Luận văn Tiến sĩ Ngữ văn: Ngôn ngữ nghệ thuật trong văn xuôi của Ma Văn Kháng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI<br /> <br /> ĐOÀN TIẾN DŨNG<br /> <br /> NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT<br /> TRONG VĂN XUÔI CỦA MA VĂN KHÁNG<br /> Chuyên ngành: Văn học Việt Nam<br /> Mã số: 62.22.01.21<br /> <br /> LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN<br /> <br /> Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:<br /> 1. GS.TS. Trần Đăng Xuyền<br /> 2. TS. Nguyễn Phƣợng<br /> <br /> HÀ NỘI - 2016<br /> <br /> LỜI CAM ĐOAN<br /> <br /> Tôi xin cam đoan luận án là do tôi viết. Các cứ liệu<br /> nêu trong luận án trung thực, khách quan. Tôi xin hoàn<br /> toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình.<br /> Hà Nội, ngày tháng năm 2016<br /> Nghiên cứu sinh<br /> Tác giả<br /> <br /> Đoàn Tiến Dũng<br /> <br /> MỤC LỤC<br /> MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1<br /> 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................1<br /> 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................2<br /> 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................2<br /> 4. Phƣơng pháp nghiên cứu .........................................................................................3<br /> 5. Đóng góp của luận án ..............................................................................................4<br /> 6. Cấu trúc của luận án ................................................................................................4<br /> Chƣơng 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .............................................5<br /> 1.1. Một số vấn đề về ngôn ngữ nghệ thuật .............................................................5<br /> 1.1.1. Về khái niệm ngôn ngữ, ngôn ngữ nghệ thuật ..............................................5<br /> 1.1.2. Nghiên cứu về ngôn ngữ ở nước ngoài .........................................................7<br /> 1.1.3. Nghiên cứu ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật nhà văn ở Việt Nam............9<br /> 1.1.4. Quan niệm của luận án về nội hàm khái niệm ngôn ngữ nghệ thuật .........12<br /> 1.2. Tình hình nghiên cứu văn xuôi của Ma Văn Kháng.....................................13<br /> 1.2.1. Các bài tiểu luận phê bình, bài báo nghiên cứu về truyện ngắn và tiểu<br /> thuyết của Ma Văn Kháng ....................................................................................13<br /> 1.2.2. Các luận văn, luận án về tác phẩm của Ma Văn Kháng ............................20<br /> Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................................23<br /> Chƣơng 2: NHỮNG NHÂN TỐ CƠ BẢN ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ HÌNH<br /> THÀNH NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT CỦA MA VĂN KHÁNG ......................24<br /> 2.1. Nghề giáo - nghề văn và con đƣờng đến với văn học của Ma Văn Kháng ........24<br /> 2.1.1. Nghề giáo - nghề văn ..................................................................................24<br /> 2.1.2. Con đường đến với văn học ........................................................................26<br /> 2.2. Quan niệm của Ma Văn Kháng về văn học và nhà văn .........................28<br /> 2.2.1. Quan niệm của Ma Văn Kháng về văn học ................................................28<br /> 2.2.2. Quan niệm của Ma Văn Kháng về nhà văn ................................................31<br /> 2.3. Nguyên tắc cơ bản tổ chức ngôn ngữ nghệ thuật của Ma Văn Kháng .......34<br /> 2.3.1. Nguyên tắc cụ thể hóa .................................................................................34<br /> 2.3.2. Nguyên tắc trữ tình hóa ..............................................................................40<br /> 2.3.3. Hướng tới triết luận ....................................................................................54<br /> Tiểu kết chƣơng 2 ....................................................................................................59<br /> <br /> Chƣơng 3: PHƢƠNG THỨC TRẦN THUẬT, NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT,<br /> GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT TRONG VĂN XUÔI CỦA MA VĂN KHÁNG ...60<br /> 3.1. Những phƣơng thức trần thuật cơ bản trong văn xuôi của Ma Văn Kháng ........60<br /> 3.1.1. Phương thức trần thuật theo điểm nhìn bên trong .....................................60<br /> 3.1.2. Phương thức trần thuật theo điểm nhìn bên ngoài .....................................63<br /> 3.1.3. Phương thức trần thuật theo điểm nhìn toàn tri .........................................68<br /> 3.1.4. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ nghệ thuật với điểm nhìn trần thuật ..............73<br /> 3.2. Ngôn ngữ trần thuật.........................................................................................74<br /> 3.2.1. Từ ngôn ngữ từ chương, sách vở, mực thước, trang trọng .........................74<br /> 3.2.2. … đến ngôn ngữ phồn tạp, thông tục và dục tính .......................................80<br /> 3.2.3. Ngôn ngữ tả, kể và trữ tình ngoại đề ..........................................................84<br /> 3.3. Giọng điệu trần thuật.......................................................................................97<br /> 3.3.1. Giọng trữ tình .............................................................................................97<br /> 3.3.2. Giọng triết lí ................................................................................................104<br /> Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................108<br /> Chƣơng 4: NGÔN NGỮ NHÂN VẬT VÀ MỘT SỐ BIỆN PHÁP TU TỪ ....109<br /> 4.1. Ngôn ngữ đối thoại .........................................................................................109<br /> 4.1.1. Đối thoại cá thể hóa, bộc lộ bản chất nhân vật ........................................109<br /> 4.1.2. Đối thoại thay đổi theo ngữ cảnh, đối tượng giao tiếp.............................116<br /> 4.1.3. Đối thoại giữa các luồng tư tưởng, ánh xạ lên nhau ................................119<br /> 4.2. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm ..........................................................................124<br /> 4.2.1. Độc thoại dạng kí ức gắn với cảm giác và tư tưởng ................................124<br /> 4.2.2. Độc thoại dạng tái hiện chấn thương tinh thần ...........................................130<br /> 4.2.3. Độc thoại day dứt giữa vô thức và ý thức .....................................................135<br /> 4.3. Một số biện pháp tu từ ...................................................................................139<br /> 4.3.1. So sánh tu từ .............................................................................................139<br /> 4.3.2. Ẩn dụ tu từ .................................................................................................141<br /> Tiểu kết chƣơng 4 ..................................................................................................146<br /> KẾT LUẬN ............................................................................................................147<br /> DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ........................................................151<br /> CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................151<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152<br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Lí do chọn đề tài<br /> Ma Văn Kháng là nhà văn tiêu biểu của nền văn học đƣơng đại Việt Nam. Ông là<br /> một trong những cây bút có công mở đƣờng cho sự nghiệp đổi mới văn học. Là một cây<br /> bút văn xuôi đĩnh đạc, chỉn chu và say mê sáng tạo, từ truyện ngắn đầu tay Phố cụt<br /> (1961) đến nay, ông đã có đƣợc một nghiệp văn gồm hơn 8 (tám) nghìn trang in, với 19<br /> (mƣời chín) tập truyện ngắn, 2 (hai) tập truyện vừa, 17 (mƣời bảy) cuốn tiểu thuyết, 3<br /> (ba) truyện viết cho thiếu nhi, 1 (một) cuốn Hồi kí, 2 (hai) cuốn tiểu luận - phê bình. Sáng<br /> tác của Ma Văn Kháng khắc họa sắc nét bức tranh hiện thực sôi động của xã hội Việt<br /> Nam qua những biến thiên dữ dội của lịch sử và cách mạng. Là một nhà nhân văn chủ<br /> nghĩa lập nghiệp từ nghề dạy học, Ma Văn Kháng miêu tả đậm đà nét bi tráng trong<br /> những xung đột giữa các thế lực xã hội, cuộc đấu tranh đầy thử thách, cam go để vƣợt<br /> lên định mệnh, sự khắc nghiệt của hoàn cảnh, môi trƣờng. Ma Văn Kháng đã thực hiện<br /> một bƣớc tiến trong ngôn ngữ nghệ thuật văn xuôi tiếng Việt. Ông đã tạo dựng phong<br /> cách riêng của một cây bút trữ tình giản dị, mực thƣớc. Văn phong của ông giản dị, thể<br /> hiện ý chí nghị lực của một cốt cách nhân văn, phong cách ấy càng nhất quán sau mấy<br /> chục năm cầm bút, gieo neo không ít, cơ cực cũng nhiều. Quan điểm sáng tác của ông là:<br /> “lấy sự bình ổn cân bằng làm căn bản; dùng thiện tâm để đối xử, bằng sự giúp ích cho<br /> đời để hiện diện” [78, tr.57]. Phong cách ấy còn đƣợc thể hiện ở quan điểm: “lấy trí làm<br /> thầy; lấy đời làm gốc. Học vấn và đời sống biến huyền hòa nhập” [81, tr.175]. Ma Văn<br /> Kháng đã vinh dự đƣợc tặng Giải thƣởng Văn học Nhà nƣớc (2001), Giải thƣởng Văn<br /> học Đông Nam Á (1998), Giải thƣởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (2012).<br /> Tác phẩm của Ma Văn Kháng đƣợc giới thiệu khá nhiều thông qua sự quan tâm<br /> chú ý của độc giả và của giới phê bình. Tuy vậy, do những công trình nghiên cứu tổng thể<br /> về văn xuôi của Ma Văn Kháng mới dừng lại ở một số ít, nên việc đƣa ra cái nhìn khái<br /> quát về ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác văn xuôi của ông còn nhiều vấn đề bỏ ngỏ, cần<br /> phải tìm hiểu đánh giá thấu đáo. Nhà nghiên cứu Lƣu Khánh Thơ viết: “sự nghiệp văn học<br /> của Ma Văn Kháng đã phả ra một trƣờng lực hấp dẫn và nhất quán, bởi giọng điệu riêng<br /> ẩn chứa vô vàn những lớp sóng ngầm và một thứ nghệ thuật tinh tế. Nếu muốn tìm đến sự<br /> phong phú của ngôn ngữ tiếp cận đƣợc với đời sống đƣơng đại cần phải đọc Ma Văn<br /> Kháng” [169, tr.5]. Bên cạnh đó, ông cũng là nhà văn có đóng góp về mặt ngôn ngữ đối<br /> với văn xuôi hiện đại. Nghiên cứu ngôn ngữ trong văn xuôi của ông, chúng tôi hi vọng lấp<br /> <br />