Luận văn Thạc sĩ: Xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trường Đại học Hùng Vương hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:100

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở những thành tựu lý luận đã đạt được về ý thức tự giáo dục; qua tìm hiểu, khảo sát ý thức tự giáo dục của sinh viên trường Đại học Hùng Vương, từ đó xác định những giải pháp cơ bản để xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên trường Đại học Hùng Vương trong giai đoạn hiện nay. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ: Xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trường Đại học Hùng Vương hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM ĐÀO TẠO, BỒI DƯỠNG GIẢNG VIÊN LÝ LUẬN CHÍNH TRỊ NGUYỄN NGỌC CƯỜNG XÂY DỰNG Ý THỨC TỰ GIÁO DỤC CHO SINH VIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SỸ Người hướng dẫn: TS. Đoàn Thị Minh Oanh Hà nội - 2007
MỤC LỤC Mở đầu ................................................................................................................ 3 Chƣơng 1. Vai trò của tự giáo dục trong giáo dục đại học............................. 11 1.1. Tự giáo dục và nội dung của tự giáo dục trong giáo dục đại học.................. 11 1.1.1. Giáo dục và tự giáo dục - nhìn từ góc độ triết học .................................... 11 1.1.2. Nội dung của tự giáo dục trong giáo dục đại học ...................................... 20 1.2. Tầm quan trọng và yêu cầu của việc xây dựng ý thức tự giáo dục trong giáo dục đại học hiện nay ......................................................................... 26 1.2.1. Tầm quan trọng của ý thức tự giáo dục trong giáo dục đại học hiện nay ... 26 1.2.2. Một số yêu cầu cơ bản của việc xây dựng ý thức tự giáo dục trong giáo dục đại học ở nước ta hiện nay ................................................................. 30 Chƣơng 2. Xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trƣờng Đại học Hùng Vƣơng hiện nay - thực trạng và giải pháp .................................. 38 2.1. Thực trạng ý thức tự giáo dục của sinh viên Trường Đại học Hùng Vương và các vấn đề đặt ra .................................................................................. 38 2.1.1. Khái quát về tỉnh Phú Thọ và Trường Đại học Hùng Vương .................... 38 2.1.2. Thực trạng xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trường Đại học Hùng Vương những năm qua (2003 đến 2007) ......................................... 41 2.2. Những giải pháp cơ bản nâng cao ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trường Đại học Hùng Vương hiện nay (Làm lại giải pháp: 3) 2.2.1. Tích cực đổi mới có hiệu quả cách học ở đại học: Tự học của sinh viên ... 74 2.2.2. Tăng cường các biện pháp giáo dục nội khóa, ngoại khóa thông qua các môn học ................................................................................................... 80 2.2.3. Đẩy mạnh phong trào thi đua học tập, nghiên cứu khoa học tiến quân vào khoa học công nghệ, xung kích đi đầu xây dựng xã hội học tập ......... 83 2.2.4. Đẩy mạnh các hoạt động nâng cao chất lượng phong trào tuổi trẻ thi đua tình nguyện xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ................................................. 84 2.2.5. Đổi mới phương pháp dạy học - áp dụng yếu tố tích cực của phương thức đào tạo theo tín chỉ ........................................................................... 85 Kết luận............................................................................................................. 89 Danh mục tài liệu tham khảo ........................................................................... 91 1
BẢNG QUY ƢỚC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN CĐ: Cao đẳng CĐSP: Cao đẳng sư phạm CTCT: Công tác chính trị GDCD: Giáo dục công dân KTDN: Kế toán doanh nghiệp QTKD: Quản trị kinh doanh PPDH: Phương pháp dạy học SPKT: Sư phạm kỹ thuật SP: Sư phạm TCCB: Tổ chức cán bộ TDTT: Thể dục thể thao TNCS HCM: Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh VHVN: Văn hóa văn nghệ 2
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu. Đầu tư cho giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ là đầu tư cho sự phát triển, giáo dục và đào tạo phải hướng tới đáp ứng những nhu cầu đòi hỏi của thực tiễn cách mạng. Thực tiễn cách mạng đòi hỏi cần phải có những con người phát triển toàn diện, vừa có đức vừa có tài, vừa "hồng" vừa "chuyên". Đó là những người có lập trường chính trị vững vàng, có đạo đức cách mạng trong sáng, có lý tưởng sống cao đẹp, có hiểu biết về khoa học công nghệ, có tư duy khoa học, sáng tạo. Những phẩm chất đó là kết quả của quá trình giáo dục, trong đó tự giáo dục có ý nghĩa quyết định. Hiện nay, đất nước ta đang “chuyển mình” mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội và hội nhập với mức độ ngày càng sâu rộng, tốc độ ngày càng nhanh vào đời sống quốc tế, đặc biệt về kinh tế, thì những tác động của xã hội ta, của quốc tế vào mỗi cá nhân, nhất là lớp trẻ cũng rất mạnh mẽ. Việc giáo dục nhân cách cho tầng lớp thanh niên sinh viên hiện nay nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp. Sự nghiệp bảo vệ và xây dựng Tổ quốc đòi hỏi ở họ phải rèn luyện tài năng và đạo đức để tiếp nhận được nhiều nhất, đúng đắn nhất những điều kiện mà dân tộc và nhân loại, lịch sử và thời đại đã tạo nên. Trọng trách này trước hết thuộc về nền giáo dục nước nhà và đòi hỏi thanh niên sinh viên phải có khả năng tự giáo dục cao. Lâu nay trong xã hội ta, sự chuyển biến rất chậm chạp trong quan niệm về dạy chữ và dạy người, học chữ và học làm người đã ảnh hưởng lớn tới động thái dạy học và học tập, tới kết quả của quá trình giáo dục. Đời sống hiện nay đòi hỏi sự thích ứng của mỗi cá nhân với tốc độ phát triển rất cao của xã hội đã làm cho vấn đề tự giáo dục, tự rèn luyện trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. 3
Là giảng viên trường Đại học Hùng Vương trước hết tôi quan tâm đến sinh viên của mình và trăn trở về kết quả giáo dục, làm sao sau khi rời ghế nhà trường, các em vững vàng trong cuộc sống, lập thân, lập nghiệp. Chính vì vậy, tôi chọn vấn đề: Xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên Trường Đại học Hùng Vương hiện nay làm đề tài nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu Tư tưởng tự giáo dục đã xuất hiện rất sớm trong tiến trình phát triển của xã hội loài người. Các triết gia cổ đại đã nhận ra tiềm năng sáng tạo của nhân loại ngay trong mỗi con người. Về sau, những nhà tư tưởng vĩ đại như J.J.Rousscau, L.Tolstoi, A.X. Macarencô, M.Gorki,... đều có những ý tưởng muốn đánh thức tiềm năng sáng tạo, ý thức tự chủ của người học và đặt ra những yêu cầu cao đối với việc học tập nói chung, trong đó có tự học. Vấn đề tự giáo dục đã được đề cập trong một số công trình nghiên cứu, kể cả trong một số giáo trình “Giáo dục học” và ở một số bài viết chuyên đề hội thảo... Tuy vậy, nhìn chung các tác giả mới dừng lại ở sự chỉ dẫn, khuyến cáo, nhắc nhở... và chủ yếu là bàn về vấn đề tự học của sinh viên - một nội dung không thể thiếu được trong quá trình giáo dục nói chung và vấn đề ý thức tự giáo dục của sinh viên nói riêng. Trong tài liệu "Đổi mới phương pháp dạy học trong các trường đại học, cao đẳng đào tạo giáo viên trung học cơ sở" của GS. TS. Vũ Văn Tảo đã nêu lại triết lý giáo dục của thế kỷ XXI (theo J. Delors, UNESCO, 1996.), đó là: 1/ Học suốt đời (lifelong learning). Năng lực học suốt đời nhờ vào học cách học 2/ Bốn trụ cột của giáo dục: * Học để biết (cốt lõi là hiểu) * Học để làm (trên cơ sở hiểu) * Học để cùng sống với nhau (trên cơ sở hiểu nhau) 4
* Học để làm người (trên cơ sở hiểu bản thân) 3/ Xây dựng một xã hội học tập (learning society) Học thường xuyên học, suốt đời, đào tạo liên tục. Những vấn đề trên đã gợi ý đến vấn đề tự giáo dục mà trước tiên là vấn đề tự học. Vấn đề tự giáo dục, tự học, tự nghiên cứu ở Việt Nam đã được nhiều tác giả nói đến trong các công trình của mình. Trong bài viết "Khơi dậy tiềm năng về khả năng tự giáo dục, tự đào tạo, tự học của sinh viên" GS.TS. Nguyễn Cảnh Toàn đã viết: "Làm giáo dục mà khởi động được tiềm năng về khả năng tự giáo dục, tự đào tạo, tự học là cách làm giáo dục có hiệu quả và rất kinh tế vì người học sẽ tự lo được rất nhiều, giảm đi biết bao nhiêu công sức, tiền của đầu tư của xã hội, của nhà nước. Nó cho phép thực hiện khẩu hiệu "Học, học nữa, học mãi" vì không ai ngồi mãi trên ghế nhà trường được nhưng lại phải học suốt đời, học liên tục. Nó cũng cho phép thực hiện khẩu hiệu" Học mọi lúc, học mọi nơi, học ở mọi người" mà những người quen học thụ động, ỷ lại, bỏ phí đi rất nhiều dịp để học như học lúc đi chơi, lúc lên giường đi ngủ, học ở đứa trẻ mới lên ba...” [39]. Khi "Dự báo về một số đặc điểm tương lai của giáo dục đầu thế kỷ 21" [2], tác giả Nguyễn Hữu Châu đã cho rằng, nội dung của môn học không còn là hệ thống kiến thức ổn định và bất biến, tuyệt đối khách quan nữa; mục tiêu của môn học cũng không còn hoàn toàn như dự định trước, mà đã trở thành quá trình thầy trò cùng tìm tòi kiến thức mới. Các thầy giáo từ chỗ giảng dạy, hành nghề truyền thống trở thành người hợp tác để làm cho học sinh tiến vào xã hội tương lai. Điều đó, đòi hỏi học sinh không ngừng tự học để thích ứng được với các yêu cầu của xã hội. Phát huy vai trò của người học, đề cao nhu cầu lợi ích của họ, thúc đẩy họ tự lực tìm tòi nghiên cứu, GS Trần Bá Hoành nhấn mạnh tới việc "Lấy học sinh làm trung tâm" của quá trình dạy học (Trần Bá Hoành - Vị trí của tự học, tự đào tạo trong quá trình dạy học, giáo dục đào tạo - tạp chí nghiên cứu giáo dục. Tháng 7 năm 1998). Đặc biệt để người học có thể chiếm lĩnh được tri thức và có 5
phương pháp tư duy để có thể tự học suốt đời, PGS Nguyễn Như Ý cho rằng: "Cần chuyển cách dạy và học đơn thoại sang cách dạy và học đối thoại" [46]. Luận bàn về phương hướng cơ bản nâng cao chất lượng và hiệu quả tự học, tự đào tạo của người học, GS Lê Khánh Bằng cho rằng cần thực hiện tốt quan điểm B.V.T (Bản thân, Việt Nam, Thế giới) trong dạy học. Đó là phát huy cao độ sức mạnh tiềm năng vật chất, tinh thần và tâm linh của bản thân người học (B) với sự hỗ trợ ít nhiều của thầy và bạn trên cơ sở kết hợp truyền thống kinh nghiệm, sức mạnh giáo dục của dân tộc Việt Nam (V) với tinh hoa và sức mạnh giáo dục của nhân loại, thế giới và thời đại (T) để có thể trở thành những con người năng động và sáng tạo mang đậm bản sắc dân tộc, thời đại, cá nhân, hết sức tự tin vào bản thân, có sức đề kháng cao, biết tự khẳng định mình, nhưng luôn khiêm tốn, biết cùng chung sống [1]. Đánh giá về vai trò hoạt động tự học của người học, GS. Phan Trọng Luận cho rằng tự học chính là: "Một khâu đột phá chất lượng đào tạo" hiện nay [27]. Trong tác phẩm "Tự học - Một tư tưởng lớn của Hồ Chủ tịch về dạy học". Tác giả Nguyễn Hoàng Yến đã khái quát tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về tự học có thể quy thành các vấn đề cụ thể như sau: 1/ Một là, trong việc tự học, điều quan trọng hàng đầu là xác định rõ mục đích học tập và xây dựng động cơ học tập đúng đắn. 2/ Hai là, phải tự mình lao động để tạo điều kiện cho việc tự học suốt đời. 3/ Ba là, Muốn tự học thành công phải có kế hoạch sắp xếp thời gian học tập, phải bền bỉ, kiên trì thực hiện kế hoạch đến cùng, không lùi bước trước mọi trở ngại. 4/ Phải triệt để tận dụng mọi hoàn cảnh, mọi phương tiện, mọi hình thức để tự học. 5/ Học đến đâu, ra sức luyện tập, thực hành đến đó [47]. Trong bài viết: "Vận dụng tư tưởng tự học của Chủ tịch Hồ Chí Minh nhằm nâng cao chất lượng đào tạo sau đại học" - Tạp chí Giáo dục tháng 8 năm 6
2003, tác giả Nguyễn Văn Quang - Học viện Chính trị quân sự đã khái quát một tư tưởng lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh về tự học: Một là: Người coi trọng: "Lấy tự học làm cốt"; Hai là, người xác định động cơ, thái độ học tập là "học để làm việc, làm người, làm cán bộ, học để phụng sự đoàn thể, giai cấp và nhân dân, phụng sự Tổ quốc và nhân loại. Đến tháng 5 năm 1950, Người nhắc lại: "Học để sửa chữa tư tưởng, để tu dưỡng đạo đức cách mạng, để tin tưởng và học để hành" [34, tr.500]. Theo nhiều nhà nghiên cứu về vấn đề dạy học - giáo dục và sự phát triển tâm lý: Khi khẳng định vai trò chủ đạo của giáo dục, dạy học đối với sự phát triển tâm lý, chúng ta cần lưu ý: Tâm lý con người mang tính chủ thể, những tác động của điều kiện bên ngoài luôn luôn bị khúc xạ thông qua kinh nghiệm sống của con người. Do vậy, những học sinh khác nhau có thể có những thái độ khác nhau trước cùng một yêu cầu của thầy, cô giáo. Con người là chủ thể hoạt động, chủ thể trước những tác động của môi trường. Do vậy, các tác động bên ngoài ảnh hưởng tâm lý con người một cách gián tiếp thông qua quá trình tác động của con người trong môi trường đó. Hơn nữa, con người là một chủ thể tích cực có thể tự giáo dục thay đổi được chính bản thân mình - con người có thể tự giáo dục (ở tuổi thanh, thiếu niên tự ý thức phát triển mạnh mẽ, các em có thể tự giáo dục một cách có ý thức)... nhưng quá trình tự giáo dục của chủ thể không tách khỏi tác động của môi trường. Nó được giáo dục, kích thích, hướng dẫn... diễn ra trong quá trình chủ thể tác động qua lại với những người xung quanh. Trong cuốn “Quy trình học tập và tự học” (cẩm nang cho học sinh, sinh viên) tác giả Nguyễn Đình Xuân và các cộng sự đã khẳng định vấn đề tự giáo dục, tự học thể hiện ở những phẩm chất tâm lý: Xu hướng học tập được kết tinh và hứng thú ước mơ hoài bão, niềm tin và lý tưởng. Chúng sẽ là ngọn đèn pha soi rọi trong đêm tối, là chiếc la bàn chỉ phương hướng cho con người đi trên biển cả và rừng rậm của cuộc đời. Nó có thể là đôi cánh chim nâng bổng các bạn trẻ lên không gian hạnh phúc, nhưng cũng có thể là hòn đá tảng kéo thanh niên 7
xuống vũng bùn của cuộc đời. Khi con người có quan niệm đúng đắn về học tập thì nó sẽ tạo ra động cơ thúc đẩy con người rất chăm chỉ, cần cù và kiên nhẫn học tập, coi việc học tập, tiếp thu tri thức để lập thân lập nghiệp như cơm ăn, nước uống hàng ngày [45]. Giáo dục, dạy học có vai trò chủ đạo đối với sự phát triển. Nhưng mối quan hệ giữa giáo dục, dạy học và phát triển là mối quan hệ biện chứng. Hai quá trình này không phải là hai quá trình diễn ra song song mà chúng thống nhất với nhau, có tác động tương hỗ với nhau. Sự phát triển nhân cách con người chỉ có thể diễn ra một cách thuận lợi trong những điều kiện của giáo dục và dạy học. Nhưng để giữ vai trò chủ đạo, giáo dục và dạy học phải kích thích, dẫn dắt sự phát triển chứ không chờ sự phát triển, tạo nên ở chủ thể quá trình giải quyết mâu thuẫn liên tục để thúc đẩy sự phát triển. Vì thế, khả năng giáo dục và dạy học rất rộng lớn, nhưng không vô hạn. Muốn phát triển nhân cách đúng đắn rất cần có sự tự giáo dục của cá nhân chủ thể trong tất cả các thời kỳ cuộc đời. Theo nhiều tác giả, chất lượng và hiệu quả giáo dục được nâng cao khi và chỉ khi tạo ra được năng lực sáng tạo của người học, khi biến được quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. Luật Giáo dục đã ghi rõ: "Phương pháp giáo dục đại học phải coi trọng việc bồi đưỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu, tạo điều kiện cho người học phát triển tư duy sáng tạo, rèn luyện kỹ năng thực hành, tham gia nghiên cứu, thực nghiệm, ứng dụng". Như vậy, phương pháp dạy và học ở các trường đại học, cần thực hiện theo ba định hướng: - Bồi dưỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu; - Tạo điều kiện cho người học phát triển tư duy sáng tạo; - Rèn luyện kỹ năng thực hành, tham gia nghiên cứu, ứng dụng. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn * Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở những thành tựu lý luận đã đạt được về ý thức tự giáo dục; qua tìm hiểu, khảo sát ý thức tự giáo dục của sinh viên trường Đại học Hùng Vương, từ đó xác định những giải pháp cơ bản để xây 8
dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên trường Đại học Hùng Vương trong giai đoạn hiện nay. * Nhiệm vụ nghiên cứu: + Nêu khái quát được vai trò của tự giáo dục và tầm quan trọng của việc xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên hiện nay. + Làm rõ thực trạng và các nguyên nhân của thực trạng ý thức tự giáo dục của sinh viên trường Đại học Hùng Vương. + Xác định những giải pháp cơ bản xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên trường Đại học Hùng Vương trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu: Quan điểm và thực trạng giáo dục nói chung, về ý thức tự giáo dục trong quá trình giáo dục nói riêng. * Phạm vi nghiên cứu: Quá trình giáo dục (giáo dục và tự giáo dục) ở Trường Đại học Hùng Vương. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu * Cơ sở lý luận của đề tài: Luận văn cơ bản dựa vào những nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng ta về vấn đề giáo dục, tự giáo dục; kết hợp với việc tham khảo kết quả nghiên cứu đã được công bố có liên quan đến đề tài. * Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp luận biện chứng duy vật và một số phương pháp nghiên cứu cụ thể, như: phân tích - tổng hợp, logic - lịch sử, hệ thống - cấu trúc, điều tra khảo sát, thống kê, so sánh... trong nghiên cứu và trình bày. 6. Đóng góp của luận văn - Làm rõ thực trạng và các nguyên nhân của thực trạng ý thức tự giáo dục của sinh viên trường Đại học Hùng Vương hiện nay. - Xác định những giải pháp cơ bản xây dựng ý thức tự giáo dục cho sinh viên trường Đại học Hùng Vương trong giai đoạn hiện nay. 9
- Làm tài liệu tham khảo cho việc xác định hệ thống giải pháp để nâng cao hiệu quả giáo dục của trường Đại học Hùng Vương hiện nay. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 2 chương 4 tiết. 10
Chƣơng 1 VAI TRÒ CỦA TỰ GIÁO DỤC TRONG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC 1.1. Tự giáo dục và nội dung của tự giáo dục trong giáo dục đại học 1.1.1. Giáo dục và tự giáo dục - nhìn từ góc độ triết học Ngay từ thuở hoang sơ nhất của mình, khi còn sống thành bầy, đàn trong các khu rừng nhiệt đới hay trong các hang động, con người đã biết hợp tác với nhau để chống lại thiên tai, thú dữ. Trong quá trình đó, con người từng bước tích luỹ được những kinh nghiệm sống quý báu cho bản thân mình. Để tồn tại và phát triển, con người từng bước ý thức được rằng: các thế hệ đi trước, những người có nhiều thành công trong việc săn bắt hái lượm... cần phải truyền đạt lại cho các thành viên khác, cho thế hệ mai sau những gì mà mình tích luỹ được trong cuộc sống cộng đồng. Ngôn ngữ, những bức họa đơn sơ nhất được kẻ, vẽ lên trên những phiến đá diễn tả lại hành động của con người trong quá trình chinh phục giới tự nhiên hoang dã xuất hiện là sự biểu đạt ý tưởng đó của con người. Với sự xuất hiện của ngôn ngữ, của những bức tranh mộc mạc, đơn giản ấy đã giúp cho các thành viên trong thị tộc, bộ lạc biết cách săn bắt, hái lượm, biết cách làm hang động sao cho có hiệu quả nhất. Chính nhu cầu, khát vọng và quá trình truyền đạt những kinh nghiệm đó bằng hình ảnh, bằng ngôn ngữ thông qua các lời khuyên bảo, dặn dò hay các truyền thuyết... là hình thức manh nha, khởi nguyên cho hiện tượng "giáo dục" sau này. Trong quá trình vận động của nền sản xuất xã hội, lực lượng sản xuất ngày càng phát triển, công cụ lao động từng bước được cải tiến, năng suất lao động không ngừng được nâng lên, sản phẩm làm ra không chỉ đủ ăn mà còn có dư thừa. Những người trước đây do thị tộc, bộ lạc bầu ra để thực hành chức năng xã 11
hội, như các tù trưởng, tộc trưởng, các chỉ huy quân sự... bằng cách nào đó đã hợp lại với nhau, chiếm lấy phần tạm gọi là "dư thừa" đó để trở thành những người giàu có. Xã hội bắt đầu phân chia thành giai cấp. Sự phân chia xã hội thành giai cấp là cột mốc đánh giá sự phát triển nhận thức của con người. Với sự phát triển này, nhu cầu về sự hiểu biết để thích ứng với xã hội cũng như khả năng truyền đạt kinh nghiệm cuộc sống (kinh nghiệm lao động sản xuất, kinh nghiệm đấu tranh xã hội...) cũng theo đó mà tăng lên. Đây chính là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy giáo dục phát triển. Ngay từ thời kỳ cổ đại, khoảng 4.000-3.000 năm trước Công nguyên (TCN), ở Ai Cập, Babilon, người ta đã mở trường dạy học để đào tạo tăng lữ. Cách chúng ta hàng nghìn năm, ở Ấn Độ đã có nền giáo dục tu sĩ Balamôn. Bốn, năm trăm năm trước Công nguyên, ở Hylạp cổ đại, giáo dục (đặc biệt là giáo dục nhà trường, giáo dục thông qua dạy học) rất được chú ý. Platon (427-347 TCN) đã thành lập "Viện Hàn lâm" (388-380 TCN) ở Aten. Đây được coi là trường đại học tổng hợp đầu tiên ở châu Âu và là một trung tâm triết học duy tâm chống lại triết học duy vật của Đêmôcrít. Epiquya (342-271 TCN) - nhà triết học duy vật và vô thần Hylạp cổ đại - vào tuổi 30 cũng từng mở trường tư để giảng dạy triết học mà dòng chữ ghi ở cổng trường đã đi vào tâm khảm của nhiều thế hệ sau ông: "Hỡi các du khách, đây là địa điểm tốt đẹp đối với các bạn. Hạnh phúc cao nhất ở đây là niềm vui thú". Ở phương Đông, Khổng Tử (551-479 TCN) là người có nhiều đóng góp trong giáo dục. Hoài bão lớn nhất của ông là chính trị, nhưng thành công lớn nhất của ông lại là giáo dục. Vất vả 14 năm trời, đi qua 7 nước để làm chính trị, nhưng rốt cuộc không ai dùng học thuyết chính trị - đạo đức của ông. Cuối đời, Khổng Tử trở về nước Lỗ dạy học. Tiếng tăm của Khổng Tử lan truyền khắp nơi trong thiên hạ, học trò theo học ông có tới hơn 3.000, trong đó có khoảng 70 người vào loại xuất sắc. 12
Với lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, Việt Nam có một nền giáo dục khá phát triển và hình thành từ rất sớm từ các nền văn hoá bản địa, như: Văn hoá Sơn Vi (cách đây khoảng từ 11.000 đến 30.000 năm), văn hoá Hoà Bình cách ngày nay khoảng 7.500 đến 17.000 năm, văn hoá Bắc Sơn (cách chúng ta khoảng 10.000 năm)... Năm 1070, Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu (ở Hà Nội) và năm năm sau (1075) nhà Lý cho mở khoa thi Minh kinh bác học để tuyển dụng nhân tài. Năm 1076, Quốc Tử Giám (Hà Nội) - trường đại học đầu tiên ở Việt Nam được thành lập để đào tạo những người hiền tài cho đất nước [20, tr.22-23]. Sau khi cách mạng tháng Tám 1945 thành công, nền giáo dục Việt Nam tiếp tục phát triển. Đó là nền giáo dục của dân, do dân và vì dân, xây dựng trên nguyên tắc: dân tộc, hiện đại, khoa học và đại chúng. Nền giáo dục ấy đã đào tạo được rất nhiều các thế hệ trí thức phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc qua các giai đoạn lịch sử khác nhau. Có thể nói, từ cổ đại đến hiện đại, từ phương Đông đến phương Tây, nhân loại luôn luôn quan tâm đến giáo dục (trước hết là con đường giáo dục thông qua dạy học). Vậy, bản chất của giáo dục là gì, giáo dục thông qua những con đường nào, nó có đặc điểm gì... Đây là những vấn đề còn có nhiều ý kiến khác nhau với các cách tiếp cận không giống nhau. Dưới góc độ triết học, giáo dục là một quá trình tác động từ bên ngoài vào đối tượng giáo dục (sự tác động của tri thức, văn hoá nhân loại...), thông qua sự tác động này, làm cho đối tượng biến đổi bản thân mình sao cho phù hợp với chuẩn mực xã hội, với truyền thống dân tộc và yêu cầu thời đại. Giáo dục là sự dẫn dắt của thế hệ đi trước đối với thế hệ sau, một sự dẫn dắt có ý thức, có kế hoạch, có phương pháp. Thông qua giáo dục, các thế hệ đi sau có thể rút ngắn được thời gian tìm kiếm những tri thức mà các thế hệ đi trước đã đạt được, trên cơ sở đó để phát triển lên. 13
Kết quả của giáo dục không thể không thông qua tự giáo dục của đối tượng giáo dục và biểu hiện ở đối tượng giáo dục. Tự giáo dục là một bộ phận hữu cơ của quá trình giáo dục; là hoạt động có ý thức, có mục đích, có tính độc lập của cá nhân, xuất hiện nhờ sự tác động qua lại giữa cá nhân với môi trường sống, nhằm hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách của mình. Trong quá trình tự giáo dục, người được giáo dục hoạt động với tư cách là chủ thể giáo dục. Tiền đề quan trọng của quá trình tự giáo dục là sự hình thành tự ý thức. Yếu tố chủ đạo của nội dung tự giáo dục là những phẩm chất ý chí và đạo đức. Các biện pháp phổ biến nhất để tự giáo dục là tự cam kết, tự phân tích, tự kiểm tra và tự đánh giá. Phép biện chứng của sự điều khiển quá trình tự giáo dục là biến những yêu cầu sư phạm từ bên ngoài thành những yêu cầu của bản thân người được giáo dục: biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. Giữa giáo dục và tự giáo dục có mối quan hệ biện chứng với nhau. Thực chất đây là mối quan hệ giữa cái chung với cái riêng. Trong giáo dục có tự giáo dục. Tự giáo dục là bước phát triển tiếp theo, cao hơn và có ý nghĩa quyết định đến kết quả của toàn bộ quá trình giáo dục. Tự giáo dục là mặt bên trong, nội tâm của quá trình giáo dục do xã hội thực hiện đối với mỗi cá nhân. Tự giáo dục biểu hiện tính tích cực của ý thức của khách thể được giáo dục, là sự nội tâm hoá yêu cầu giáo dục của xã hội trong từng đối tượng giáo dục, là cái "Tôi" của tôi tham gia vào sự hình thành bộ mặt tinh thần của tôi. Nói đến tự giáo dục là người ta muốn nói đến tính tích cực chủ động, sáng tạo của đối tượng được giáo dục. Là sự tự vượt qua những trở ngại trong quá trình giáo dục để chiếm lĩnh những tri thức, kinh nghiệm của các thế hệ đi trước và của xã hội đương đại. Dưới góc độ triết học thì đây là quá trình "tự thân vận động", quá trình "tự giải quyết mâu thuẫn", quá trình "tự phát triển"... của đối t- ượng được giáo dục. 14
Tự giáo dục trước hết là việc chấp nhận một cách có ý thức, một cách tự nguyện các giá trị văn hoá mà nhân loại đã tạo lập nên. Các giá trị này được truyền thụ trong quá trình giáo dục thông qua các hình thức như : dạy học, các phong trào hoạt động xã hội, sinh hoạt tập thể, sinh hoạt gia đình ... Với tư cách là quá trình vận động "tự thân", một sự hướng nội, một sự "phản tư" của con người về chính bản thân mình, là sự "chiến thắng" bản thân... do đó "tự giáo dục" đòi hỏi ở đối tượng giáo dục (ở đây là các sinh viên) phải có ý chí, có nghị lực, có quyết tâm cao. Thực tiễn cho thấy, chiến thắng "lực cản", “kẻ thù” bên ngoài đã khó, chiến thắng “lực cản”, “kẻ thù” bên trong lại càng khó khăn hơn nhiều. Tại Lớp chỉnh Đảng Trung ương khoá II (3/1953), Hồ Chí Minh có nói: "Phải thấy kẻ địch trong mình ta nó mạnh lắm. Đế quốc bên ngoài có thể dùng súng dùng đạn để đánh được. Kẻ địch trong người không thể dùng lựu đạn mà ném vào được, nó vô hình, vô ảnh, không dàn ra thành trận, luôn luôn lẩn lút trong mình ta. Nó khó thấy, khó biết, nên khó tránh. Nhưng đã biết việc phải thì kiên quyết làm. Làm không phải chuyện dễ. Nó khó như trèo núi, rất gay go và có khi nguy hiểm là đằng khác". Theo ý kiến của nhiều nhà khoa học, dấu hiệu đặc trưng cơ bản nhất của tự giáo dục "là tính năng động, là nguyện vọng tự giác phấn đấu để tự cải tạo theo hướng tích cực, theo hướng hình thành hoặc củng cố các phẩm chất nhất định của nhân cách và hoàn thiện nhân cách". Họ còn cho rằng: "Yếu tố tất yếu của tự giáo dục là tự điều chỉnh, cũng như tự phê bình, là tinh thần không thoả mãn với kết quả đạt được và cầu tiến bộ" [26, tr.206]. Từ góc độ triết học, chúng ta có thể thấy vấn đề căn bản của tự giáo dục là vấn đề tự ý thức của nhân cách, của đối tượng (khách thể) giáo dục. Tính "tự ý thức" này càng cao bao nhiêu thì ý thức "tự giáo dục" càng cao bấy nhiêu. Sẽ 15
không có mâu thuẫn giữa "tự ý thức" với "tự giáo dục"; giữa tính tích cực, chủ động, sáng tạo của ý thức với "tự giáo dục". Ngay từ thời cổ đại, mặc dù đứng trên quan điểm duy tâm, nhưng nhà triết học Hylạp cổ đại Xôcrát (Socrate 469-399 TCN) đã có sự luận giải khá sâu sắc về "tự giáo dục" với luận điểm nổi tiếng: "Con người hãy nhận thức chính mình". Con người phải suy ngẫm về mình, phải biết thế nào là "đức hạnh". Để có "đức hạnh, con người cần phải có tri thức, phải tự tìm tòi, học hỏi”. Theo ông nhận thức chân lý, tri thức là nền tảng của đức hạnh. Ông nói: "Chỉ mỗi điều thiện đó là tri thức, và mỗi điều ác đó là sự dốt nát". Với ông, "dốt nát", kém hiểu biết, thiếu tri thức là "ác". Từ đó, ông đi đến tuyệt đối hoá vai trò của tri thức - con đường đưa ông tới chủ nghĩa duy tâm. Ở phương Đông, Khổng Tử cũng là một trong những người đề cao vấn đề "tự giáo dục" - cái mà ông gọi là "tu thân". Để xứng đáng là người thay trời trị dân, để cho hợp với "danh" (chính danh), Khổng Tử khuyên các vua chúa và những người có trọng trách trước hết phải tự sửa mình, phải "tự trách mình", phải tự học tập, có như vậy mới có thể cai quản được thiên hạ. Ông nói: "Mọi vật đã xét kỹ sau tri thức mới xác đáng; tri thức đã xác đáng thì sau cái ý mới chân thành; cái ý đã chân thành thì sau cái tâm mới chính; cái tâm đã chính thì sau cái thân mới được sửa; cái thân đã sửa thì sau nhà mới tề; nhà đã tề thì sau nước mới trị; nước đã trị thì sau thiên hạ mới bình. Từ thiên tử cho tới thứ nhân đều phải lấy sự sửa mình làm gốc, gốc loạn mà ngọn trị là điều chưa hề có; cái gốc mình đáng hậu mà lại bạc, cái ngọn mình đáng bạc mà lại hậu là điều chưa hề có" [17, tr.145]. Với Khổng Tử, muốn xứng đáng là người trị dân thì phải tu thân, phải rèn luyện, phải học tập. Chúng tôi cho rằng tư tưởng này của Khổng Tử cho đến nay vẫn còn có giá trị nhất định đối với công tác cán bộ của Đảng trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, cũng như đối với quá trình học tập, rèn luyện của thanh niên sinh viên. 16
Khổng Tử quan niệm rằng, bản tính con người vốn giống nhau nhưng do tập nhiễm (tức là tập tành, rèn luyện) cho nên mới khác nhau (tính tương cận dã, tập tương viễn dã). Nếu chúng ta gạt bỏ tính chất duy tâm ở vế thứ nhất thì vế thứ hai (tập tương viễn dã) lại là một giá trị. Có thể mượn ý của V.I.Lênin mà nói rằng: Vế đầu là ngu xuẩn, vế sau là thiên tài, được chăng! Phật giáo nguyên thuỷ, khi đi tìm con đường để diệt trừ nguyên nhân của sự đau khổ, đã tìm thấy 7 con đường (tứ niệm xứ; tứ chỉnh cần; tứ như ý túc; ngũ căn; ngũ lực; thất bồ đề phần; bát chính đạo), trong đó con đường thứ bảy: Bát chính đạo đề cao tư tưởng "tự giáo dục" của con người - của phật tử. Phật giáo luôn luôn kêu gọi mỗi người hãy tự làm "sạch thân thể và tâm hồn" mình để thoát khổ, để đạt đến cái gọi là Niết bàn (Nirvana) [21, tr.158]. Trong lĩnh vực giáo dục, Phật giáo có những đóng góp nhất định. Những đóng góp đó thể hiện trong quan niệm về giáo dục, tự giáo dục, tha giáo dục. Giáo dục và tự giáo dục: Bằng trí tuệ và phẩm hạnh của mình, người Thầy giáo Phật học phải huấn luyện và đào tạo cho Tăng Ni sinh sự tự giáo dục chính họ. Các Thầy giáo Phật học phải là tấm gương để tăng ni, phật tử noi theo. Tự giáo dục là quá trình đòi hỏi mỗi cá nhân phải tự giác trau dồi tam tuệ học, xóa bỏ tam độc, hướng đến tam giải thoát. Trong quá trình này, người Thầy giáo Phật học phải nhấn mạnh và làm nổi bật được ''hiện thực khổ đau đang khống chế con người là do vô minh, tham chấp và phiền não'', mà sự đạt được hạnh phúc, an lạc phải do tự mỗi người thực hành lời Phật dạy, thông qua con đường bát chánh, hay nói khác là nhận thức rõ tứ đế và mười hai nhân duyên. Mỗi người phải áp dụng lời Phật dạy trong cuộc sống để làm ốc đảo giải thoát cho chính mình. Hãy thắp sáng ngọn đuốc giải thoát bằng chính sự tu tập của mình, như đức Phật đã dạy: Tất cả chúng sanh đều có khả năng thành Phật. Trong lộ trình giác ngộ, các con hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi. 17
Trong đại dương luân hồi, các con hãy tự mình lội vào bờ giải thoát. Các con là hải đảo của chính mình. Đức Như Lai chỉ là bậc Đạo sư trên nguyên tắc. Tha giáo dục: Con đường giáo dục của Phật giáo là giao thoa nhân duyên: giáo dục chính mình để mà chói sáng, giáo dục người khác. Đối tượng giáo dục của Phật giáo luôn được xác định là con người và rộng ra là tất cả các loài chúng sanh ngoài con người. Các loài chúng sanh kém phước ngoài con người cũng chính là mục tiêu giáo dục Phật giáo ở cả chiều sâu lẫn chiều rộng. Mục đích của Phật giáo là nhằm giáo hóa chúng sanh, do đó, mục tiêu giáo dục của Phật giáo cũng nhằm giải thoát chúng sanh khỏi những đau khổ đang khống chế, hoành hành. Con đường giác ngộ của Phật giáo là tấm bản đồ công bố rộng rãi, không độc đoán, giấu giếm. Ai đi đúng sự hướng dẫn của nó đều được giải thoát và đặc biệt là giải thoát đó cũng được thực hiện từ tự thân của từng hành giả, chứ không thể tìm thấy một ân sủng nào. Tha giáo dục chính là mục tiêu lớn khi tự giáo dục đã hoàn thành sứ mạng. Một người tự giáo dục đã xong mà không có tha giáo dục, hẳn không phải là người Phật giáo. Thực tế cho thấy không một người Phật tử nào sau khi hoàn thành tự giáo dục lại không dang rộng đôi tay để giáo dục tha nhân bao giờ. Đạo Phật là đạo của từ bi, cứu khổ. Giáo dục Phật giáo phải phát xuất từ lòng từ bi vô hạn để cởi mở đau khổ của con người và muôn loài như đức Phật đã dạy: ''Đạo Phật là đạo nói lên sự thật đau khổ và con đường dẫn đến chấm dứt đau khổ cho tha nhân''. Tự giáo dục và tha giáo dục là mục tiêu đào tạo căn bản nhất trong hệ thống giáo dục Phật học nhằm xác định hướng đi vững chắc, thanh thoát và làm nền tảng cho mọi nền đạo học và đức học trên thế gian này. Nay mục tiêu đã được xác định. Con đường thênh thang trải dài đang dang rộng đôi tay để chào 18
đón tất cả Tăng Ni sinh sau khi tốt nghiệp. Hãy tinh tấn, dũng mãnh bước đi trên con đường giáo dục cao thượng này! Như vậy, tư tưởng "tự giáo dục" hình thành từ rất sớm cả ở phương Tây lẫn phương Đông, tư tưởng đó tiếp tục được con người lựa chọn, kế thừa như một giá trị, như một phương thức làm người của con người. Vào thế kỷ XIX, trong nền triết học cổ điển Đức, người ta vẫn nhắc nhiều đến nhà triết học nổi tiếng với nhiều điều "kỳ quặc", người được mệnh danh mở đầu nền triết học cổ điển Đức: I.Cantơ (I.Kant 1724-1804). Tuy là một triết gia duy tâm, nhưng ông đã đặt ra cho mình và cho thời đại mình các câu hỏi, thiết nghĩ, những câu hỏi ấy đến nay vẫn còn giá trị nhất định, đó là: Tôi có thể biết được cái gì ? Tôi cần phải làm gì ? Tôi có thể hy vọng cái gì ? Ba vấn đề này là sự khái quát những điều mà ai ai cũng thường suy tư trăn trở. Đây là sự khái quát về trách nhiệm, về bổn phận của con người - cái mà ai ai cũng phải thực hiện. Đây cũng chính là nét đặc sắc trong tư tưởng triết học "tự giáo dục" của Cantơ, cho dù ít nhiều có nhuốm màu duy tâm chủ quan trong quá trình "phê phán lý tính thuần tuý" [3, tr.458]. Kế thừa những giá trị của quá khứ, giáo dục học hiện đại rất coi trọng khâu "tự giáo dục". Điều này thể hiện rõ nét trong phương pháp giáo dục: "Phương pháp động não"; "phương pháp học tập qua giải quyết vấn đề (hay còn gọi là phương pháp nêu vấn đề - nghiên cứu)... là những bằng chứng nói lên điều đó. Đảng ta, đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến công tác giáo dục, Người cho rằng "dốt nát" là một loại giặc: giặc dốt. Để tiêu diệt giặc dốt thì phải phát triển giáo dục. 19