài Gòn Đầu tư & Xây dựng, số 7/2006, Th.S Dƣ Phƣớc Tân
Trang 3 Về vấn đề này, đề tài nghiên cứu sẽ đi sâu nghiên cứu tìm hiểu và lý giải điều kiện kinh tế xã hội của một số khu dân cƣ điển hình tại thành phố Hải Phòng, tác động của việc thu hồi đất đối với cộng đồng dân cƣ và từ đó xác định nhu cầu của ngƣời dân trong việc phục hồi cuộc sống, đảm bảo cuộc sống của họ ít nhất là bằng và/hoặc hơn so với mức trƣớc khi thực hiện dự án. Mong muốn kết quả của đề tài nghiên cứu sẽ là cơ sở cho việc xây dựng chính sách, chƣơng trình phát triển chung của nhà nƣớc có liên quan đến lĩnh vực bồi thƣờng và hỗ trợ khi nhà nƣớc thu hồi đất trong các dự án phát triển, từ đó góp phần vào việc đảm bảo ổn định đời sống và công bằng cho ngƣời dân trong khu vực dự án. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu  Phân tích và đánh giá nhu cầu phục hồi cuộc sống sau tái định cƣ của ngƣời dân bị thu hồi đất trong các chƣơng trình dự án phát triển;  Trên cơ sở nhận diện nhu cầu, đƣa ra các khuyến nghị cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả của các hỗ trợ phục hồi cuộc sống sau tái định cƣ. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, nội dung chính của nghiên cứu sẽ bao gồm các nhiệm vụ nhƣ sau:  Hệ thống hoá lý thuyết xã hội học liên quan, xây dựng các khái niệm công cụ phục vụ đề tài nghiên cứu;  Khảo sát và phân loại các nhu cầu phục hồi cuộc sống sau tái định cƣ  Thu thập, phân tích kết quả thực hiện các chƣơng trình hỗ trợ/phục hồi cuộc sống trong kế hoạch tái định cƣ của một số dự án phát triển có liên quan  Luận chứng cho các khuyến nghị cần thiết
Trang 4 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài chính là nhu cầu của người dân về việc hỗ trợ sau tái định cư trong các dự án có thu hồi đất, nghiên cứu trƣờng hợp tại thành phố Hải Phòng. Việc khảo sát và đánh giá nhu cầu này sẽ đƣợc tiến hành thông qua việc nghiên cứu các tài liệu thứ cấp (các văn bản có liên quan), đánh giá việc thực hiện của một số dự án điển hình (thông tin sơ cấp) và thông qua cuộc khảo sát các hộ dân bị ảnh hƣởng trong dự án có thu hồi đất. Từ đó đƣa ra các đánh giá kết luận mang tính chủ quan và đề xuất các chƣơng trình phù hợp. 3.2 Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài bao gồm các nội dung sau:  Nghiên cứu về nhu cầu ổn định cuộc sống của ngƣời dân nhƣ quan điểm của ngƣời dân về thu hồi đất, nhu cầu về đảm bảo tiến độ, nhu cầu về về việc thực thi chính sách phù hợp….  Nghiên cứu về các nhu cầu của ngƣời dân về các phƣơng án tái định cƣ bao gồm phƣơng án chia lô đất tái định cƣ (có sẵn CSHT), phƣơng án căn hộ chung cƣ, phƣơng án tái định cƣ tại chỗ (bồi thƣờng bằng tiền và hộ dân tự lo chỗ ở).  Nhu cầu về các chƣơng trình hỗ trợ khác nhƣ hỗ trợ tín dụng, hỗ trợ giải quyết việc làm..khi có thu hồi đất. 4. Phƣơng pháp luận 4.1 Lý thuyết xã hội học Phƣơng pháp luận chung cho các nghiên cứu xã hội là; xã hội là một cấu trúc có hệ thống, các bộ phận của thành hệ thống này có mối quan hệ với nhau; xã hội
Trang 5 luôn vận động, phát triển và chúng ta có thể định lƣợng đƣợc các hiện tƣợng và quá trình xã hội. Trong nội dung nghiên cứu của đề tài, có nhiều vấn đề đƣợc đặt ra và cần phải tìm ra nguyên nhân, cách giải quyết. Bên cạnh các vấn đề đƣợc xác định thông qua hiện trạng thì cần thiết phải nghiên cứu và tìm ra tính quy luật của hiện tƣợng nghiên cứu. Chính vì vậy, việc nghiên cứu và áp dụng các lý thuyết xã hội học là điều không thể thiếu trong nghiên cứu này. Phƣơng pháp luận Mác-xít đƣợc sử dụng trong toàn bộ nội dung của đề tài để làm cơ sở cho việc xem xét, giải thích các sự kiện xã hội trong mối quan hệ biện chứng và trong quá trình phát triển của lịch sử xã hội. Nhƣ vậy phƣơng pháp này giúp cho việc xem xét sự vận động, biến đổi đời sống ngƣời dân và nhu cầu của họ sau khi di dời, tái định cƣ khi bị ảnh hƣởng bởi một dự án cụ thể. Đồng thời, phƣơng pháp tiếp cận hệ thống cũng giúp xem xét quá trình biến đổi về mức sống của các hộ gia đình bị ảnh hƣởng bởi việc thu hồi đất, di dời và tái định cƣ bởi dự án tại Hải Phòng, từ đó xác định các nhu cầu về việc hỗ trợ sau tái định cƣ và định hƣớng phát triển lâu dài đối với sinh kế của các hộ dân này trong khu vực dự án nói chung. 4.2 Các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể 4.2.1 Phương pháp phân tích tài liệu Trƣớc khi tiến hành xây dựng đề tài, việc nghiên cứu và tham khảo các tài liệu liên quan sẽ đƣợc tiến hành thận trọng nhằm xây dựng những ý tƣởng và đề cƣơng chính cho đề tài. Những tài liệu đƣợc tham khảo sẽ ban gồm các văn bản luật, nghị định của chính phủ, các quyết định của các tỉnh/thành phố, các hƣớng dẫn về tái định cƣ của các nhà tài trợ và các tài liệu, các nghiên cứu trƣớc có liên quan. Việc đa dạng của các tài liệu nghiên cứu sẽ hỗ trợ trong việc có một cách nhìn tổng quan về vấn đề và có một định hƣớng nghiên cứu phù hợp. 4.2.2 Phương pháp thảo luận nhóm
Trang 6 Thông thƣờng, việc thu thập thông tin thông qua Phiếu điều tra sẽ đƣợc áp dụng cho các phƣơng pháp thu thập thông tin định lƣợng, chính vì vậy phƣơng pháp thảo luận nhóm trọng tâm sẽ đƣợc áp dụng nhằm thu thập thêm các thông tin định tính, nội dung chủ yếu trong các cuộc thảo luận nhóm/hoặc phỏng vấn sâu bao gồm: o Nhận thức của cộng đồng về thu hồi đất và tái định cƣ; o Mức độ hài lòng của ngƣời dân đối với công tác bồi thƣờng giải phóng mặt bằng và tái định cƣ; o Nhu cầu của ngƣời dân về các hỗ trợ sau tái định cƣ; o Khảo sát và đánh giá mức độ tham gia của ngƣời dân trong việc thực hiện các vấn đề tái định cƣ (tuyên tuyền, khiếu nại...) Đối tƣợng tham gia trong các cuộc thảo luận nhóm bao gồm hai phƣờng khác nhau là phƣờng Vĩnh Niệm, quận Lê Chân và phƣờng Đồng Quốc Bình thuộc quận Ngô Quyền. Mỗi nhóm thảo luận sẽ bao gồm từ 8-12 ngƣời, đây là các đối tƣợng nằm trong khu vực của dự án và đặc biệt quan tâm tới các hộ tái định cƣ, các trƣờng hợp ảnh hƣởng nặng, các nhóm dễ bị tổn thƣơng (nhóm phụ nữ, ngƣời già, gia đình có công với cách mạng..). 4.2.3 Phương pháp phỏng vấn theo bảng hỏi Thông tin đƣợc tập hợp và thu thập theo mẫu Phiếu điều tra đƣợc thiết kế sẵn. (Mẫu này sẽ đƣợc kèm theo trong Phụ lục của Đề tài). Mẫu cũng sẽ đƣợc thiết kế phù hợp với việc thu thập thông tin tại từng quận, phƣờng. Phiếu điều tra đƣợc áp dụng để thu thập một số thông tin cần thiết, cụ thể bao gồm: o Điều kiện kinh tế xã hội các hộ dân trong khu vực dự án bao gồm các vấn đề về nhân khẩu, tình trạng cƣ trú, nghề nghiệp, điều kiện sống…; o Thu nhập và chi tiêu; o Các nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ
Trang 7 Cụ thể, 1.080 hộ dân trong phạm vi thành phố Hải Phòng đã đƣợc tiến hành điều tra, cụ thể đƣợc thể hiện trong bảng sau: Bảng 1: Bảng tổng hợp hộ gia đình đƣợc điều tra theo bảng hỏi STT Địa bàn thành phố Hộ điều tra 1 Phƣờng Thƣợng Lý 82 2 Phƣợng Trại Chuối 47 3 Phƣờng Đổng Quốc Bình 77 4 Phƣờng Dƣ Hàng Kênh 86 5 Phƣờng Vĩnh Niệm 273 6 Phƣờng Đằng Giang 225 7 Phƣờng Lạch Tray 54 8 Phƣờng Đằng Lâm 9 9 Phƣờng Đằng Hải 118 10 Phƣờng Đông Hải 109 Tổng cộng 1.080 4.2.4 Phân tích dữ liệu và xây dựng đề tài Phân tích số liệu: Số liệu và thông tin thu thập đƣợc đƣợc phân tích địa bàn khu vực, và dạng tác động2. Công cụ cho việc phân tích và xử lý dữ liệu sẽ là phần mềm SPSS for Window, phiên bản 11.5. 4.2.5. Chọn mẫu Phƣơng pháp chọn mẫu: phạm vi nghiên cứu của đề tài tập trung chủ yếu vào các đối tƣợng hộ gia đình có thu hồi đất trong các dự án. Theo đó 1.080 hộ dân trong bốn (04) quận nội thành bao gồm các quận: quận Hồng Bàng, quận Lê Chân, quận Hải An và quận Ngô Quyền sẽ đƣợc tiến hành điều tra. Dung lƣợng mẫu: 1.080 hộ dân trên địa bàn 04 quận nội thành nói trên đƣợc tiến hành điều tra theo Phiếu điều tra, ngoài ra các hộ dân sẽ đƣợc tham vấn và 2 Loại hình tác động ở đây đƣợc hiểu là thu hồi đất đối với đất ở và đất nông nghiệp.
Trang 8 phỏng vấn sâu nhằm thu thập các thông tin định tính về nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ. 5. Khung lý thuyết và giả thuyết nghiên cứu 5.1 Giả thuyết nghiên cứu o Các yếu tố thực thi chính sách có ảnh hƣởng đến việc chấp nhận đền bù giải toả của ngƣời dân o Hoạt động thu hồi đất và tái định cƣ trong các dự án phát triển có một số ảnh hƣởng theo hƣớng tiêu cực đến mức sống của ngƣời dân có thu hồi đất, tuy nhiên nhóm dân cƣ nông thôn có xu hƣớng đồng thuận với dự án; o Các yếu tố nghề nghiệp, đặc điểm cƣ trú, điều kiện sống có ảnh hƣởng đến nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ; o Ngƣời dân bị ảnh hƣởng trong khu vực dự án có nhu cầu cấp thiết về việc hỗ trợ sau tái định cƣ, trong đó tập trung vào phƣơng án cấp lô đất tái định cƣ. 5.2 Khung lý thuyết Nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ của ngƣời dân trên địa bàn nghiên cứu đã đƣợc thể hiện thông qua cuộc điều tra kinh tế xã hội và điều tra nhu cầu, nguyện vọng của ngƣời dân bị tác động của việc thu hồi đất, mà các tác động ở đây đƣợc thể hiện qua tác động trực tiếp của dự án cũng nhƣ tác động và/hoặc kinh nghiệm từ những dự án trƣớc tại khu vực nghiên cứu. + Biến độc lập - Đặc điểm nhân khẩu xã hội nhƣ nghề nghiệp, tình trạng cƣ trú ảnh hƣởng đến nhu cầu. - Điều kiện sinh sống nhƣ ô nhiễm, ngập lụt, có nhiều vấn đề về vệ sinh môi trƣờng có ảnh hƣởng đến nhu cầu.
Trang 9 - Kinh nghiệm từ dự án khác: nhiều dự án khác đã/đang diễn ra trên địa bàn thành phố Hải Phòng đang gặp nhiều khó khăn trong khâu thu hồi đất và giải phóng mặt bằng + Biến số phụ thuộc Các nhu cầu hỗ trợ sau tái định cƣ của hộ gia đình. Trong nghiên cứu này, các nhu cầu đó đƣợc phân làm ba loại chính: - Nhu cầu về ổn định cuộc sống - Nhu cầu về phƣơng án tái định cƣ - Nhu cầu về các chƣơng trình hỗ trợ Sơ đồ 1: Khung lý thuyết của nghiên cứu Đặc điểm kinh tế xã hội CÁC DỰ ÁN CÓ THU HỒI ĐẤT Đặc điểm nhân khẩu xã hội của nhóm dân cƣ (nghề nghiệp, thời gian cƣ trú tình Hộ gia đình trạng cƣ trú..) Các yếu tố thực thi Nhu cầu hỗ trợ chính sách Địa bàn sinh sống sau tái định cƣ (nông thôn, đô thị) Điều kiện sinh sống (ô nhiễm, vệ sinh) Nhu cầu về phƣơng án Nhu cầu về tái định cƣ ( Nhu cầu các ổn định cuộc phƣơng án chƣơng trình sống (nhận phân lô đất, hỗ trợ (hỗ trợ thức, sự ủng phƣơng án tín dụng, hỗ hộ với dự án, nhà chung trợ tìm việc các nguyện cƣ, phƣơng làm, hỗ trợ vọng ..) án bồi học nghề) thƣờng bằng tiền mặt
Trang 10 PHẦN II: NỘI DUNG CHÍNH CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIẾN NGHIÊN CỨU 1.1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Trong những năm qua do yêu cầu của cả lý luận và thực tiễn, đã có nhiều công trình nghiên cứu và tài liệu hƣớng dẫn về vấn đề thu hồi đất và tái định cƣ. Có thể điểm qua một số công trình tiêu biểu nhƣ sau: - Thứ nhất, chuyên đề nghiên cứu “Đánh giá thực trạng, hoàn thiện và cụ thể hóa chính sách về bồi thƣờng thiệt hại, hỗ trợ và tái định cƣ thực hiện dự án đầu tƣ xây dựng khu đô thị mới Thủ Thiêm” (Viện Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, 2005) Dự án xây dựng khu đô thị mới Thủ Thiêm sau nhiều năm chuẩn bị vẫn không thể đi vào xây dựng do vƣớng mắc ở khâu thu hồi đất và giải phóng mặt bằng. Chính vì vậy, Viện Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh đã đƣợc giao để tiến hành một cuộc đánh giá nguyên nhân và đề xuất khuyến nghị phù hợp nhằm mục tiêu cuối cùng là thúc đẩy tiến độ thực hiện bồi thƣờng cơ bản hoàn thành trong quý III/2006, đồng thời đảm bảo ổn định đời sống các hộ dân di dời. Báo cáo chuyên đề đã tiến hành đánh giá hiện trạng, xác định nguyên nhân những vƣớng mắc trong quá trình xây dựng và áp dụng thực hiện các qui định về bồi thƣờng, hỗ trợ thiệt hại và tái định cƣ của dự án xây dựng khu đô thị mới Thủ Thiêm. Từ đó đề xuất và luận chứng những nội dung chính cần điều chỉnh về chính sách và giải pháp bồi thƣờng, hỗ trợ và tái định cƣ, đảm bảo tính khả thi về mặt tài chính và có phƣơng thức tổ chức thực hiện thích hợp.
Trang 11 - Thứ hai, “Tái định cƣ trong các dự án phát triển: chính sách và thực tiễn” (TS. Phạm Mộng Hoa – TS. Lâm Mai Lan, Nxb Khoa học xã hội, Hà nội, 2000) Với công trình này, các tác giả đã tập trung trình bày nội dung của các Nghị định, Thông tƣ quy định về mặt pháp lý đối với việc thu hồi đất và tái định cƣ, trách nhiệm của nhà nƣớc đối với ngƣời bị giải toả; đồng thời chỉ ra những khiếm khuyết và hạn chế của chính sách hiện hành trên cơ sở so sánh sự khác biệt giữa chính sách thu hồi đất của Việt Nam với chính sách tái định cƣ của các tổ chức quốc tế. Ngoài ra, tác giả cũng đề xuất kiến nghị, bổ sung và điều chỉnh những chính sách hiện hành, làm cho những chính sách này phù hợp với yêu cầu thực tiễn - Thứ ba, “Chính sách di dân Châu Á” (Dự án VIE/95/2004. Nxb Nông nghiệp – Hà nội, 1998). Trong công trình nghiên cứu này dã có nhiều bài viết đề cập những góc độ khác nhau của việc thu hồi đất. Cụ thể trong bài viết “Chính sách tái định cƣ do sự phát triển cơ sở hạ tầng ở Việt Nam” (từ trang 180-195) tác giả Trƣơng Thị Ngọc Lan đã bàn đến thực trạng của công tác bồi thƣờng tái định cƣ hiện nay ở nƣớc ta và tập trung trình bày những nội dung chính của các văn bản pháp lý liên quan đến thu hồi đất và tái định cƣ. Tiếp theo, bài viết “di dân nhập cƣ với vấn đề phát triển một đô thị mới nhƣ Thành phố Hồ Chí Minh”, tác giả Lê Văn Thành bƣớc đầu đề cập đến những khó khăn, hạn chế về việc làm mà ngƣời dân phải đƣơng đầu. - Thứ tƣ, “Cẩm nang về tái định cƣ, Hƣớng dẫn thực hành” (Ngân hàng Phát triển Châu Á, 1995). Trong tài liệu này, các vấn đề về tái định cƣ bắt buộc, chính sách bồi thƣờng, hỗ trợ và chƣơng trình phục hồi cuộc sống đã đƣợc đề cập và hƣớng dẫn thực hiện. Mục tiêu của việc thực hiện công tác tái định cƣ là đảm bảo mức sống của ngƣời dân bị ảnh hƣởng ít nhất là bằng hoặc hơn so với thời điểm trƣớc khi thực hiện dự án.
Trang 12 Có thể khẳng định rằng, ở Việt Nam khái niệm thu hồi đất và tái định cƣ mới chỉ xuất hiện trong một số năm gần đây, các nghiên cứu về vấn đề này chƣa nhiều, đặc biệt là vẫn thiếu nhiều các nghiên cứu chuyên sâu. Các nghiên cứu về vấn đề tái định cƣ chủ yếu tiếp cận trên phƣơng diện cơ sở pháp lý hoặc hƣớng dẫn thực hiện, tức là quan tâm xem xét các cơ chế chính sách hiện hành về thu hồi đất và tái định cƣ, còn việc nghiên cứu về thực trạng tác động của tái định cƣ đối với đời sống ngƣời dân và hơn nữa, nhu cầu về hỗ trợ của ngƣời dân sau tái định cƣ hầu nhƣ chƣa đƣợc quan tâm đúng mức hoặc mới chỉ là bƣớc đầu. Đến nay vẫn chƣa có nhiều những công trình nghiên cứu đề cập một cách toàn diện sâu sắc về nhu cầu hỗ trợ của ngƣời dân có thu hồi đất ở Việt Nam nói chung và ở thành phố Hải Phòng nói riêng. Do vậy, nghiên cứu làm rõ “Nhu cầu của ngƣời dân về việc hỗ trợ sau tái định cƣ, nghiên cứu trƣờng hợp tại thành phố Hải Phòng” đang là một điều rất cần thiết. 1.2 CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.2.1 Một số lý thuyết xã hội học 1.2.1.1 Lý thuyết Biến đổi xã hội Mọi xã hội đều có những biến đổi mỗi ngày theo những cách thức, mức độ, thời điểm và nhịp độ khác nhau. Những biến đổi đều ít nhiều có sự kế thừa từ quá khứ của nó và theo đuổi một mẫu hình hay một dự định mới đƣợc cụ thể rõ ràng. Vậy những trƣờng hợp nào đƣợc coi là biến đổi xã hội? Thứ nhất, biến đổi xã hội tất yếu là một hiện tƣợng tập thể, tức là nó phải bao hàm một tập thể hay một khu vực đƣợc đánh giá nhƣ một tập thể; nó phải tác động tới những điều kiện hay những lối sống hay thậm chí đến thế giới tinh thần không chỉ của một vài cá nhân. Thứ hai, một biến đổi xã hội phải là một biến đổi cấu trúc, tức là ngƣời ta phải có thể quan sát đƣợc sự thay đổi trong tổng thể hay trong một vài bộ phận của
Trang 13 tổ chức xã hội. Thực tế, để nói về sự biến đổi xã hội, chủ yếu là ngƣời ta có thể chỉ ra đƣợc sự thay đổi về những thành phần cấu trúc hay văn hoá của tổ chức xã hội và có thể mô tả một cách đầy đủ và chính xác nhất về những thay đổi đó. Thứ ba, giả định rằng trƣớc kia ngƣời ta có thể xác định đƣợc sự biến đổi cấu trúc. Nói cách khác, ngƣời ta có thể mô tả đƣợc tổng thể những chuyển đổi hay sự tiếp nối của những chuyển đổi đó giữa hai hay nhiều thời điểm từ trƣớc đó (giữa các điểm T1, T2...Tn). Thực tế ngƣời ta chỉ có thể đánh giá và đo lƣờng sự biến đổi xã hội đối với một thời điểm tham khảo trong quá khứ. Từ thời điểm tham khảo này ngƣời ta có thể nói rằng đã có sự biến đổi, có cái đã biến đổi và trong phạm vi nào đó đã có sự biến đổi. Thứ tƣ, để thực sự là một biến đổi cấu trúc thì mọi biến đổi xã hội phải có tính liên tục, tức là những chuyển đổi quan sát đƣợc không phải chỉ là những chuyển đổi bề ngoài và trong chốc lát. Ít nhất những chuyển đổi đó phải kéo dài hơn nhiều so với một phƣơng thức nhất thời nào đó. Có thể định nghĩa về sự biến đổi xã hội nhƣ sau: Biến đổi xã hội là tất cả những chuyển đổi đã quan sát đƣợc trƣớc đây có tác động, không chỉ tạm thời hay chốc lát, đến cấu trúc hay chức năng của tổ chức xã hội của một tập thể nào đó và thay đổi tiến trình lịch sử của tập thể đó. Các nhà xã hội học theo trƣờng phái chức năng quan niệm rằng: “Biến đổi xã hội là biến đổi các chức năng tƣơng ứng với các thiết chế xã hội”. Marx và Engel đã giải thích nguồn gốc và sự tiến triển của xã hội đô thị, phân tích sự kết tinh ở thời kỳ hiện đại và chỉ ra rằng cần thiết phải đấu tranh làm sao để có thể kích động là làm chai cứng hai giai cấp đối lập: giai cấp của những ngƣời nắm giữ và kiểm soát các phƣơng tiện sản xuất và giai cấp vô sản hoàn toàn bị mất hết quyền lợi. Trên cơ sở lý thuyết: “lý thuyết cấu trúc-chức năng” và “Lý thuyết biến đổi xã hội”, phần nào chúng ta có thể hiểu đƣợc rằng quá trình đô thị hoá và chỉnh trang đô thị là một xu thế khách quan và tất yếu trong tiến trình phát triển của đất nƣớc
Trang 14 theo định hƣớng công nghiệp hoá và hiện đại hoá. Bản chất của đô thị hoá là sự phát triển các khu dân cƣ và quá trình quy hoạch, chỉnh trang đô thị để đảm bảo sự phát triển bền vững, đồng thời quá trình này cũng tạo ra sự chuyển đổi mạnh mẽ về cơ cấu lao động, tổ chức dân cƣ và các tổ chức xã hội khác. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, biến đổi xã hội đƣợc xác định nhƣ là sự thay đổi về vị trí, địa điểm và điều kiện sinh sống của ngƣời dân trong khu vực nghiên cứu. Nghiên cứu sẽ xác định và nêu ra các khuynh hƣớng cho những sự biến đổi đó và hơn nữa trong việc đề tài này, nghiên cứu không chỉ xem xét những trạng thái di động ngang (di động từ địa điểm sinh sống này sang địa điểm sinh sống khác..mà chủ yếu tập trung vào các di động dọc, nghĩa là tìm hiểu, phân tích về sự biến đổi các mức sống cũng nhƣ điều kiện sống của nhóm dân cƣ khi có dự án thực hiện. 1.2.1.2 Tiếp cận theo Lý thuyết di dân Cho đến nay đã có nhiều quan niệm khác nhau về di dân, tuy nhiên có thể hiểu di dân theo hai cấp độ: theo nghĩa rộng, di dân là sự di chuyển của ngƣời dân trong không gian và thời gian nhất định. Theo quan niệm này thì di dân chỉ mọi sự vận động, dịch chuyển của dân cƣ; theo nghĩa hẹp thì di dân là sự di chuyển của dân cƣ từ một đơn vị lãnh thổ này sang đơn vị lãnh thổ khác, nhằm xác lập nơi cƣ trú mới trong một khoảng thời gian nhất định. Nhƣ vậy theo quan niệm này thì di dân đƣợc hiểu là sự di chuyển dân cƣ gắn với việc thiết lập nơi cƣ trú mới. Đây cũng là quan niệm mà tác giả sử dụng để nghiên cứu quá trình di dân tái định cƣ của ngƣời dân trong quá trình thực hiện chủ trƣơng thu hồi đất và tái định cƣ nhằm chỉnh trang đô thị ở Hải Phòng. Có nhiều cách phân loại các hình thức di dân khác nhau, theo độ dài thời gian cƣ trú, có các hình thức di dân lâu dài, tạm thời và chuyển tiếp. Theo khoảng cách ngƣời ta phân biệt di dân xa hay gần, giữa nơi đi và nơi đến. Trên bình diện chung có thể chia thành di dân quốc tế và di dân nội địa. Ở hình thức di dân nội địa,