Lý thuyết phân tầng xã hội và những phát triển gần đây ở phương Tây - Mai Huy Bích

106 Trao ®æi nghiÖp vô X· héi häc sè 3 (95), 2006<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi<br /> vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y<br /> Mai Huy BÝch<br /> <br /> <br /> X· héi th−êng ®−îc h×nh dung lµ ph©n chia thµnh nhiÒu tÇng líp theo mét<br /> trËt tù trªn d−íi, trong ®ã nh÷ng ng−êi cã nhiÒu ®Æc quyÒn ®Æc lîi th× ë trªn ®Ønh,<br /> cßn ng−êi kÐm h¬n ë d−íi ®¸y. Nh÷ng ng−êi d−íi ®¸y th−êng chÞu nhiÒu ®au khæ,<br /> thiÖt thßi c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn. "Ph©n tÇng" x· héi nghÜa lµ "chia x· héi<br /> thµnh tÇng líp". Theo nghÜa ®ã, ph©n tÇng lµ c¸ch tæ chøc x· héi khiÕn cho mét sè<br /> thµnh viªn cã nhiÒu thø, trong khi mét sè kh¸c cã Ýt. Theo nhiÒu nhµ nghiªn cøu,<br /> mét møc ®é ph©n tÇng nµo ®ã lµ ®Æc ®iÓm kh«ng thÓ tr¸nh khái cña c¬ cÊu x· héi<br /> (Stark, 2004: 233). ChÝnh v× vËy c¸c nhµ x· héi häc nãi vÒ ph©n tÇng ®Ó m« t¶ nh÷ng<br /> bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhãm trong x· héi con ng−êi. Cã thÓ ®Þnh nghÜa<br /> ph©n tÇng lµ sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c nhãm ng−êi kh¸c nhau (Giddens, 2001: 282).<br /> "ThuËt ng÷ ph©n tÇng trong x· héi häc th−êng ®−îc ¸p dông vµo nghiªn cøu nh÷ng<br /> bÊt b×nh ®¼ng x· héi ®· ¨n s©u vµo c¬ cÊu, tøc lµ nghiªn cøu bÊt kú nh÷ng bÊt b×nh<br /> ®¼ng nµo mang tÝnh hÖ thèng gi÷a c¸c nhãm ng−êi do hËu qu¶ kh«ng trï ®Þnh cña<br /> c¸c qu¸ tr×nh vµ quan hÖ x· héi" (Scott et al., 2005: 639).<br /> VÒ mÆt lÞch sö, bèn hÖ thèng ph©n tÇng c¬ b¶n ®· vµ ®ang tån t¹i trong x· héi<br /> loµi ng−êi: chÕ ®é n« lÖ, hÖ thèng ®¼ng cÊp Ên §é (caste), ®¼ng cÊp theo kiÓu chÕ ®é<br /> phong kiÕn ch©u ¢u (estate) vµ giai cÊp. Trong khi ba hÖ thèng ®Çu phô thuéc vµo<br /> nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng mang tÝnh chÊt ph¸p lý hoÆc t«n gi¸o, th× sù ph©n chia giai cÊp<br /> kh«ng ®−îc chÝnh thøc thõa nhËn, mµ b¾t nguån tõ c¸c nh©n tè kinh tÕ cã t¸c ®éng<br /> ®Õn hoµn c¶nh vËt chÊt trong cuéc sèng con ng−êi. C¸c nhµ x· héi häc dïng kh¸i<br /> niÖm giai cÊp x· héi ®Ó m« t¶ vµ lý gi¶i sù ph©n tÇng. Giai cÊp lµ nh÷ng nhãm ng−êi<br /> cã vÞ trÝ hay tÇng bËc gièng nhau trong sù ph©n tÇng (Stark, 2004: 233), hoÆc lµ mét<br /> nhãm lín gåm nhiÒu ng−êi cïng cã nh÷ng nguån lùc kinh tÕ chung, vµ c¸c nguån lùc<br /> nµy ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn lèi sèng cña hä. Sù së h÷u tµi s¶n, cïng víi nghÒ<br /> nghiÖp lµ c¬ së chÝnh cho kh¸c biÖt giai cÊp (Giddens, 2001: 282). Bµi viÕt nµy xin<br /> giíi thiÖu mét vµi lý thuyÕt vÒ ph©n tÇng trong x· héi häc ph−¬ng T©y vµ nh÷ng<br /> ph¸t triÓn gÇn ®©y cña c¸c lý thuyÕt ®ã.<br /> I. C¸c lý thuyÕt vÒ giai cÊp vµ ph©n tÇng<br /> Ng−êi ta dïng nhiÒu s¬ ®å kh¸c nhau ®Ó nhËn diÖn c¸c giai cÊp x· héi. Nh÷ng<br /> ý t−ëng mµ K. Marx vµ M. Weber t¹o dùng lµ c¬ së cho hÇu hÕt c¸c ph©n tÝch x· héi<br /> häc vÒ giai cÊp vµ sù ph©n tÇng. V× lý thuyÕt cña Marx ®· ®−îc tr×nh bµy nhiÒu, bµi<br /> viÕt nµy chØ tãm t¾t r»ng «ng hÕt søc nhÊn m¹nh giai cÊp, vµ coi ®ã lµ mét ®Æc ®iÓm<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 107<br /> <br /> kh¸ch quan cña c¬ cÊu kinh tÕ. ¤ng cho r»ng cã sù chia c¸ch c¬ b¶n gi÷a ng−êi së<br /> h÷u t− b¶n víi c«ng nh©n, ng−êi kh«ng cã t− b¶n. Marx vµ Engels coi toµn bé lÞch sö<br /> nh©n lo¹i bao gåm nhiÒu thêi kú, mçi thêi kú cã mét cÆp giai cÊp x· héi ®−îc x¸c ®Þnh<br /> theo quan hÖ cña hä víi t− liÖu s¶n xuÊt vµ quan hÖ gi÷a hä víi nhau. ChÕ ®é t− h÷u<br /> t¹o ra sù ph©n chia c¬ b¶n gi÷a nh÷ng ng−êi cã c¸c nguån lùc kinh tÕ víi nh÷ng<br /> ng−êi kh«ng. Sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ tµi s¶n trong x· héi t− b¶n dùa trùc tiÕp trªn c¬ së<br /> së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt nh− ®Êt ®ai, m¸y mãc, c«ng x−ëng. Kh¸i niÖm giai cÊp vµ<br /> biÕn ®æi x· héi ®an xen víi ý t−ëng vÒ xung ®ét giai cÊp, v× nh÷ng giai cÊp thiÖt thßi<br /> sÏ lµ c«ng cô cho biÕn ®æi x· héi.<br /> Lý thuyÕt cña Weber<br /> Weber tin r»ng quan ®iÓm thuÇn tuý vµ hoµn toµn kinh tÕ cña Marx vÒ ph©n<br /> tÇng kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña c¸c hÖ thèng ph©n<br /> tÇng c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. Xem xÐt t×nh h×nh n−íc §øc, Weber nhËn thÊy r»ng vÞ thÕ<br /> x· héi kh«ng ph¶i bao giê còng lµ vÊn ®Ò së h÷u tµi s¶n. NhiÒu ng−êi §øc thuéc tÇng<br /> líp quý téc, kh«ng tµi s¶n nh−ng cã quyÒn lùc chÝnh trÞ (vÝ dô hä lµ sÜ quan trong qu©n<br /> ®éi). MÆt kh¸c, mét sè gia ®×nh §øc giµu cã, dï së h÷u nh÷ng x−ëng m¸y hay c«ng ty<br /> lín, nh−ng kh«ng cã quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ vÞ thÕ x· héi v× hä lµ ng−êi Do Th¸i. NÕu<br /> theo quan niÖm marxist chÆt chÏ vÒ giai cÊp, th× nh÷ng gia ®×nh Do Th¸i nµy thuéc<br /> giai cÊp t− s¶n, trong khi nhiÒu quý téc nãi trªn l¹i thuéc giai cÊp v« s¶n. Nh− vËy,<br /> Weber coi s¬ ®å cña Marx lµ qu¸ ®¬n gi¶n. ¤ng cho r»ng sù ph©n tÇng còng dùa trªn<br /> c¬ së nh÷ng nh©n tè kh¸c (Stark, 2004: 237). Trong khi Marx coi quan hÖ giai cÊp lµ<br /> trung t©m cña tÊt c¶ mäi xung ®ét x· héi, Weber ph¸t triÓn mét quan ®iÓm phøc hîp<br /> h¬n, ®a chiÒu h¬n vÒ x· héi. Ph©n tÇng x· héi kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ vÊn ®Ò giai cÊp,<br /> mµ cßn bÞ t¸c ®éng cña hai nh©n tè n÷a lµ vÞ thÕ vµ ®¶ng ph¸i. Nãi c¸ch kh¸c, Weber<br /> b¸c bá ý t−ëng cho r»ng mét nh©n tè duy nhÊt nh− quan hÖ giai cÊp cã thÓ ®−a ra mét<br /> sù lý gi¶i phæ qu¸t cho c¸c hiÖn t−îng x· héi. ¤ng ®−a ra mét quan niÖm ba chiÒu vÒ<br /> sù ph©n tÇng: giai cÊp (class), vÞ thÕ (status) vµ ®¶ng ph¸i (party).<br /> Weber ®Þnh nghÜa giai cÊp lµ mét nhãm c¸c c¸ nh©n cã chung vÞ thÕ trong nÒn<br /> kinh tÕ thÞ tr−êng vµ do ®ã cã ®−îc nh÷ng lîi Ých kinh tÕ gièng nhau. Theo c¸ch nãi<br /> cña «ng, "t×nh huèng giai cÊp" (class situation) cña mét ng−êi vÒ c¬ b¶n lµ "t×nh<br /> huèng thÞ tr−êng" (market situation) cña anh (chÞ) ta. Nh÷ng ng−êi cã t×nh huèng<br /> giai cÊp gièng nhau th× còng cã nh÷ng c¬ may cuéc sèng nh− nhau. VÞ thÕ kinh tÕ<br /> cña hä t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¬ may hä ®−îc nhËn nh÷ng ®iÒu ®¸ng mong muèn<br /> trong x· héi, vÝ dô kh¶ n¨ng häc ®¹i häc vµ cã nhµ ë tèt.<br /> Sù ph©n chia giai cÊp b¾t nguån kh«ng chØ tõ sù së h÷u, sù kiÓm so¸t hay<br /> kh«ng cã quyÒn kiÓm so¸t t− liÖu s¶n xuÊt, mµ cßn tõ nh÷ng kh¸c biÖt kinh tÕ kh«ng<br /> liªn quan trùc tiÕp g× víi tµi s¶n. Nh÷ng nguån lùc ®ã bao gåm kü n¨ng kü x¶o vµ<br /> b»ng cÊp, tøc tr×nh ®é chuyªn m«n, vµ t¸c ®éng m¹nh ®Õn lo¹i c«ng viÖc ng−êi ta cã<br /> thÓ kiÕm ®−îc. C¸i mµ Weber gäi lµ ®Þa vÞ thÞ tr−êng (market position) cña mét c¸<br /> nh©n ¶nh h−ëng rÊt m¹nh ®Õn "nh÷ng c¬ may cuéc ®êi" (life chances) cña anh (chÞ)<br /> ta, tøc lµ c¬ may cã ®−îc nh÷ng g× ®¸ng muèn vµ tr¸nh c¸i kh«ng ®¸ng mong muèn.<br /> VÝ dô nh÷ng ng−êi qu¶n lý hoÆc lµm nghÒ ®ßi hái häc vÊn th× kiÕm nhiÒu tiÒn h¬n, cã<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 108 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y<br /> <br /> ®iÒu kiÖn lµm viÖc thuËn lîi h¬n ng−êi lµm lo¹i viÖc ®−îc gäi lµ cæ cån xanh. ë tÇng<br /> thÊp h¬n, trong c«ng nh©n cæ cån xanh, ng−êi lµnh nghÒ cã l−¬ng cao h¬n ng−êi b¸n<br /> lµnh nghÒ vµ kh«ng lµnh nghÒ.<br /> Weber ph©n biÖt ba lo¹i t×nh huèng thÞ tr−êng kh¸c nhau. Cã thÞ tr−êng lao<br /> ®éng, vµ nã ph©n chia x· héi ra thµnh chñ thuª lao ®éng vµ ng−êi lµm thuª; thÞ<br /> tr−êng tiÒn tÖ chia con ng−êi thµnh chñ nî vµ con nî; vµ thÞ tr−êng hµng hãa ph©n<br /> chia kÎ b¸n víi ng−êi mua (®Þa chñ vµ t¸ ®iÒn). Nh÷ng ng−êi tham dù c¶ ba thÞ<br /> tr−êng cã thÓ lµ thµnh viªn cña ba giai cÊp kinh tÕ kh¸c nhau. Nh÷ng ng−êi kh«ng<br /> së h÷u cã tr×nh ®é kü n¨ng kh¸c nhau (tõ nöa lµnh nghÒ ®Õn ng−êi chuyªn nghiÖp),<br /> vµ ®iÓm nµy sau ®ã ®· ®−îc t¸c gi¶ Erik Olin Wright sö dông ®Ó chØnh söa quan<br /> niÖm giai cÊp cña Marx.<br /> Trong lý thuyÕt cña Weber, vÞ thÕ nãi tíi nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c nhãm x· héi<br /> vÒ uy tÝn mµ hä cã so víi nh÷ng ng−êi kh¸c. VÞ thÕ biÓu hiÖn qua phong c¸ch sèng cña<br /> con ng−êi. TÊt c¶ nh÷ng dÊu mèc vµ biÓu tr−ng cña vÞ thÕ - nh− nhµ cöa, quÇn ¸o, c¸ch<br /> nãi n¨ng vµ nghÒ nghiÖp - ®Òu gãp phÇn t¹o nªn vÞ thÕ x· héi cña c¸ nh©n trong m¾t<br /> nh÷ng ng−êi kh¸c. Nh÷ng ng−êi cã cïng vÞ thÕ t¹o nªn mét céng ®ång trong ®ã ng−êi<br /> ta cã ý thøc m¹nh mÏ vÒ b¶n s¾c chung. V× c¸c thµnh viªn cña nh÷ng nhãm vÞ thÕ næi<br /> tréi ý thøc ®−îc lîi Ých chung, hä dÔ xóc tiÕn nh÷ng nç lùc ®Ó ph¸t triÓn c¸c c¬ chÕ ®Ó<br /> duy tr× vµ b¶o vÖ vÞ thÕ cña hä vµ cña con c¸i hä. Trong tr−êng hîp cùc ®oan, c¸c nhãm<br /> vÞ thÕ tiÕn hãa thµnh “®¼ng cÊp” víi chÕ ®é néi h«n, cÊm tiÕp xóc gi÷a c¸c nhãm (nh−<br /> ®¼ng cÊp tiÖn d©n ë ®¹o Hindu Ên §é vµ ng−êi Do Th¸i).<br /> VÞ thÕ th−êng ®éc lËp so víi sù ph©n chia giai cÊp. Th−êng th× viÖc cã tµi s¶n<br /> t¹o ra vÞ thÕ cao, nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i bao giê còng ®óng, mµ cã nhiÒu ngo¹i lÖ.<br /> Theo Weber, trong x· héi hiÖn ®¹i, viÖc lËp ®¶ng ph¸i lµ mét khÝa c¹nh quan<br /> träng cña quyÒn lùc, vµ cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n tÇng, bÊt kÓ giai cÊp vµ vÞ thÕ.<br /> Weber ®Þnh nghÜa ®¶ng ph¸i lµ nh÷ng nhãm ng−êi ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc g©y<br /> ¶nh h−ëng tíi c¸c chÝnh s¸ch vµ viÖc ra quyÕt ®Þnh v× lîi Ých c¸c thµnh viªn. Theo lêi<br /> Weber, c¸c ®¶ng ph¸i quan t©m "cã ®−îc quyÒn lùc x· héi". §¶ng ph¸i x¸c ®Þnh mét<br /> nhãm c¸ nh©n cã nguån gèc xuÊt th©n chung, môc tiªu hay lîi Ých chung. Th−êng th×<br /> mét ®¶ng ph¸i ho¹t ®éng cã tæ chøc nh»m vµo mét môc tiªu cô thÓ v× lîi Ých cña ®¶ng<br /> viªn. §¶ng ph¸i nh− vËy bao gåm c¸c chÝnh ®¶ng, nh−ng réng h¬n thÕ.<br /> Weber cho r»ng trong x· héi t− b¶n chñ nghÜa cã nh÷ng giai cÊp sau:<br /> 1. Giai cÊp th−îng l−u cã tµi s¶n (propertied upper class),<br /> 2. Nh÷ng ng−êi cæ cån tr¾ng kh«ng cã tµi s¶n (propertyless white-collar workers)<br /> 3. TiÓu t− s¶n (petty bourgeoisie)<br /> 4. Giai cÊp c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay (manual working class) (Haralambos<br /> et al., 1987: 45).<br /> NhiÒu nhµ khoa häc x· héi hiÖn ®¹i thÊy r»ng mét sè thuËt ng÷ cña Weber dÔ<br /> g©y nhÇm lÉn. Hä ®· ®Æt l¹i tªn c¸c thuËt ng÷ nµy theo tiÕng Anh lµ 3P: tµi s¶n<br /> (property, tøc c¸i mµ Weber gäi lµ giai cÊp); uy tÝn (prestige, c¸i Weber gäi vÞ thÕ); vµ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 109<br /> <br /> quyÒn lùc (power, tøc c¸i Weber gäi ®¶ng ph¸i) (Stark, 2004: 237). Chóng ta h·y xÐt<br /> tõng khÝa c¹nh:<br /> Tµi s¶n. Nãi tíi giai cÊp, Weber hµm ý ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nhãm ng−êi cã "c¬<br /> may cuéc ®êi" t−¬ng tù nhau, vµ c¬ may nµy chÞu sù quy ®Þnh cña vÞ trÝ kinh tÕ cña<br /> hä trong x· héi (tøc së h÷u vËt chÊt vµ c¬ may cã thu nhËp cña hä). §©y lµ c¸i mµ<br /> khoa häc x· héi hiÖn ®¹i gäi lµ tµi s¶n.<br /> Weber nhÊn m¹nh t− c¸ch thµnh viªn giai cÊp trªn c¬ së vÞ trÝ kinh tÕ kh¸ch<br /> quan. Kh¸c víi Marx, Weber kh«ng cho r»ng kh¸i niÖm giai cÊp chØ ¸p dông víi<br /> nh÷ng nhãm cã ý thøc giai cÊp vµ ®· ®−îc tæ chøc cho ®Êu tranh xung ®ét giai cÊp.<br /> H¬n thÕ n÷a, Weber kh«ng nhÊn m¹nh sù së h÷u tµi s¶n, mµ cho r»ng trong<br /> mét sè tr−êng hîp, sù kiÓm so¸t tµi s¶n cã thÓ ®éc lËp víi së h÷u. NÕu mét ng−êi cã<br /> thÓ kiÓm so¸t tµi s¶n ®Ó kiÕm lîi cho riªng m×nh, th× viÖc ng−êi ®ã cã së h÷u tµi s¶n<br /> ®ã vÒ mÆt ph¸p lý hay kh«ng kh«ng quan träng l¾m. Nhê thÕ, Weber ®· nhËn ra<br /> ®−îc vÞ thÕ giai cÊp cao cña nhµ qu¶n lý (nh÷ng ng−êi kiÓm so¸t c¸c c«ng ty mµ hä<br /> kh«ng së h÷u), cßn Marx ch¾c h¼n coi hä lµ thuéc giai cÊp v« s¶n.<br /> Uy tÝn. Weber nhËn ra r»ng vÞ trÝ kinh tÕ cã thÓ dùa trªn sù kiÓm so¸t dï<br /> kh«ng së h÷u bëi v× «ng thÊy r»ng uy tÝn (mµ theo thuËt ng÷ cña «ng lµ "vÞ thÕ") vµ<br /> quyÒn lùc kh«ng hoµn toµn chØ lµ hÖ qu¶ cña quan hÖ tµi s¶n. Thay vµo ®ã, hai nh©n<br /> tè nµy cã thÓ lµ nguån gèc cña quan hÖ së h÷u. VÝ dô nh÷ng vËn ®éng viªn næi tiÕng<br /> cã thÓ qu¶ng c¸o cho mét s¶n phÈm th−¬ng m¹i nµo ®Êy, vµ hä trao ®æi uy tÝn cña hä<br /> lÊy lîi thÕ kinh tÕ.<br /> QuyÒn lùc. Weber ®Þnh nghÜa quyÒn lùc lµ kh¶ n¨ng lµm theo ý m×nh mÆc dï<br /> nh÷ng ng−êi kh¸c chèng l¹i. Ng−êi ta cã thÓ ®Çy quyÒn lùc dï kh«ng giµu tµi s¶n.<br /> C«ng tr×nh cña Weber ®· cho thÊy ngoµi giai cÊp, nh÷ng chiÒu c¹nh kh¸c cña<br /> sù ph©n tÇng còng ¶nh h−ëng ®Õn cuéc sèng cña con ng−êi rÊt m¹nh mÏ. Trong khi<br /> Marx quy sù ph©n tÇng x· héi chØ thµnh sù ph©n chia giai cÊp, Weber chó ý ®Õn sù<br /> t¸c ®éng qua l¹i phøc t¹p gi÷a giai cÊp, vÞ thÕ vµ ®¶ng ph¸i víi t− c¸ch lµ nh÷ng khÝa<br /> c¹nh riªng biÖt cña sù ph©n tÇng. HÇu hÕt c¸c nhµ x· héi häc cho r»ng ®èi víi viÖc<br /> ph©n tÝch sù ph©n tÇng th× s¬ ®å cña Weber t¹o ra mét c¬ së linh ho¹t h¬n vµ tinh tÕ<br /> h¬n s¬ ®å cña Marx (Giddens, 2001: 286). D−íi ®©y lµ mét vÝ dô cô thÓ.<br /> NÕu mét ng−êi giµu nh−ng uy tÝn thÊp vµ kh«ng cã quyÒn lùc, th× t×nh tr¹ng<br /> nµy ®−îc gäi lµ sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ (status inconsistency). Lý thuyÕt sù<br /> kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ cho r»ng nh÷ng ng−êi r¬i vµo t×nh tr¹ng nµy sÏ bÊt m·n vµ<br /> thÊt väng h¬n ng−êi kh¸c. Nhµ x· héi häc Mü Gerhard Lenski lµ ng−êi ®Ò x−íng lý<br /> thuyÕt nµy vµ lý gi¶i qu¸ tr×nh Êy nh− sau. Khi mét ng−êi ®øng cao ë mét khÝa c¹nh vÞ<br /> thÕ nh−ng thÊp ë khÝa c¹nh kh¸c, th× anh (chÞ) ta sÏ nhÊn m¹nh vÞ thÕ cao vµ lê ®i vÞ<br /> thÕ thÊp cña m×nh. Trong quan hÖ víi ng−êi kh¸c, anh (chÞ) ta muèn ®−îc ®¸nh gi¸ vµ<br /> ®èi xö theo vÞ thÕ cao nhÊt ®ã. Tuy nhiªn, nh÷ng ng−êi kh¸c l¹i muèn x¸c lËp vÞ trÝ cao<br /> nhÊt cho b¶n th©n m×nh, vµ cã xu h−íng ®¸p l¹i ng−êi kia ë vÞ thÕ thÊp nhÊt.<br /> Cô thÓ nh− nh÷ng nhµ c«ng nghiÖp Do Th¸i giµu ë §øc thêi Weber muèn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 110 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y<br /> <br /> ®−îc xÕp h¹ng trªn c¬ së tµi s¶n cña hä, nh−ng thùc tÕ hä l¹i bÞ khinh rÎ v× téc ng−êi<br /> cña m×nh. Hay c¸c gi¸o s− ®¹i häc muèn ng−êi kh¸c ®èi xö víi hä trªn c¬ së häc vÊn<br /> cao cña hä. Tuy nhiªn nhiÒu ng−êi bªn ngoµi tr−êng ®¹i häc coi th−êng ®iÒu ®ã vµ ®èi<br /> xö víi hä nh− víi nh÷ng kÎ nghÌo vµ kh«ng quyÒn lùc. Vµ cuèi cïng lµ nh÷ng kÎ<br /> giµu song kh«ng sang, nªn ph¶i “tr−ëng gi¶ häc lµm sang”. Hä th−êng míi phÊt lªn,<br /> rÊt muèn nh−ng ch−a kÞp tiÕp thu vµ hÊp thô nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cao sang cña c¸c<br /> giai cÊp th−îng l−u cã truyÒn thèng l©u ®êi, nªn thÞ hiÕu cña hä rÊt sèng s−îng vµ<br /> dung tôc. Thµnh ng÷ tiÕng Ph¸p "nouveaux riches" hay tiÕng Anh "the vulgar rich"<br /> vµ "giµu xæi" trong tiÕng ViÖt ®· lét t¶ sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ ®ã.<br /> Lenski cho r»ng nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc ®èi xö ®óng c¸ch mµ hä tin r»ng<br /> m×nh xøng ®¸ng ®−îc h−ëng sÏ chèng ®èi c¸c quy t¾c vÒ vÞ thÕ trong x· héi cña hä.<br /> Hä ñng hé nh÷ng hµnh ®éng chÝnh trÞ nh»m vµo c¸c nhãm cã vÞ thÕ cao, tøc hµnh<br /> ®éng chèng ®èi cña c¸c ®¶ng ph¸i cÊp tiÕn vµ tù do. KÕt luËn lý thuyÕt quan träng<br /> nµy gióp lý gi¶i v× sao nh÷ng ng−êi cã vÞ thÕ x· héi ®¸ng kÓ l¹i quay l−ng víi lîi Ých<br /> giai cÊp cña chÝnh hä vµ ñng hé kÎ kÐm thÕ h¬n.<br /> Lý thuyÕt sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ nµy ®· ®−îc nhiÒu nghiªn cøu thùc<br /> nghiÖm ë Mü x¸c nhËn. ChØ cã thÓ cã kh¸i niÖm sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ nµy<br /> nÕu chóng ta chÊp nhËn quan ®iÓm cña Weber r»ng cã nhiÒu (chø kh«ng chØ mét) c¬<br /> së ®Ó xÕp tÇng líp trong x· héi. NÕu chóng ta theo quan ®iÓm cña Marx r»ng chØ cã<br /> mét c¬ së duy nhÊt cho sù xÕp tÇng líp, th× tÊt nhiªn kh«ng thÓ nµo quan niÖm ®−îc<br /> sù kh«ng nhÊt qu¸n nµy (Stark, 2004: 237).<br /> Lý thuyÕt vÒ giai cÊp cña Erik Olin Wright<br /> Nhµ x· héi häc Mü Erik Olin Wright ®· ph¸t triÓn mét lý thuyÕt vÒ giai cÊp<br /> cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ, vµ lý thuyÕt nµy cè g¾ng kÕt hîp nh÷ng khÝa c¹nh trong<br /> c¸ch tiÕp cËn cña Marx vµ Weber l¹i víi nhau. Theo «ng, trong nÒn s¶n xuÊt t− b¶n<br /> chñ nghÜa hiÖn ®¹i, cã ba khÝa c¹nh trong sù kiÓm so¸t c¸c nguån lùc kinh tÕ, vµ<br /> nh÷ng khÝa c¹nh nµy cho phÐp ta nhËn diÖn c¸c giai cÊp chñ yÕu: sù kiÓm so¸t ®èi<br /> víi ®Çu t− hay vèn tiÒn tÖ; sù kiÓm so¸t c¸c t− liÖu s¶n xuÊt vËt chÊt (ruéng ®Êt hay<br /> c«ng x−ëng vµ c«ng së v¨n phßng); vµ sù kiÓm so¸t ®èi víi søc lao ®éng.<br /> Giai cÊp t− b¶n kiÓm so¸t mäi khÝa c¹nh nµy trong hÖ thèng s¶n xuÊt. Giai<br /> cÊp c«ng nh©n th× kh«ng kiÓm so¸t khÝa c¹nh nµo. Tuy nhiªn, gi÷a hai giai cÊp nµy,<br /> cã nh÷ng nhãm mµ vÞ trÝ kh«ng râ rµng - nh÷ng ng−êi qu¶n lý vµ c«ng nh©n cæ cån<br /> tr¾ng. Wright cho r»ng nh÷ng ng−êi nµy ë vÞ trÝ giai cÊp mang tÝnh m©u thuÉn<br /> (contradictory class locations) v× hä cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng ®Õn mét sè khÝa c¹nh cña<br /> s¶n xuÊt, nh−ng kh«ng cã quyÒn kiÓm so¸t c¸c khÝa c¹nh kh¸c. VÝ dô nh÷ng ng−êi cæ<br /> cån tr¾ng vµ cã chuyªn m«n ph¶i ký hîp ®ång b¸n søc lao ®éng cho chñ ®Ó kiÕm<br /> sèng, gièng hÖt nh− c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay. §ång thêi hä cã møc ®é kiÓm so¸t<br /> m«i tr−êng lµm viÖc cao h¬n hÇu hÕt nh÷ng ng−êi lµm viÖc cæ cån xanh. Hä kh«ng<br /> ph¶i nhµ t− b¶n, còng kh«ng ph¶i c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay, nh−ng cã nh÷ng nÐt<br /> chung víi mçi giai cÊp trªn. (Wright, 1997). Nh− vËy, Wright chØnh söa Marx b»ng<br /> c¸ch nªu ra r»ng cã nhiÒu sù ph©n chia vÒ l−îng trong néi bé giai cÊp së h÷u tµi s¶n.<br /> H¬n n÷a, theo «ng, viÖc cã nhiÒu lo¹i nguån lùc hay vèn quý míi cã t¸c ®éng nhµo<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 111<br /> <br /> nÆn quan hÖ x· héi ë n¬i lµm viÖc nh− “vèn vÒ tæ chøc” (quyÒn ra quyÕt ®Þnh), “vèn<br /> vÒ kü n¨ng” (cña c¸c chuyªn gia), v.v...<br /> II. Giai cÊp vµ phong c¸ch sèng<br /> Khi ph©n tÝch vÞ trÝ giai cÊp, c¸c nhµ x· héi häc x−a nay vÉn dùa vµo nh÷ng<br /> chØ b¸o ®· quy −íc ®Ó ®o nã nh−: ®Þa vÞ thÞ tr−êng (market position); quan hÖ ®èi víi<br /> t− liÖu s¶n xuÊt; vµ nghÒ nghiÖp.<br /> Tuy nhiªn, gÇn ®©y, mét sè t¸c gi¶ cho r»ng nªn ®¸nh gi¸ vÞ trÝ giai cÊp cña c¸<br /> nh©n kh«ng chØ d−íi gãc ®é kinh tÕ häc vµ c«ng ¨n viÖc lµm, mµ c¶ c¸c nh©n tè v¨n<br /> hãa nh− phong c¸ch sèng vµ m« h×nh tiªu dïng, tøc c¸i gäi lµ v¨n hãa giai cÊp (class<br /> culture). Nãi c¸ch kh¸c, giai cÊp cã xu h−íng ph¸t triÓn vµ duy tr× c¸c nÒn v¨n hãa<br /> riªng biÖt, cô thÓ lµ nh÷ng phong c¸ch nãi n¨ng, ¨n mÆc, lÔ nghi, ng«n ng÷ c¬ thÓ<br /> (body language), së thÝch, th«ng tin vµ thÞ hiÕu (Coleman, 1990). Riªng c¸c giai cÊp<br /> d−íi ®¸y cã thÓ mang mét vµi nÐt cña c¸i mµ O. Lewis gäi lµ “nÒn v¨n hãa cña sù<br /> nghÌo khæ”. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, thêi ®−¬ng ®¹i cña chóng ta lµ thêi ®¹i mµ<br /> nh÷ng "biÓu tr−ng" vµ vËt ®¸nh dÊu liªn quan ®Õn tiªu dïng ®ang ®ãng vai trß ngµy<br /> cµng lín h¬n trong ®êi sèng hµng ngµy. C¸i gäi lµ "b¶n s¾c c¸ nh©n" (tøc nh÷ng ®Æc<br /> ®iÓm riªng, kh¸c biÖt cña mét con ng−êi, cho biÕt hä lµ ai vµ c¸i g× quan träng víi hä)<br /> tËp trung nhiÒu h¬n xung quanh nh÷ng sù lùa chän phong c¸ch sèng (nh− mÆc thÕ<br /> nµo, ¨n g×, ch¨m sãc c¬ thÓ ra sao vµ nghØ ng¬i ë ®©u v.v.), vµ Ýt tËp trung quanh<br /> nh÷ng chØ b¸o giai cÊp nh− c«ng ¨n viÖc lµm.<br /> Nhµ x· héi häc Ph¸p Pierre Bourdieu (1984) coi giai cÊp lµ nh÷ng nhãm ng−êi<br /> kh¸c nhau vÒ møc ®é cã c¸i mµ «ng gäi lµ vèn v¨n hãa (cultural capital), tøc nh÷ng<br /> vèn quý dùa trªn c¬ së tri thøc, kü n¨ng vÒ ng«n ng÷ vµ v¨n hãa, thÞ hiÕu, së thÝch,<br /> phong c¸ch, v.v... mµ ng−êi së h÷u nã cã thÓ dïng ®Ó mua ®Æc quyÒn ®Æc lîi vµ quyÒn<br /> lùc. ¤ng t¹o ra thuËt ng÷ "vèn v¨n hãa" ®Ó ph©n biÖt c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ cña quan<br /> hÖ giai cÊp víi nh÷ng ®iÒu ®¸ng gi¸ vÒ v¨n hãa. ¤ng xem xÐt c¸ch mµ vèn v¨n hãa bæ<br /> sung vµo nh÷ng −u thÕ hay kÐm thÕ cña mét giai cÊp nµy so víi giai cÊp kh¸c. Mét sè<br /> vÝ dô vÒ vèn v¨n hãa rÊt râ rÖt (nh− b»ng cÊp hoÆc danh hiÖu), nh−ng mét sè kh¸c<br /> th× tinh tÕ, khã nhËn ra h¬n. NÒn v¨n hãa cña c¸c giai cÊp th−îng l−u th−êng vËn<br /> hµnh nh− mét bé m· khiÕn cho c¸c thµnh viªn ngay lËp tøc nhËn ra nhau trong khi<br /> c¸c giai cÊp thÊp h¬n kh«ng dÔ g× thÊy ®−îc ®iÒu ®ã. C¸c c¸ nh©n ph©n biÖt hä víi<br /> nh÷ng ng−êi kh¸c kh«ng theo c¸c nh©n tè kinh tÕ hay nghÒ nghiÖp mµ trªn c¬ së thÞ<br /> hiÕu v¨n hãa vµ nh÷ng theo ®uæi lóc r¶nh rçi.<br /> Theo Bourdieu, nÒn v¨n hãa cña c¸c giai cÊp th−îng l−u thiªn nhiÒu h¬n vÒ<br /> t− duy vµ suy luËn trõu t−îng. Hä quan t©m h¬n ®Õn v¨n häc nghÖ thuËt vµ nh÷ng<br /> ho¹t ®éng trÝ tuÖ lóc r¶nh rçi. C¸c nÒn v¨n hãa giai cÊp thÊp h¬n th× hÑp h¬n, vµ tËp<br /> trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ vµ nh÷ng ®iÒu thiÕt yÕu hµng ngµy.<br /> T−¬ng tù nh− vËy, c¸ch nãi n¨ng vµ ng«n ng÷ cña c¸c giai cÊp th−îng l−u Ph¸p<br /> sö dông nh÷ng ý t−ëng trõu t−îng, dïng nhiÒu th× cña ®éng tõ h¬n, vµ th−êng nh¾c<br /> ®Õn thêi gian vµ kh«ng gian kh¸c; trong khi c¸ch nãi n¨ng cña c¸c giai cÊp thÊp mang<br /> tÝnh th¼ng tuét, thiªn vÒ sö dông ®éng tõ th× hiÖn t¹i, vµ th−êng cã nh÷ng c©u kh«ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 112 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y<br /> <br /> ®Çy ®ñ h¬n. KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy cho thÊy c¸c giai cÊp kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ<br /> kinh tÕ mµ c¶ vÒ ng«n ng÷, vµ ng«n ng÷ kh«ng ph¶i ph−¬ng tiÖn giao tiÕp trung tÝnh<br /> nh− x−a nay nhiÒu ng−êi lÇm t−ëng, mµ võa thÓ hiÖn võa gãp phÇn t¹o nªn hÖ thèng<br /> giai cÊp. KÕt qu¶ Êy còng kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n trong h−íng tiÕp cËn g¾n ng«n<br /> ng÷ víi giai cÊp mµ nhµ x· héi häc Basil Bernstein ®· sö dông ë Anh (mÆc dï cÆp<br /> ph¹m trï ph©n lo¹i ng«n ng÷ theo giai cÊp cña «ng ph¶i chØnh söa nhiÒu lÇn).<br /> Nãi gän l¹i, c¶m nhËn vÒ nh÷ng g× ®Ñp, cã gi¸ trÞ (hay thÞ hiÕu) rÊt kh¸c nhau<br /> gi÷a c¸c giai cÊp, vµ c¸c giai cÊp trªn ®Ønh th¸p ph©n tÇng th−êng xuyªn t¸ch khái<br /> nh÷ng tÇng líp kh¸c, t¹o ra kho¶ng c¸ch gi÷a hä víi thÞ hiÕu ®¹i chóng.<br /> Nh÷ng kh¸c biÖt nªu trªn xuÊt hiÖn tõ tuæi nhá. Con c¸i c¸c giai cÊp th−îng<br /> l−u kh«ng chØ ®−îc chuÈn bÞ tèt h¬n khi ®Õn tr−êng xÐt vÒ mÆt kiÕn thøc nh− c¸c con<br /> sè vµ ch÷ c¸i, mµ c¶ nh÷ng hiÓu biÕt mµ nhµ tr−êng coi lµ ®¸ng vµ cÇn biÕt. Nhµ<br /> nh÷ng trÎ em nµy cã nhiÒu s¸ch b¸o, cã tranh b¶n gèc trªn t−êng; c¸c em ®−îc cha<br /> mÑ ®−a ®i nghe hoµ nh¹c, vµ xem c¸c vë opera. Dï Ýt tuæi nh−ng trong giíi h¹n cña<br /> løa tuæi, c¸c em ®· nãi ®óng ng÷ ph¸p vµ tõ vùng. C¸c em kh«ng chØ biÕt nh÷ng n¬i<br /> xa, mµ b¶n th©n c¸c em ®· tõng ®Õn n¬i ®ã.<br /> §iÒu ®¸ng chó ý lµ t−¬ng tù nh− vèn kinh tÕ, vèn v¨n hãa cã thÓ ®−îc tÝch lòy<br /> vµ ho¸n c¶i thµnh c¸c h×nh th¸i vèn kh¸c (kinh tÕ, x· héi). VÝ dô cha mÑ thuéc giai<br /> cÊp trung l−u trao truyÒn kü n¨ng kü x¶o ng«n ng÷ vµ v¨n hãa cho con c¸i, vµ vèn<br /> liÕng v¨n hãa nµy gióp con c¸i dÔ thµnh ®¹t trong häc tËp. Thµnh c«ng vÒ häc vÊn -<br /> sù ph¶n ¸nh vèn v¨n hãa ban ®Çu - lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó cã thÓ giµnh ®−îc c«ng ¨n viÖc<br /> lµm trong nh÷ng nghÒ nghiÖp l−¬ng cao. Thu nhËp kiÕm ®−îc nhê c«ng viÖc nh− thÕ<br /> cho phÐp ng−êi thµnh ®¹t cã ®ñ tiÒn tr¶ häc phÝ cao ë c¸c tr−êng t− cho con, vµ do ®ã<br /> t¨ng c¬ héi ®Ó con c¸i thµnh c«ng trong häc vÊn. Nh− vËy, vèn v¨n ho¸ chuyÓn thµnh<br /> vèn kinh tÕ; vèn v¨n hãa vµ vèn kinh tÕ t¨ng c−êng lÉn nhau; vµ c¸c h×nh th¸i vèn cã<br /> thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau.<br /> Kh«ng chØ trao truyÒn vèn v¨n ho¸ cho con c¸i, c¸c giai cÊp xÕp bªn trªn trong<br /> th¸p ph©n tÇng cßn t×m c¸ch ®Ó ®¶m b¶o r»ng vèn v¨n hãa cña hä ®−îc thõa nhËn vµ<br /> ®¸nh gÝa cao th«ng qua hÖ thèng gi¸o dôc. QuyÒn lùc cña c¸c giai cÊp nµy ®−îc sö<br /> dông ®Ó hîp thøc hãa vèn v¨n hãa mµ hä së h÷u, coi ®ã lµ c¸i danh gi¸ vµ ®¸ng häc,<br /> ®¸ng t×m hiÓu, ®¸ng giµnh ®¹t. NghÜa lµ vèn v¨n hãa cña hä ph¶i ®−îc dïng lµm<br /> chuÈn ë tr−êng. Song song víi qu¸ tr×nh Êy, hÖ thèng gi¸o dôc ®· h¹ gi¸ vµ “®¸nh tôt<br /> h¹ng” nh÷ng thãi quen v¨n hãa cña häc sinh giai cÊp lao ®éng, coi ®Êy lµ b»ng chøng<br /> vÒ thÊt b¹i häc ®−êng. Bourdieu gäi sù hîp thøc ho¸ ®ã (hay ®óng h¬n, qu¸ tr×nh tranh<br /> chÊp, ¸p ®Æt hÖ thèng v¨n hãa biÓu tr−ng cña mét giai cÊp hay mét nhãm nµy lªn hÖ<br /> thèng cña mét giai cÊp hoÆc nhãm kh¸c) lµ “b¹o lùc biÓu tr−ng” (symbolic violence).<br /> Nh− vËy, c¸c giai cÊp kh«ng chØ t¸i t¹o b¶n th©n hä b»ng c¸ch chuyÓn giao tµi<br /> s¶n cho thÕ hÖ sau, mµ cßn t¸i t¹o b¶n th©n vÒ mÆt v¨n hãa. Vèn v¨n hãa ®−îc trao<br /> truyÒn tõ cha mÑ sang cho con c¸i, gièng y nh− cña c¶i thõa kÕ vËy. NghÜa lµ giai cÊp<br /> th−êng cã nÒn tiÓu v¨n hãa. H¬n thÕ n÷a, xung ®ét giai cÊp bao gåm kh«ng chØ tranh<br /> chÊp vÒ tµi s¶n mµ c¶ vÒ v¨n hãa (Stark, 2004: 243). §©y lµ mét ph¸t hiÖn míi vµ lý<br /> thó trong nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ ph©n tÇng x· héi.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 113<br /> <br /> Bªn c¹nh vèn v¨n hãa, nhiÒu nhµ x· héi häc cßn nhËn thÊy: c¸c giai cÊp còng<br /> kh¸c nhau vÒ m¹ng l−íi x· héi (social network) cña hä, tøc lµ vÒ nh÷ng kiÓu quan hÖ<br /> quen biÕt, th©n thuéc cña c¸ nh©n mµ anh (chÞ) ta cã thÓ dùa vµo ®Ó t×m sù n©ng ®ì, hç<br /> trî nh»m giµnh ®¹t môc tiªu mong muèn cña m×nh - c¸i mµ mét sè t¸c gi¶ gäi lµ “vèn x·<br /> héi” (social capital). C¸c giai cÊp th−îng l−u cã m¹ng l−íi quen biÕt hÕt søc réng r·i<br /> (cosmopolitan network); cßn giai cÊp thÊp h¬n th× cã m¹ng l−íi mang tÝnh h¹n hÑp, ®Þa<br /> ph−¬ng (local network). Nh÷ng ai cã m¹ng l−íi réng cã thÓ huy ®éng ®ång minh vµ sù hç<br /> trî s©u xa. NghÜa lµ thµnh viªn cña m¹ng l−íi réng cã nhiÒu lîi thÕ ®Ó ®Þnh vÞ m×nh<br /> trong hÖ thèng ph©n tÇng. Quan träng kh«ng kÐm lµ kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin, vµ<br /> ®iÒu nµy cho phÐp duy tr× mét nÒn v¨n hãa tinh tÕ vµ kh¸c h¼n m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng.<br /> Nh÷ng kh¸c biÖt giai cÊp vÒ vèn v¨n hãa b¾t rÔ tõ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ m¹ng l−íi. C¸c<br /> thµnh viªn giai cÊp c«ng nh©n cã m¹ng l−íi mang tÝnh ®Þa ph−¬ng ®Ëm nÐt v× nã bao<br /> gåm chñ yÕu hä hµng vµ nh÷ng ng−êi quen biÕt l©u n¨m. Khi c¶ nhãm gÆp ph¶i mét vÊn<br /> ®Ò nµo ®ã v−ît qu¸ kinh nghiÖm cò cña hä, hä kh«ng t×m ra ®−îc gi¶i ph¸p mµ còng<br /> ch¼ng quen biÕt ai cã thÓ gi¶i quyÕt. Sù khuyÕt thiÕu nµy cµng trÇm träng h¬n do m¹ng<br /> l−íi ®Þa ph−¬ng cã xu h−íng phô thuéc chñ yÕu vµo tiÕp xóc trùc tiÕp víi con ng−êi ®Ó cã<br /> tÊt c¶ hoÆc gÇn nh− toµn bé th«ng tin, vµ do ng−êi ta chØ theo dâi c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng<br /> tin ®¹i chóng ®Þa ph−¬ng ë khu phè m×nh. VÝ dô mét ng−êi kh«ng cã viÖc lµm cã thÓ hái<br /> b¹n bÌ vÒ nh÷ng c¬ héi cã viÖc lµm ë c¸c thµnh phè kh¸c, nh−ng nÕu b¹n bÌ hä kh«ng<br /> biÕt, vµ nÕu c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng ®Þa ph−¬ng kh«ng t×nh cê cã mét phãng<br /> sù vÒ chñ ®Ò nµy, th× ng−êi kia hiÕm khi ®i th− viÖn ®Ó ®äc b¸o cÊp toµn thµnh phè hoÆc<br /> t×m c¸c xa lé th«ng tin mang tÝnh phi c¸ nh©n.<br /> Tuy nhiªn, nÕu nh− c¸i gi¸ cña viÖc chØ cã m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng lµ nhãm<br /> t−¬ng ®èi c« lËp, th× c¸i gÝa cña viÖc cã m¹ng l−íi réng lµ sù c« lËp t−¬ng ®èi cña c¸<br /> nh©n. Nh÷ng ng−êi thuéc c¸c giai cÊp th−îng l−u cã nhiÒu ng−êi quen nh−ng Ýt b¹n;<br /> quan hÖ cña hä cã xu h−íng ng¾n ngñi, hêi hît, lÞch sù vµ th−êng mang l¹i niÒm vui,<br /> nh−ng hiÕm khi hä cã t×nh c¶m s©u s¾c. Tuy hä còng cã m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng,<br /> nh−ng th−êng m¹ng l−íi nµy nhá, chØ gåm gia ®×nh cËn huyÕt vµ mét vµi ng−êi b¹n<br /> cò. Tãm l¹i, nhiÒu kh¸c biÖt râ rµng trong c¸c nÒn v¨n hãa giai cÊp lµ kÕt qu¶ cña<br /> nh÷ng kh¸c biÖt trong m¹ng l−íi cña hä (Stark, 2004: 243). Nh− vËy, nhiÒu nhµ x·<br /> héi häc ®· bæ sung cho “vèn v¨n hãa” cña Bourdieu b»ng kh¸i niÖm “vèn x· héi”, vµ<br /> kh¸i niÖm nµy hiÖn ®ang thÞnh hµnh trong ph©n tÝch vÒ ph©n tÇng.<br /> NhiÒu t¸c gi¶ kh¸c ®ång ý víi Bourdieu r»ng sù ph©n chia giai cÊp cã thÓ g¾n<br /> víi c¸c phong c¸ch sèng vµ m« h×nh tiªu dïng kh¸c nhau. Khi nãi vÒ c¸c nhãm trong<br /> néi bé giai cÊp trung l−u, nhãm nghiªn cøu cña M. Savage (1992) ë Anh ®· nhËn<br /> diÖn ba khèi cô thÓ trªn c¬ së thÞ hiÕu v¨n hãa vµ "tµi s¶n" cña hä.<br /> Nh÷ng chuyªn gia lµm viÖc trong dÞch vô c«ng céng, cã vèn v¨n hãa cao<br /> nh−ng vèn kinh tÕ thÊp, cã xu h−íng theo ®uæi phong c¸ch sèng lµnh m¹nh (tËp thÓ<br /> dôc thÓ thao, Ýt uèng bia r−îu, vµ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa vµ céng ®ång).<br /> Tr¸i l¹i, nh÷ng ng−êi qu¶n lý vµ lµm viÖc trong bé m¸y quan liªu th× theo m« h×nh<br /> tiªu dïng "kh«ng kh¸c biÖt" (møc ®é tËp thÓ dôc thÓ thao trung b×nh hoÆc thÊp, Ýt<br /> ho¹t ®éng v¨n hãa, vµ thÝch phong c¸ch truyÒn thèng trong trang bÞ ®å ®¹c ë nhµ).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 114 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y<br /> <br /> Khèi thø ba lµ nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa "hËu hiÖn ®¹i" th× gi÷ mét phong<br /> c¸ch sèng kh«ng cã nguyªn t¾c x¸c ®Þnh nµo c¶, vµ cã thÓ hµm chøa nh÷ng yÕu tè mµ<br /> x−a nay kh«ng ®i ®«i víi nhau. VÝ dô hä cã thÓ thÝch c−ìi ngùa vµ quan t©m ®Õn v¨n<br /> häc cæ ®iÓn kÕt hîp víi thÝch nh÷ng m«n thÓ thao cùc ®oan nh− leo nói ®¸.<br /> Nãi chung, sù ph©n tÇng trong néi bé c¸c giai cÊp còng nh− gi÷a c¸c giai cÊp<br /> phô thuéc vµo nh÷ng kh¸c biÖt kh«ng chØ vÒ nghÒ nghiÖp mµ c¶ vÒ tiªu dïng vµ<br /> phong c¸ch sèng. VÒ mét sè khÝa c¹nh, mét x· héi tiªu dïng lµ mét x· héi ®¹i chóng,<br /> n¬i nh÷ng kh¸c biÖt giai cÊp bÞ bá qua ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, vµ ng−êi thuéc c¸c<br /> giai cÊp kh¸c nhau ®Òu xem nh÷ng ch−¬ng tr×nh tivi gièng nhau, hay ®i mua s¾m<br /> quÇn ¸o ë cïng mét cöa hiÖu. Nh−ng kh¸c biÖt giai cÊp còng cã thÓ ®−îc t« ®Ëm<br /> th«ng qua nh÷ng kh¸c biÖt vÒ phong c¸ch sèng vµ "thÞ hiÕu" (Bourdieu, 1984).<br /> III. Ph©n tÇng vµ giíi<br /> Kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi mét ph¸t triÓn míi n÷a trong nghiªn cøu ph©n<br /> tÇng ë ph−¬ng T©y. §ã lµ sù chuyÓn h−íng ®Ó chó ý tíi vai trß cña giíi trong sù ph©n<br /> tÇng. X−a nay sù ph©n tÝch vÒ ph©n tÇng vÉn xuÊt ph¸t tõ mét tiªn ®Ò ngÇm ®Þnh<br /> r»ng phô n÷ kh«ng quan träng ®èi víi sù ph©n chia quyÒn lùc, cña c¶i vµ uy tÝn, vµ<br /> r»ng nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng giíi chØ lµ sù ph¶n ¸nh cña bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp. Do ®ã<br /> ng−êi ta tiÕn hµnh ph©n tÝch sù ph©n tÇng theo quan ®iÓm nam giíi, nghÜa lµ vÞ thÕ<br /> nghÒ nghiÖp vµ giai cÊp cña phô n÷ ®−îc x¸c ®Þnh theo chång hä.<br /> Tuy nhiªn, giíi lµ mét trong nh÷ng vÝ dô hÕt søc s©u s¾c vÒ sù ph©n tÇng. Kh«ng<br /> thÊy mét x· héi nµo mµ nam giíi kh«ng cã −u thÕ h¬n phô n÷ vÒ mét sè khÝa c¹nh nµo<br /> ®Êy. VÒ mÆt lÞch sö, bÊt b×nh ®¼ng giíi cã gèc rÔ s©u xa h¬n giai cÊp; vÞ thÕ nam giíi cao<br /> h¬n phô n÷ ngay c¶ ë nh÷ng x· héi s¨n b¾n vµ h¸i l−îm, tøc nh÷ng x· héi kh«ng cã giai<br /> cÊp. F. Engels, ng−êi th−êng ®−îc coi lµ ®· ®−a ra lý thuyÕt x· héi häc ®Çu tiªn vÒ sù<br /> ph©n tÇng theo giíi (Rothman, 2005: 31), cho r»ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña c¸c x· héi s¨n<br /> b¾n vµ n«ng nghiÖp lµ chÕ ®é mÉu hÖ vµ b×nh ®¼ng giíi, nh−ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nh©n<br /> häc gÇn ®©y kh«ng hËu thuÉn luËn ®Ò nµy. Weber coi sù bÊt b×nh ®¼ng giíi lµ mét h×nh<br /> thøc thèng trÞ cña nam giíi vèn cã nguån gèc tõ søc kháe vÒ thÓ lùc cña nam giíi. DÇn<br /> dÇn søc m¹nh c¬ b¾p ®−îc thay thÕ b»ng chÕ ®é nam trÞ, tøc mét hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ x·<br /> héi vµ niÒm tin vèn hîp thøc hãa sù bÞ trÞ cña phô n÷ trong gia ®×nh cïng c¸c thÓ chÕ<br /> kh¸c. HËu qu¶ lµ giíi trë thµnh c¬ së ®Ó h×nh thµnh nhãm vÞ thÕ, dÉn ®Õn lo¹i trõ phô<br /> n÷ ra khái c¸c nhãm do nam giíi thèng trÞ (Rothman, 2005: 37-38).<br /> Ngµy nay khã lßng b¸c bá ®−îc r»ng trong x· héi hiÖn ®¹i, ë møc ®é nhÊt ®Þnh<br /> th× giíi ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n tÇng mét c¸ch ®éc lËp t−¬ng ®èi so víi giai cÊp. Tuy<br /> nhiªn, trong ®êi sèng hµng ngµy, giíi, téc ng−êi vµ giai cÊp cïng mét lóc kÕt hîp,<br /> t−¬ng t¸c vµ t¹o ®iÒu kiÖn hoÆc c¶n trë kh¶ n¨ng tiÕp cËn nh÷ng c¸i “®−îc” cña con<br /> ng−êi. NhiÒu nghiªn cøu hiÖn nay kh«ng chØ nhÊn m¹nh vai trß cña giíi mµ cßn t×m<br /> hiÓu sù ®an xen gi÷a giíi víi c¸c nh©n tè trªn trong sù ph©n tÇng.<br /> KÕt luËn<br /> C¸c x· héi kh¸c nhau vÒ sè giai cÊp bªn trong ®ã còng nh− vÒ nh÷ng nguyªn<br /> t¾c sö dông ®Ó ®Þnh vÞ con ng−êi ë mét giai cÊp nhÊt ®Þnh (Stark, 2004: 35). ThÕ kû<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 115<br /> <br /> XXI lµ thêi kú cña nhiÒu m« h×nh vµ quan ®iÓm vÒ bÊt b×nh ®¼ng vµ ph©n tÇng x·<br /> héi. Tõ chç chØ thõa nhËn nh©n tè kinh tÕ trong sù ph©n chia giai cÊp, lý thuyÕt x·<br /> héi häc ë ph−¬ng T©y ®· ®i ®Õn chç cho r»ng ph©n tÇng lµ hiÖn t−îng nhiÒu mÆt, vµ<br /> c¸c nh©n tè v¨n hãa - x· héi còng ®ãng vai trß cña m×nh. Trong x· héi cã sù ph©n<br /> tÇng kh«ng chØ d−íi gãc ®é cña c¶i, tµi s¶n mµ c¶ ë kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸c hµng hãa<br /> s¶n phÈm vÒ vËt chÊt vµ v¨n hãa. CÇn nhÊn m¹nh r»ng c¸c lý thuyÕt ph©n tÇng xuÊt<br /> ph¸t tõ Marx vµ Weber, nh−ng kh«ng dõng l¹i ë nh÷ng m« h×nh ®· thµnh h×nh vµo<br /> giai ®o¹n ®Çu cña c«ng nghiÖp hãa ®ã, mµ ®· ph¸t triÓn s©u xa, nhiÒu mÆt vµ tinh tÕ<br /> h¬n víi nh÷ng tªn tuæi gÇn ®©y nh− Lenski, Wright, Bourdieu vµ J. Goldthorpe, v.v...<br /> ®Ó t×m hiÓu nh÷ng diÔn biÕn hiÖn nay. Khi ViÖt Nam ®ang kh¾c phôc t×nh tr¹ng biÖt<br /> lËp ®Ó héi nhËp víi thÕ giíi, viÖc n¾m b¾t nh÷ng ph¸t triÓn míi ®©y vÒ lý thuyÕt<br /> ph©n tÇng lµ rÊt cÇn thiÕt; nÕu kh«ng, dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng “xÈm sê voi”.<br /> Tuy nhiªn, c¸c nhµ lý thuyÕt hiÖn ®ang vÊp ph¶i hai th¸ch thøc chÝnh. Mét lµ<br /> cÇn n¾m ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ b¶n chÊt chñ nghÜa t− b¶n ë c¸c x· héi tiªn tiÕn, sù sôp<br /> ®æ cña chñ nghÜa x· héi ë nhiÒu n−íc, toµn cÇu hãa nÒn kinh tÕ thÕ giíi, cuéc c¸ch m¹ng<br /> sè hãa vµ nh÷ng biÕn thiªn ®i kÌm trong c¬ cÊu nghÒ nghiÖp v.v. mµ ng−êi ta th−êng gäi<br /> lµ “nÒn kinh tÕ míi”, thêi ®¹i “hËu c«ng nghiÖp” hay thêi ®¹i “th«ng tin”. Hai lµ ph©n<br /> tÝch chÝnh x¸c h¬n quan hÖ qua l¹i gi÷a giai cÊp, s¾c téc vµ giíi (Rothman, 2005).<br /> Tãm l¹i, tÊt c¶ c¸c quan ®iÓm lý thuyÕt ®Òu thõa nhËn r»ng giai cÊp cã hÖ lôy<br /> quan träng vµ lín lao ®èi víi chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. RÊt nhiÒu nghiªn cøu<br /> ®· cho thÊy c¸ch thøc mµ giai cÊp th©m nhËp cuéc sèng ng−êi ta. Cã nh÷ng kh¸c biÖt<br /> ®¸ng kÓ dùa trªn c¬ së giai cÊp trong sù ph©n bè tµi s¶n, uy tÝn vµ quyÒn lùc chÝnh<br /> trÞ. Giíi, s¾c téc cã thÓ khuÕch ®¹i nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng nµy. Nh÷ng kh¸c biÖt vÒ tµi<br /> s¶n thËt râ rÖt, nh−ng cßn cã nh÷ng hÖ qu¶ khã thÊy h¬n nh− vèn v¨n ho¸, søc kháe,<br /> kh¶ n¨ng tiÕp cËn gi¸o dôc cã chÊt l−îng, c¶m gi¸c tù tin, m¹ng l−íi nh÷ng ng−êi<br /> quen th©n, v.v... Nh− vËy, sù ph¸t triÓn gÇn ®©y vÒ lý luËn ë ph−¬ng T©y gîi ra<br /> nhiÒu ®iÒu ®¸ng n¾m b¾t vµ suy ngÉm cho x· héi häc ViÖt Nam khi t×m hiÓu sù ph©n<br /> tÇng ®ang diÔn ra ë n−íc ta hiÖn nay.<br /> <br /> S¸ch b¸o trÝch dÉn<br /> 1. Bourdieu, P. 1984. Distinction: a social critique of judgements of taste. Cambridge, Mass.: Harvard university press.<br /> 2. Coleman, J. 1990. Foundations of social theory. Cambridge, Mass.: Harvard university press.<br /> 3. Giddens, A. 2001. Sociology. Fourth edition. Cambridge: Polity press.<br /> 4. Haralambos, R. M. et al. 1987. Sociology: themes and perspectives. Second edition. London: Bell & Hyman.<br /> 5. Rothman, R. 2005. Inequality and stratification: race, class and gender. Fifth edition. Upper Saddle<br /> River: Pearson - Prentice Hall.<br /> 6. Savage, M. et al. 1992. Property, bureaucracy and culture: middle class formation in contemporary<br /> Britain. London: Routledge.<br /> 7. Scott, J. et al. 2005. A dictionary of sociology. Third edition. Oxford: Oxford university press.<br /> 8. Stark, R. 2004. Sociology. Ninth edition. Belmont: Wadsworth.<br /> 9. Wright, E. 1997. Class counts: comparative studies in class analysis. Cambridge: Cambridge university press.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />