Mô tả ống tiêu hóa và xác định thành phần thức ăn tự nhiên của cá mú chấm đen, epinephelus malabaricus tại vùng biển Nha Trang

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản - số 02/2008<br /> <br /> Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU<br /> <br /> MÔ TẢ ỐNG TIÊU HÓA VÀ XÁC ĐỊNH THÀNH PHẦN THỨC ĂN TỰ NHIÊN CỦA<br /> CÁ MÚ CHẤM ĐEN, Epinephelus malabaricus TẠI VÙNG BIỂN NHA TRANG<br /> CHARACTERISTICS OF THE INTESTINAL TRACT AND DIET COMPOSITION OF WILD<br /> MALABAR GROUPER, Epinephelus malabaricus FROM THE NHA TRANG BAY<br /> ThS. Lê Anh Tuấn<br /> Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Các đặc điểm của ống tiêu hóa và thức ăn của cá mú chấm đen đã được xác định thông qua quan<br /> sát và phân tích thành phần thức ăn trong dạ dày của chúng từ tháng 6 đến tháng 7 năm 2007. Phổ<br /> thức ăn được xác lập bằng cách dùng chỉ số mức độ quan trọng tương đối (Index of Relative<br /> Importance - IRI) hoặc chỉ số thể tích cho phép xác định thứ bậc vật mồi theo địa điểm, thời gian thu<br /> mẫu và cỡ cá. Những phổ thức ăn này cho thấy rằng cá mú chấm đen có chiều dài toàn thân 19,4 ±<br /> 2,42 cm và khối lượng 146,6 ± 64,7g có thành phần thức ăn tự nhiên chủ yếu là cá và giáp xác. Không<br /> có những sai khác có ý nghĩa về thành phần thức ăn của cá mú chấm đen theo vị trí cũng như theo<br /> thời gian. Giáp xác bao gồm cua ghẹ và tôm dường như chiếm ưu thế trong thành phần thức ăn của cá<br /> mú chấm đen cỡ nhỏ. Trong khi đó cá mú chấm đen có chiều dài toàn thân trên 20 cm có xu hướng ăn<br /> thức ăn là các loại cá.<br /> Từ khóa: ống tiêu hóa, thức ăn, cá mú chấm đen<br /> <br /> Abstract<br /> The characteristics of the intestinal tract and the diet of malabar grouper was determined by<br /> observation and analysis of their stomach content from June to July 2007. Diet spectra were<br /> established using an Index of Relative Importance (IRI) or a volume index enabling visualization of a<br /> prey hierarchy in relation to location, time and size class. These spectra show that malabar grouper<br /> with total length of 19,4 ± 2,42 cm and weight of 146,6 ± 64,7g have a diet based mainly on fish and<br /> crustaceans. There is no significant variation in malabar grouper diet by location and by time. The<br /> crustaceans including crab and shrimp seem to dominate the younger malabar grouper diet.<br /> Meanwhile groupers with the total length more than 20 cm tend to feed on fish.<br /> Keywords: intestinal tract, diet, malabar grouper<br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Phần lớn các loài cá thuộc họ cá mú<br /> (Serranidae) đều có giá trị cao trên thị trường<br /> cá tươi sống ở Singapore, Hồng Kông, Trung<br /> Quốc và Việt Nam. Giá của chúng dao động từ<br /> 140.000VNĐ/kg đối với cá mú loài Epinephelus<br /> coioides, E. malabaricus, E. bleekeri và E.<br /> merra và lên đến 840.000VNĐ/kg đối với cá<br /> mú chuột Cromileptes altivelis. Do giá cả cao<br /> và tiềm năng lợi nhuận lớn nên việc phát triển<br /> nuôi cá mú được quan tâm nhiều trên thế giới,<br /> nhất là ở khu vực Châu Á - Thái Bình Dương<br /> [2; 3; 7; 15; 19; 23; 26; 27].<br /> Nuôi thương phẩm cá mú trên thế giới<br /> hiện nay hầu như lệ thuộc vào việc cho ăn<br /> <br /> bằng cá tươi. Cá trổng (Engraulis spp), cá<br /> trích (Clupea spp), cá lầm (Dussumieria spp),<br /> cá phèn (Upeneus spp) là những loại cá<br /> thường được sử dụng [6; 8; 24]. Ở Đài Loan và<br /> Nhật Bản, bên cạnh việc sử dụng cá tươi làm<br /> thức ăn, người ta còn bổ sung thức ăn tổng hợp<br /> trong nuôi thương phẩm cá mú cũng như các<br /> loài cá biển có giá trị kinh tế khác [5; 21].<br /> Việc phát triển mạnh mẽ hơn nghề nuôi<br /> cá mú sẽ tạo ra một áp lực lớn hơn lên nguồn<br /> lợi thủy sản đánh bắt trừ khi có được thức ăn<br /> tổng hợp. Để góp phần vào việc nghiên cứu<br /> nhu cầu dinh dưỡng và phát triển thức ăn tổng<br /> hợp, việc mô tả ống tiêu hóa và xác định thành<br /> phần thức ăn tự nhiên của cá mú chấm đen là<br /> <br /> 3<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản - số 02/2008<br /> điều rất cần thiết và đó cũng chính là mục đích<br /> của nghiên cứu này.<br /> 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 2.1. Đi tng nghiên cu<br /> Cá mú chấm đen thu từ những ngư dân<br /> đánh bắt tại khu vực Bãi Tiên và Bình Tân<br /> thuộc vùng biển Nha Trang từ tháng 6 đến<br /> tháng 7 năm 2007. Số lượng cá phân tích là<br /> 60 con với chiều dài toàn thân là TL = 19,4 ±<br /> 2,42 cm và khối lượng là W = 146,6 ± 64,7 g.<br /> 2.2. Phơng pháp nghiên cu<br /> Cá được giải phẫu để quan sát, mô tả<br /> ống tiêu hóa và sau đó dạ dày được thu để<br /> xác định thành phần thức ăn. Dạ dày được<br /> tách khỏi cơ thể cá bằng cách cắt phía trên cơ<br /> vòng tim (thực quản) và phía dưới cơ vòng<br /> môn vị (ruột). Các mẫu dạ dày được ghi nhãn,<br /> cho vào túi nylon, ướp đá và vận chuyển ngay<br /> về Trường Đại học Nha Trang. Các mẫu dạ<br /> dày được phân tích trong tình trạng còn tươi.<br /> Dạ dày được rạch theo chiều dọc và thức ăn<br /> bên trong được đổ ra trên một cái rây có cỡ<br /> mắt lưới 500 µm để rửa nhẹ và phân nhóm.<br /> Các mẫu thức ăn được thấm khô bằng giấy<br /> thấm trước khi đếm, xác định thể tích (bằng<br /> ống đong khắc độ 1 lít) và định loại đến đơn vị<br /> phân loại thấp nhất có thể.<br /> Chỉ số mức độ quan trọng tương đối<br /> (Index of Relative Importance - IRI) cho mọi<br /> vật mồi được tính toán theo công thức được<br /> Pinkas và cộng sự xác lập vào năm 1971 [18]<br /> và đã được nhiều nhà nghiên cứu khác áp<br /> dụng như Smith (1995) [22], Meyer và Franks<br /> (1996) [16], Franks và cộng sự (1996) [11] và<br /> Satoh và cộng sự (2004) [20]:<br /> IRI = (%N + %V) x %F<br /> <br /> Hình 1. Miệng cá mú chấm đen<br /> <br /> 4<br /> <br /> Trường Đại học Nha Trang<br /> Trong đó:<br /> %N - phần trăm số lượng một loại thức ăn<br /> (vật mồi) nào đó với tổng số dạ dày chứa loại<br /> thức ăn đó;<br /> %V - phần trăm thể tích một loại thức ăn<br /> nào đó so với tổng thể tích thức ăn có trong<br /> các mẫu dạ dày chứa thức ăn;<br /> %F - phần trăm mẫu dạ dày chứa một loại<br /> thức ăn nào đó trên tổng số dạ dày chứa thức ăn.<br /> 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> 3.1. Sơ b mô t ng tiêu hóa c a cá mú<br /> ch<br /> m đen<br /> Ống tiêu hóa cá mú chấm đen được chia<br /> thành hai phần: phần trước gồm miệng, xoang<br /> miệng và hầu; phần sau là phần còn lại của<br /> ống tiêu hóa.<br /> Cá mú chấm đen có mõm dài, nhọn,<br /> chiều dài mõm bằng khoảng 1,5 lần đường<br /> kính mắt và hơn hai lần khoảng cách hai mắt.<br /> Miệng rộng, chếch, hàm dưới nhô dài hơn<br /> hàm trên. Môi trên rộng nhưng mỏng, môi<br /> dưới dày. Đầu lưỡi nhỏ, dài hơi nhọn. Chúng<br /> có răng nhọn, mọc thành đai ở trên hai hàm,<br /> xương khẩu cái và xương lá mía. Riêng hàm<br /> dưới có 2-5 hàng răng. Hàm trên và hàm dưới<br /> có một răng nanh khỏe (Hình 1). Khe mang<br /> rộng, lược mang ngắn, thô, dẹt và cứng. Có 811 lược mang trên và 14-18 lược mang dưới.<br /> Về bản chất, miệng, xoang miệng và hầu gắn<br /> với quá trình tuyển chọn, bắt mồi và định<br /> hướng. Môi là cơ quan tìm kiếm thức ăn đầu<br /> tiên. Răng xoang miệng hỗ trợ trong việc bắt<br /> và giữ vật mồi. Lưỡi hỗ trợ chức năng của<br /> răng trong việc bắt giữ vật mồi và cũng có thể<br /> hoạt động như một cơ quan cảm giác như<br /> được De Silva nêu ra [9].<br /> <br /> Hình 2. Ống tiêu hóa của cá mú chấm đen<br /> 1- Thực quản; 2- Dạ dày; 3- Gan; 4- Túi mật;<br /> 5 - Manh tràng; 6- Ruột; 7- Hậu môn;<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản - số 02/2008<br /> <br /> Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> Thực quản cá mú chấm đen ngắn, có thể<br /> <br /> ruột. Điều này sẽ giúp cho sự tiêu hóa và hấp<br /> <br /> giãn ra nhưng không phân định rõ ràng với dạ<br /> dày. Dạ dày gồm hai vùng: vùng thượng vị và<br /> <br /> thụ chất dinh dưỡng qua bề mặt tế bào được<br /> tốt hơn.<br /> <br /> vùng hạ vị; trong đó, vùng thượng vị có hệ cơ<br /> <br /> Với các đặc điểm của ống tiêu hóa như<br /> <br /> nổi bật hơn. Vùng hạ vị có nhiều manh tràng<br /> (81-85 cái). Ruột có dạng hình ống đơn giản,<br /> dài khoảng 0,98-1,50 chiều dài thân tùy theo<br /> cỡ cá được nghiên cứu (Hình 2). Nhìn chung,<br /> <br /> trên, có thể khẳng định cá mú chấm đen là loài<br /> cá dữ chuyên ăn động vật.<br /> 3.2. Thành phần thức ăn tự nhiên của cá<br /> mú chấm đen<br /> <br /> cá càng lớn chiều dài tương đối của ruột so<br /> với thân càng giảm. Bên trong ruột được phủ<br /> <br /> Thành phần thức ăn trong dạ dày từ 60<br /> con cá mú chấm đen đã được phân tích. Có<br /> <br /> bởi một lớp lông tơ như bàn chải, mang tính<br /> <br /> bốn mươi bốn dạ dày (chiếm 73,3%) qua kiểm<br /> <br /> đặc trưng của các mô hấp thụ. Các lông tơ<br /> góp phần tăng diện tích bề mặt của các tế bào,<br /> <br /> tra có chứa thức ăn. Thành phần thức ăn có<br /> trong các mẫu cá được thể hiện trong Hình 3<br /> <br /> qua đó tạo ra sự tiếp xúc lớn hơn giữa các tế<br /> bào và các chất dinh dưỡng có trong xoang<br /> <br /> và Bảng 1.<br /> <br /> Bảng 1. Thành phần thức ăn tự nhiên của cá mú chấm đen<br /> Nhóm vật mồi<br /> <br /> %F<br /> <br /> %N<br /> <br /> %V<br /> <br /> IRI<br /> <br /> Cá<br /> <br /> 70,5<br /> <br /> 11,5<br /> <br /> 61,7<br /> <br /> 5158,0<br /> <br /> Cua ghẹ<br /> <br /> 68,2<br /> <br /> 10,1<br /> <br /> 31,5<br /> <br /> 2838,2<br /> <br /> Tôm<br /> <br /> 70,5<br /> <br /> 7,4<br /> <br /> 25,5<br /> <br /> 2318,0<br /> <br /> Chân đầu<br /> <br /> 43,2<br /> <br /> 2,2<br /> <br /> 16,1<br /> <br /> 789,3<br /> <br /> Khác<br /> <br /> 138,7<br /> <br /> 1,0<br /> <br /> 10,3<br /> <br /> 1572,6<br /> <br /> Với số liệu thu được, cá chiếm vị trí quan<br /> <br /> đen ưa thích. Chúng ta chỉ có thể khẳng định<br /> <br /> trọng nhất trong thành phần thức ăn của cá<br /> mú chấm đen. Xếp tiếp theo là nhóm cua ghẹ.<br /> <br /> cá là thành phần thức ăn rất quan trọng của cá<br /> mú chấm đen. Nhóm cua ghẹ chủ yếu bao<br /> gồm các vật mồi thuộc họ Portunidae và<br /> <br /> Tôm giữ vị trí quan trọng thứ ba. Ngoài ra, còn<br /> có nhuyễn thể chân đầu (Cephalopoda) và các<br /> nhóm vật mồi khác thuộc lớp hai mảnh vỏ như<br /> Pelecypoda, lớp chân bụng như Prosobranch<br /> gastropoda, giun nhiều tơ (Polychaeta), các<br /> mảnh vỡ của san hô và các loài không định<br /> loại được.<br /> Trong hầu hết các trường hợp, cá còn lại<br /> <br /> Xanthiidae. Nhóm tôm bao gồm các loại tôm<br /> thuộc các bộ Decapoda (chủ yếu thuộc bộ<br /> phụ Natantia) và Stomatopoda. Nhìn chung,<br /> thành phần thức ăn giáp xác (bao gồm cả hai<br /> nhóm cua ghẹ và tôm) có mức độ quan trọng<br /> tương đương với thành phần cá trong phổ<br /> thức ăn của cá mú chấm đen.<br /> <br /> trong các dạ dày bị dập nát quá nhiều nên<br /> không thể định loại được. Vì thế khó có thể rút<br /> ra nhận xét về loài cá vật mồi mà cá mú chấm<br /> <br /> 5<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản - số 02/2008<br /> <br /> Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> 6000<br /> C¸<br /> 5000<br /> <br /> IRI<br /> <br /> 4000<br /> Cua ghÑ<br /> <br /> 3000<br /> <br /> T«m<br /> <br /> 2000<br /> <br /> Kh¸c<br /> Ch©n ®Çu<br /> <br /> 1000<br /> 0<br /> <br /> Thµnh phÇn thøc ¨n<br /> Hình 3. Thành phần thức ăn của cá mú chấm đen<br /> với các chỉ số mức độ quan trọng tương đối (IRI)<br /> <br /> % ThÓ tÝch thøc ¨n<br /> <br /> 100%<br /> 80%<br /> Kh¸c<br /> 60%<br /> <br /> Ch©n ®Çu<br /> T«m<br /> <br /> 40%<br /> <br /> Cua ghÑ<br /> C¸<br /> <br /> 20%<br /> 0%<br /> <br /> B×nh T©n<br /> <br /> B·i Tiªn<br /> <br /> Hình 4. Thành phần thức ăn của cá mú chấm đen thu từ 2 vị trí khác nhau<br /> <br /> 100%<br /> <br /> % ThÓ tÝch thøc ¨n<br /> <br /> 90%<br /> 80%<br /> 70%<br /> <br /> Kh¸c<br /> <br /> 60%<br /> <br /> Ch©n ®Çu<br /> <br /> 50%<br /> <br /> T«m<br /> <br /> 40%<br /> <br /> Cua ghÑ<br /> <br /> 30%<br /> <br /> C¸<br /> <br /> 20%<br /> 10%<br /> 0%<br /> <br /> Th¸ng s¸u<br /> <br /> Th¸ng b¶y<br /> <br /> Hình 5. Thành phần thức ăn của cá mú chấm đen thu trong 2 tháng khác nhau<br /> <br /> 6<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản - số 02/2008<br /> <br /> Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> Cá mú chấm đen được thu mẫu tại hai vị<br /> trí khác nhau thuộc vịnh Nha Trang: Bình Tân -<br /> <br /> toàn thân), nhưng thành phần thức ăn của cá<br /> mú chấm đen cũng có xu hướng thay đổi theo<br /> <br /> khu vực gần cửa sông, có đáy tương đối mềm<br /> <br /> cỡ cá. Kết quả từ Hình 6 cho thấy khi chiều dài<br /> <br /> và Bãi Tiên - khu vực xa cửa sông, có đáy chủ<br /> yếu là rạn san hô. Mẫu cá được thu trong mùa<br /> <br /> toàn thân tăng lên, cá mú chấm đen có xu<br /> hướng ăn cá nhiều hơn trong khi với các thành<br /> <br /> hè (tháng 6 và 7). Kết quả từ Hình 4 và 5 cho<br /> thấy không có sự sai khác lớn về thành phần<br /> <br /> phần thức ăn khác, đặc biệt là thức ăn giáp<br /> xác, chúng lại có xu hướng ngược lại.<br /> <br /> thức ăn của cá mú chấm đen thu từ hai vị trí<br /> khác nhau cũng như trong các tháng thu mẫu<br /> <br /> Cá có lẽ cung cấp nhiều dưỡng chất thích<br /> hợp cho cá mú chấm đen vì thế chúng sẽ bắt<br /> <br /> khác nhau. Tuy nhiên, dường như cá mú ở<br /> <br /> ăn khi có thể. Để có thể bắt được cá mồi, cá<br /> <br /> khu vực có đáy rạn san hô ăn nhiều cá và giáp<br /> xác hơn so với cá mú ở khu vực có đáy mềm<br /> <br /> dữ nói chung lệ thuộc rất nhiều vào tốc độ bơi<br /> của chúng như được nêu ra bởi Domeici và<br /> <br /> (Hình 4). Ta cũng bắt gặp xu hướng này khi so<br /> sánh thành phần thức ăn của cá mú thu trong<br /> <br /> Blake (1997) [10]. Cá trong nghiên cứu này<br /> chưa đạt kích thước tối đa của loài là 115 cm<br /> <br /> tháng 7 với thành phần thức ăn của cá mú thu<br /> trong tháng 6 (Hình 5).<br /> <br /> [13], chúng đang ở trong quá trình phát triển<br /> để đạt cỡ trưởng thành, vì thế cá càng lớn<br /> <br /> Mặc dù cỡ cá nghiên cứu nằm trong một<br /> <br /> càng hoàn chỉnh về các cơ quan vận động nên<br /> <br /> khoảng tương đối hẹp (15,4-23,8 cm chiều dài<br /> <br /> bơi lội sẽ nhanh hơn.<br /> <br /> Hình 6. Thành phần thức ăn chủ yếu (theo %V) của cá mú chấm đen theo cỡ cá<br /> <br /> 7<br /> <br />