Mối quan hệ giữa nội dung và phương pháp dạy học môn Đường lối cách mạng của đảng cộng sản Việt Nam - PGS. TS. Vũ Quang Hiển

MỐI QUAN HỆ GIỮA NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC<br /> MÔN ĐƯỜNG LỐI CÁCH MẠNG CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM<br /> PGS. TS. Vũ Quang Hiển*<br /> <br /> 1. Những khó khăn về mặt phương pháp của đội ngũ giảng viên<br /> Trong thực tế, việc nghiên cứu và giảng dạy Đường lối cách mạng của<br /> Đảng Cộng sản Việt Nam đã được quan tâm từ lâu, nằm trong môn lịch sử Đảng<br /> Cộng sản Việt Nam, và được đặc biệt nhấn mạnh trong các chuyên đề chuyên<br /> ngành ở các bậc đại học và sau đại học.<br /> Tại khoa lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học<br /> Quốc gia Hà Nội - nơi đầu tiên trong cả nước đào tạo đội ngũ cán bộ nghiên cứu<br /> và giảng dạy chuyên ngành Lịch sử Đảng ở ba trình độ: cử nhân, thạc sĩ và tiến<br /> sĩ, hơn 30 năm qua, hệ thống chuyên đề về đường lối cách mạng của Đảng đã<br /> từng bước hình thành và phát triển. Những năm gần đây, số người theo học<br /> chuyên ngành Lịch sử Đảng thường chiếm từ 30 đến 50% tổng số sinh viên, học<br /> viên cao học và nghiên cứu sinh của toàn Khoa. Mặc dù cung cấp một số lượng<br /> giảng viên không nhỏ cho cả nước, nhưng vấn đề phương pháp dạy học vẫn<br /> chưa được quan tâm đúng mức, chưa có một chuyên đề nào về lĩnh vực này.<br /> Trong phạm vi cả nước, một bộ phận giảng viên Lịch sử Đảng được trang<br /> bị về phương pháp dạy học qua các trường sư phạm, còn phần lớn đều tự nghiên<br /> cứu, hoặc dựa trên những kinh nghiệm của bản thân tích lũy được trong quá<br /> trình công tác.<br /> Với các giảng viên có nguồn gốc từ trường sư phạm, hoặc theo các lớp<br /> nghiệp vụ sư phạm lịch sử, được đào tạo về phương pháp dạy học lịch sử một<br /> cách bài bản, nhưng cũng không hẳn sẽ có được phương pháp tốt khi dạy Lịch<br /> sử Đảng nói chung, môn Đường lối cách mạng của Đảng nói riêng nếu như<br /> không có sự thay đổi căn bản những kiến thức về mặt phương pháp. Dưới đây<br /> xin nêu một số ví dụ về kiến thức mà các giảng viên đã từng được trang bị qua<br /> môn phương pháp dạy học lịch sử.<br /> Một số nhà giáo dục lịch sử từng nêu định nghĩa: “Phương pháp dạy học<br /> lịch sử là con đường, cách thức hoạt động của thầy và trò trong một quá trình<br /> thống nhất giảng dạy (giáo viên) và học tập (nhận thức của học sinh), nhằm<br /> truyền thụ và tiếp thu (TG nhấn mạnh) kiến thức lịch sử (về sự kiện, lý thuyết và<br /> thực hành)”1.<br /> Định nghĩa trên đây thể hiện sự cố gắng của những người nghiên cứu về<br /> phương pháp dạy học lịch sử trong quá trình tiếp cận một khái niệm khoa học về<br /> phương pháp dạy học. Tuy nhiên cách định nghĩa đó có những hạn chế rất lớn<br /> như sau:<br /> <br /> *<br /> Trường Đại học KHXH&NV, ĐHQG HN<br /> 1<br /> Phan Ngọc Liên, Lịch sử và giáo dục lịch sử, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2003, tr. 417.<br />  - Coi việc dạy học lịch sử là “truyền thụ và tiếp thu kiến thức lịch sử”.<br /> “Kiến thức lịch sử” ở đây là lịch sử đã được nhận thức (thông qua cái chủ quan<br /> của những nhà nghiên cứu lịch sử), chứ không phải là lịch sử khách quan, trong<br /> khi yêu cầu của nhận thức cần đạt tới là chân lý khách quan, tức là nhận thức<br /> đúng như nó đã diễn ra trong thực tế. Đương nhiên nhận thức lịch sử là một quá<br /> trình, cần phải kế thừa nhận thức của những người đi trước, nhưng phương<br /> hướng chung phải nhằm đạt tới là chân lý khách quan, không thể chỉ dừng lại ở<br /> những tri thức đã có, và được in trong sách giáo khoa.<br /> - Coi phương pháp là con đường, cách thức... “truyền thụ và tiếp thu” có<br /> ổn không? Phải chăng người thầy sẽ giữ vai trò “truyền thụ” và người học chỉ có<br /> vai trò “tiếp thu”? Làm như thế chúng ta sẽ biến học sinh thành một cái bảng để<br /> vẽ lên đó những thông tin theo ý chủ quan của người dạy. Đó là cách dạy học<br /> theo lối áp đặt. Ở các lớp đào tạo, bỗi dưỡng giảng viên môn đường lối cách<br /> mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam mùa hè 2009 cũng có hiện tượng tương tự,<br /> phần lớn giảng viên lên lớp giống như một báo cáo viên làm nhiệm vụ truyền<br /> đạt nghị quyết theo cách hiểu của riêng mình.<br /> - Chưa coi trọng chủ thể nhận thức, chưa đặt người học ở vị trí trung tâm<br /> trong quá trình nhận thức; chưa hướng tới một mô hình giáo dục tích cực “lấy<br /> người học làm trung tâm”.<br /> Trong thực tế, đôi khi người dạy cũng chỉ biết viết ra, hoặc đọc lên những<br /> kiến thức có sẵn trong sách, mà không biết những kiến thức đó đúng hay sai.<br /> Dạy học như thế là “dạy vẹt“, người dạy có thể “truyền thụ“ những tri thức<br /> không đúng mà chính mình không biết.<br /> Việc đổi mới phương pháp dạy học các môn khoa học Mác - Lênin và Tư<br /> tưởng Hồ Chí Minh được Bộ Giáo dục và đào tạo rất quan tâm, nhất là những<br /> năm gần đây, và đã chi không ít kinh phí cho các dự án về đổi mới phương<br /> pháp, nhưng hiệu quả chưa rõ ràng, đến mức không thể quan sát được, thậm chí<br /> có nhiều ý kiến không tán đồng với một số sản phẩm của những đề tài và đề án<br /> nghiên cứu đã nghiệm thu, nhất là việc lạm dụng phương tiện để trình chiếu tràn<br /> lan những đoạn phim hoặc hình ảnh không cần thiết.<br /> Ở các cơ sở đào tạo, nhiều hội thảo, hội nghị bàn về đổi mới phương pháp<br /> giảng dạy và học tập được tổ chức, nhưng dường như vẫn nặng về các vấn đề kỹ<br /> thuật, thậm chí có những báo cáo chỉ bàn về nội dung mà không bàn về phương<br /> pháp.<br /> Từ khi thực hiện chương trình giáo dục lý luận chính trị, trong đó có môn<br /> Đường lối cách mạng của Đảng, việc tổ chức biên soạn giáo trình đã được tiến<br /> hành khẩn trương cùng với việc tổ chức các lớp tập huấn cho giảng viên trong cả<br /> nước. Tuy nhiên do nhiều nguyên nhân khác nhau mà Giáo trình môn học này<br /> còn rất nhiều vấn đề phải bàn lại. Một số nơi đã tiến hành dạy môn Đường lối<br /> cách mạng của Đảng, có kết hợp sử dụng phương tiện trình chiếu với phương<br /> pháp dùng lời, có tổ chức thảo luận, nhưng vẫn nặng về cung cấp kiến thức.<br /> Về mặt lý thuyết thông thường, để xác định một phương pháp dạy học,<br /> phải căn cứ vào: 1- Mục tiêu (của môn học, của từng chương, bài, mục), 2- Nội<br /> dung (từng chương, bài, mục); 3- Các điều kiện dạy học (số học sinh, thư viện,<br /> bảo tàng, di tích lịch sử, các phương tiện hỗ trợ...). Từ đó, mà lựa chọn phương<br /> pháp phù hợp: dùng lời, sách giáo khoa, thảo luận nhóm, nêu vấn đề, graphe...<br /> Tuy nhiên, hầu như việc lựa chọn phương pháp hiện nay chủ yếu là căn<br /> cứ vào nội dung của từng chương, bài, mục. Nhiều ý kiến cho rằng nội dung<br /> quyết định phương pháp, điều đó chỉ đúng một phần, và cũng chỉ đúng trong<br /> trường hợp nội dung đã đảm bảo được sự chính xác. Cách dạy phổ biến vẫn là<br /> giảng bài, cung cấp kiến thức một chiều theo giáo trình, ít chú trọng dạy cho<br /> sinh viên cách học.<br /> Dư luận xã hội từ lâu đã lên án mạnh mẽ lối dạy nhồi sọ, học vẹt. Để khắc<br /> phục trình trạng này đòi hỏi sự thay đổi mang tính cách mạng về phương pháp<br /> dạy học, mà trước hết phải thay đổi tư duy về phương pháp. Đó là một thử thách<br /> đầy cam go đối với đội ngũ giảng viên các môn lý luận chính trị nói chung và<br /> môn Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam nói riêng.<br /> 2. Phương pháp dạy học có ảnh hưởng quyết định đến nội dung tri thức<br /> của người học?<br /> Khi xác định phương pháp nghiên cứu, Giáo trình Đường lối cách mạng<br /> của Đảng Cộng sản Việt Nam cho rằng “phương pháp phải trên cơ sở vận động<br /> của nội dung”1. Nếu chỉ căn cứ vào nội dung để lựa chọn phương pháp nghiên<br /> cứu là chưa đầy đủ, chưa thấy được tác động quyết định của phương pháp học<br /> tập, nghiên cứu đến nội dung tri thức của người nghiên cứu.<br /> Trong quy trình dạy học, nếu như lấy người học làm trung tâm, thì hệ<br /> phương pháp phải hướng mạnh về thao tác của người học, tức là hướng về chủ<br /> thể của nhận thức. Họ sẽ làm như thế nào để có thể hiểu, phân tích, đánh giá<br /> đúng mỗi đường lối cách mạng của Đảng?<br /> Vấn đề cần bàn trước tiên là phương pháp có ảnh hưởng như thế nào đến<br /> nội dung tri thức của người học? Nếu việc dạy học chỉ căn cứ vào Giáo trình, thì<br /> sẽ dẫn tới có những kiến thức không đúng về Lịch sử Đảng nói chung và đường<br /> lối cách mạng của Đảng nói riêng. Xin nêu một số ví dụ:<br /> Ví dụ 1: Tác dụng của văn kiện Về việc thành lập một Đảng Cộng sản ở<br /> Đông Dương (27-10-1929) của Quốc tế Cộng sản<br /> Trong Giáo trình đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam trình<br /> bày văn kiện này trước Hội nghị thành lập Đảng một cách đơn giản, không chú ý<br /> về nội dung văn kiện, tạo ra nhận thức việc họp Hội nghị là do có văn kiện này<br /> chỉ đạo. Điều đó không đúng với thực tế: vào thời điểm này không có người<br /> <br /> 1<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo: Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb Chính trị quốc<br /> gia, Hà Nội, 2009, tr. 14.<br /> cộng sản nào ở Đông Dương tiếp được văn kiện của Quốc tế Cộng sản. Việc<br /> triệu tập Hội nghị là do sự chủ động của Nguyễn Ái Quốc. Mặt khác, Quốc tế<br /> Cộng sản chỉ đạo thành lập ở Đông Dương một Đảng Cộng sản, nhưng Hội nghị<br /> thành lập Đảng do Nguyễn Ái Quốc chủ trì đã thành lập Đảng Cộng sản ở Việt<br /> Nam. Chính điều này bị phê phán rất gay gắt.<br /> Ví dụ 2: Về giá trị của Luận cương chánh trị của Đảng Cộng sản Đông<br /> Dương (Dự án cương lĩnh)<br /> Nếu người dạy dựa vào hai giáo trình khác nhau để cung cấp tri thức, thì<br /> đối người học sẽ có một trong hai nhận thức khác nhau: Hoặc là Luận cương<br /> chính trị tháng 10-1930 đã kế thừa và phát triển Cương lĩnh chính trị đầu tiên<br /> của Đảng, hoặc là Luận cương chính trị là một cương lĩnh khác thay thế cho<br /> Cương lĩnh chính trị đầu tiên trên cơ sở Cương lĩnh này bị bác bỏ. Theo Giáo<br /> trình, giữa Luận Cương chính trị tháng 10-1930 và Cương lĩnh chính trị đầu tiên<br /> có sự “thống nhất cơ bản”1. Giảng viên sẽ trả lời như thế nào khi sinh viên hỏi:<br /> Tại sao Hội nghị Trung ương họp tháng 10-1930 lại phê phán Hội nghị hợp nhất<br /> có những “sai lầm chính trị” và quyết định “thủ tiêu chánh cương sách lược và<br /> điều lệ cũ của Đảng”, “Bỏ tên Việt Nam cộng sản Đảng mà lấy tên Đông Dương<br /> cộng sản Đảng”2, và vì sao Nguyễn Ái Quốc bị phê phán rất gay gắt trong nhiều<br /> năm sau?<br /> Ví dụ 3: Về chủ trương của Đảng trong giai đoạn 1939-1945<br /> Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam cho rằng<br /> Đảng chỉ đề ra chủ trương “chuyển hướng chỉ đạo chiến lược”3. Trong khi đó,<br /> Văn kiện Đảng lại viết là “thay đổi chiến lược”4. Vậy Giáo trình sai hay Văn<br /> kiện Đảng sai? Sự thay đổi chiến lược ở đây là thay đổi so với chiến lược nào?<br /> được đề ta ở đâu? Chẳng lẽ Văn kiện Đảng viết một đằng, chúng ta có thể hiểu<br /> một nẻo?<br /> Ví dụ 4: Về đường lối kháng chiến chống Pháp và đường lối cách mạng<br /> dân tộc dân chủ nhân dân<br /> Một trong những nhiệm vụ nghiên cứu được xác định trong Giáo trình là<br /> “làm rõ quá trình hình thành, bổ sung, và phát triển đường lối cách mạng của<br /> Đảng”5.<br /> “Quá trình hình thành và phát triển” thể hiện quá trình vận dụng, phát<br /> triển lý luận và nhận thức thực tiễn của Đảng. Quá trình ấy diễn ra không phải<br /> lúc nào cũng đi theo một con đường thẳng, mà cũng có những lúc quanh co,<br /> 1<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo: Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, Sđd, tr. 50.<br /> 2<br /> Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng Toàn tập, t. 2 , Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998, tr. 111-112.<br /> 3<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo: Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, Sđd, tr. 61, 63 và 65.<br /> 4<br /> Hội nghị lần thứ tám Ban chấp hành Trung ương Đảng do Nguyễn Ái Quốc chủ trì (5-1941) giải thích chủ<br /> trương “thay đổi chiến lược” như sau: "cuộc cách mạng ở Đông Dương hiện tại không phải là một cuộc cách<br /> mạng tư sản dân quyền, cuộc cách mạng phải giải quyết hai vấn đề: phản đế và điền địa nữa, mà là một cuộc<br /> cách mạng chỉ phải giải quyết một vấn đề cần kíp "dân tộc giải phóng"". Xem Văn kiện Đảng Toàn tập, t. 7, Nxb<br /> Chính trị Quốc gia, HN, 2000, tr. 118-119.<br /> 5<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo: Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, Sđd, tr. 13.<br /> thậm chí là thụt lùi tạm thời. Hầu hết các chương của Giáo trình đã không thực<br /> hiện nghiêm túc nhiệm vụ được xác định trong Chương mở đầu, thậm chí có<br /> những chỗ sai sót đáng tiếc, chẳng hạn như coi đường lối cách mạng dân tộc dân<br /> chủ nhân dân của Đại hội lần thứ II của Đảng là sự phát triển đường lối kháng<br /> chiến chống thực dân Pháp. Trong khi trước đó, Giáo trình đã khẳng định<br /> “Đường lối toàn quốc kháng chiến của Đảng được hoàn chỉnh (TG nhấn mạnh)<br /> và thể hiện tập trung trong ba văn kiện lớn được soạn thảo và công bố sát trước<br /> và sau ngày cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ”1. Người học sẽ hiểu như thế<br /> nào khi đường lối kháng chiến của Đảng đã “hoàn chỉnh” từ đầu cuộc kháng<br /> chiến, mà lại còn được phát triển ở Đại hội II? Thực ra đường lối cách mạng dân<br /> tộc dân chủ nhân dân được phát triển từ đường lối cách mạng giải phóng dân tộc<br /> thể hiện ngay trong Cương lĩnh chính trị đầu tiên và nhiều văn kiện khác của<br /> Đảng thời kỳ 1930-1945 và giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến.<br /> Những ví dụ trên đây cho thấy, có những nội dung lịch sử không được<br /> phản ánh chính xác trong Giáo trình. Một khi “học vẹt”, chỉ biết nghe, ghi bài<br /> giảng của giảng viên, hoặc chỉ đọc giáo trình, sẽ dẫn tới nội dung kiến thức sai<br /> lầm. Nếu người học được hướng dẫn đọc Văn kiện Đảng Toàn tập và những tài<br /> liệu tham khảo khác, thì họ sẽ có được cách nhìn nhiều chiều, phải lựa chọn, tìm<br /> kiếm, nắm bắt kiến thức, thay đổi cách học, và do đó sẽ có được tri thức đúng và<br /> đầy đủ hơn. Phương pháp quyết định nội dung kiến thức là ở chỗ đó.<br /> Mặt khác, trong điều kiện áp dụng học chế tín chỉ, thời lượng lên lớp về lý<br /> thuyết không nhiều, yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học cũng được đặt ra cấp<br /> bách hơn để đảm bảo yêu cầu về chất lượng, đáp ứng lợi ích cao nhất của người<br /> học là có nhiều kiến thức.<br /> 3. Phải làm gì để đổi mới phương pháp dạy học môn Đường lối cách<br /> mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam?<br /> Thông thường một giảng viên phải trả lời được các câu hỏi: 1- Dạy cho<br /> ai? 2- Dạy học cái gì? 3- Dạy học để làm gì? 4- Dạy học như thế nào?<br /> - Trước hết, phải hiểu về đối tượng, sinh viên đại học là những người ít<br /> nhiều có kinh nghiệm và những quan điểm riêng nên không dễ dàng tiếp nhận<br /> một cách máy móc những thông tin được cung cấp một chiều, mà có nhu cầu<br /> kiểm tra tính đúng đắn của thông tin. Họ có thể hợp tác với nhau, cung cấp<br /> thông tin cho nhau, có khả năng tư duy trừu tượng, tiếp nhận và xử lý thông tin<br /> từ nhiều nguồn khác nhau, có khả năng phát hiện và giải quyết vấn đề.<br /> - Thứ hai, phải xác định được mục tiêu cụ thể cho từng chương, từng bài,<br /> từng mục<br /> Đó là những mục tiêu có thể quan sát được, theo các cấp độ khác nhau, là<br /> cơ sở để lựa chọn hình thức tổ chức, phương pháp dạy học và phương thức kiểm<br /> tra đánh giá.<br /> 1<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo: Giáo trình Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, Sđd, tr. 87.<br />  Tuỳ theo việc xác định hệ mục tiêu và những hoàn cảnh cụ thể khác nhau<br /> mà có sự vận dụng phương pháp tương thích: thảo luận nhóm, xêmina, nêu vấn<br /> đề, học theo quy trình nghiên cứu khoa học...; kết hợp với việc sử dụng hợp lý<br /> những phương tiện hỗ trợ giảng dạy.<br /> - Thứ ba, phải chuyển mạnh từ chỗ “dạy cái” sang “dạy cách”, từ chỗ<br /> cung cấp kiến thức là chủ yếu, sang hướng dẫn cách học là chủ yếu<br /> Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai của Ban Chấp hành Trung ương Đảng<br /> (khoá VIII) chủ trương: "Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục - đào tạo,<br /> khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của<br /> người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện<br /> đại vào quá trình dạy - học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu<br /> cho học sinh, nhất là sinh viên đại học, phát triển mạnh phong trào tự học, tự<br /> đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân, nhất là trong thanh niên".<br /> Áp dụng mô hình giáo dục tích cực, cả thầy và trò đều phải cùng làm việc.<br /> Với vai trò thiết kế, chủ đạo, giảng viên phải bỏ kiểu dạy áp đặt kiến thức,<br /> mà phải làm các công việc như: nêu vấn đề, xác định các chủ đề của mỗi tín chỉ,<br /> giới thiệu những luận điểm khác nhau trong giới nghiên cứu, gợi ý những trọng<br /> tâm kiến thức, hướng dẫn những tài liệu cần đọc, chuẩn bị đề cương, chỉ đạo<br /> quy trình thảo luận ở nhóm, chủ trì thảo luận ở lớp, kiểm tra và đánh giá. Giảng<br /> viên không nên chỉ tìm kiếm câu trả lời đúng để xác thực cho việc học tập của<br /> sinh viên, mà cần tìm kiếm quan điểm của sinh viên nhằm nắm được những<br /> quan niệm hiện có của họ để có thể hướng dẫn họ tiếp tục nghiên cứu.<br /> - Thứ 4, người giảng viên phải không ngừng học tập, nghiên cứu, rèn<br /> luyện bản lĩnh của nhà khoa học, góp phần phát triển chương trình môn học, đổi<br /> mới nội dung và phương pháp dạy học. Dạy học môn Đường lối cách mạng của<br /> Đảng thì phải biết bám sát Văn kiện Đảng. Kiến thức nào trái với văn kiện của<br /> Đảng đều phải chỉnh sửa lại cho đúng.<br /> Điều cần lưu ý đối với mỗi giảng viên là phải xây dựng bài giảng thật chu<br /> đáo, xây dựng đề cương môn học thật khoa học, giúp sinh viên chủ động trong<br /> học tập và thi cử.<br /> Tóm lại, lĩnh vực phương pháp đòi hỏi sự linh hoạt, sáng tạo của mỗi<br /> giảng viên. Hy vọng với sự nỗ lực của đội ngũ đông đảo những người làm công<br /> tác nghiên cứu và giảng dạy môn Đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt<br /> Nam, sẽ ngày càng có nhiều biến chuyển tích cực về phương pháp dạy và học,<br /> góp phần nâng cao chất lượng đào tạo đội ngũ trí thức phục vụ sự nghiệp công<br /> nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.<br />