Một số đặc điểm nồi bật của lời văn nghệ thuật trong tiểu thuyết vi hồng

Nguyễn Thị Thu Hương<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 125(11): 7 - 14<br /> <br /> MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM NỒI BẬT CỦA LỜI VĂN NGHỆ THUẬT<br /> TRONG TIỂU THUYẾT VI HỒNG<br /> Nguyễn Thị Thu Hương*<br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Vi Hồng là một trong những cây bút tiêu biểu của nền văn xuôi các dân tộc thiểu số Việt Nam nói<br /> chung và các dân tộc thiểu số Việt Bắc nói riêng. Bằng việc sử dụng một số dạng lời văn tiêu biểu<br /> trong lối viết tiểu thuyết như câu trần thuật lặp cấu trúc thành phần, câu ghép chỉ điều kiện (giả<br /> thiết) – kết luận và câu ghép chỉ sự nhượng bộ, Vi Hồng không chỉ làm cho người đọc ấn tượng<br /> với lối diễn đạt mềm mại, uyển chuyển, mượt mà và trong sáng mà còn làm nổi bật lên nội dung<br /> thông điệp trong từng tiểu thuyết.<br /> Từ khóa: Vi Hồng, văn xuôi, dân tộc thiểu số, lời văn nghệ thuật, tiểu thuyết<br /> <br /> TÁC GIẢ VI HỒNG VÀ VẤN ĐỀ LỜI<br /> VĂN NGHỆ THUẬT TRONG TÁC PHẨM<br /> VĂN HỌC *<br /> Vi Hồng là một trong những cây bút tiêu biểu<br /> của nền văn xuôi các dân tộc thiểu số Việt<br /> Nam nói chung và các dân tộc thiểu số Việt<br /> Bắc nói riêng. Sức sống các tác phẩm của<br /> ông và tên tuổi của nhà văn đã được khẳng<br /> định. Việc nghiên cứu các sáng tác của ông<br /> những năm gần đây đã được mở rộng về<br /> nhiều khía cạnh như: tính dân tộc, giọng<br /> điệu, bản sắc văn hóa, cách viết, sự nghiệp<br /> sáng tác… Trong đó, cách tổ chức lời văn<br /> nghệ thuật của Vi Hồng cũng rất riêng và là<br /> một đối tượng nghiên cứu đáng được quan<br /> tâm. Theo Từ điển Thuật ngữ văn học “Lời<br /> văn nghệ thuật là dạng phát ngôn được tổ<br /> chức một cách nghệ thuật, là hình thức ngôn<br /> từ nghệ thuật của tác phẩm văn học”<br /> [7;288]. Trong bài viết này, chúng tôi tiến<br /> hành nghiên cứu lời văn nghệ thuật trong<br /> tiểu thuyết Vi Hồng (cụ thể là một số dạng<br /> câu điển hình mà nhà văn ưa dùng) dựa trên<br /> lí luận về thi pháp lời văn trên các cấp độ<br /> ngôn ngữ của GS Trần Đình Sử. Theo nhà lí<br /> luận thì cú pháp cũng là phạm vi thể hiện thi<br /> pháp; trong các quy tắc kết hợp của ngôn từ,<br /> thi pháp cũng thể hiện đa dạng. Cụ thể, thơ<br /> có các phép đảo trang, đối, lặp, tỉ, hứng, còn<br /> cú pháp văn xuôi có những quy tắc khác<br /> nhau tạo nên màu sắc riêng trong lối viết.<br /> Nhà văn Lâm Tiến đã khẳng định Vi Hồng có<br /> cách viết riêng: “vừa hiện thực, vừa lãng<br /> *<br /> <br /> Tel: 0985610650<br /> <br /> mạn, vừa dân gian, vừa bác học, vừa truyền<br /> thống, vừa hiện đại” [5]. Nhưng dường như<br /> cái lãng mạn, cái dân gian lấn lướt cái hiện<br /> thực, cái bác học nên tác phẩm của Vi Hồng,<br /> có thể nói, chúng được sáng tạo theo kiểu tư<br /> duy dân gian – truyền thống. Chính cách tư<br /> duy nghệ thuật như vậy chi phối mạnh mẽ<br /> đến đặc điểm ngôn ngữ trong tác phẩm. Như<br /> PosPelov từng viết: “Cái có ý nghĩa lớn nhất<br /> là nguyên tắc phản ánh đời sống trong một<br /> tác phẩm nào đó thuộc lối hiện thực hoặc<br /> thuộc lối không hiện thực. Nhà văn càng xa<br /> chủ nghĩa hiện thực thì khi đó ở các hành<br /> động, suy nghĩ, tình cảm của nhân vật với<br /> mức độ càng lớn, không bộc lộ cái bản chất<br /> của tính cách mà thưởng chỉ bộc lộ tính<br /> khuynh hướng tư tưởng cảm xúc, xu hướng<br /> của tác phẩm khi đó các đặc điểm lời nói của<br /> nhân vật càng gần với lời văn của tác giả”<br /> [6;149 ]. Ở tiểu thuyết của Vi Hồng, hiện<br /> tượng này khá nổi bật. Với quan niệm nghệ<br /> thuật không lấy yêu cầu tái hiện hiện thực<br /> nghiêm ngặt làm nguyên tắc sáng tác, Vi<br /> Hồng chuộng miêu tả khả năng, dụng công<br /> nhiều ở việc miêu tả cái có thể có (tức là khả<br /> năng tưởng tượng, hư cấu, sáng tạo tạo nên<br /> những hình tượng nghệ thuật thường mang<br /> tính ước lệ, tượng trưng, lý tưởng hóa).<br /> Khoảng cách rất gần giữa lời nói của nhân vật<br /> và lối trần thuật của tác giả phục vụ cho đích<br /> quan trọng nhất là bộc lộ thành công tư tưởng,<br /> cảm xúc của tác phẩm.<br /> Trong bài viết này, chúng tôi đi sâu phân tích<br /> kiểu lời văn giàu tính ước lệ và tính cụ thể<br /> hóa trong tiểu thuyết Vi Hồng dưới dạng tồn<br /> 7<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Hương<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> tại trong hình thức một số cấu trúc câu. Với<br /> lối tư duy nghệ thuật dân gian – truyền thống,<br /> dường như những tác phẩm của Vi Hồng chỉ<br /> mượn những chất liệu từ cuộc sống để tạo nên<br /> tác phẩm của mình. Vì thế hình tượng trong<br /> tác phẩm của Vi Hồng thường mang tính ước<br /> lệ, tượng trưng, lý tưởng hóa. Chính điều này<br /> đã quy định tính ước lệ trong ngôn ngữ và lời<br /> văn của Vi Hồng. Nhà nghiên cứu Lâm Tiến<br /> cũng đã chỉ ra: “Những từ như trai tơ, gái nụ,<br /> trai nụ, gái hoa, trai thanh, gái nụ…, những<br /> chi tiết như: quý hơn cả ông trời, sung sướng<br /> như ông trời, to bằng ông trời, quý hơn cả<br /> ngọc ngà…, đẹp như một nàng tiên, rực rỡ<br /> như đóa hoa tiên, hóa thành nơi vách núi, chữ<br /> viết như rồng bay, phượng múa, như hoa nở<br /> trong vườn…thường có trong tác phẩm của<br /> Vi Hồng ” [5]. Câu hỏi đặt ra là tại sao “ước<br /> lệ” lại song hành với “cụ thể hóa”? Chính<br /> việc lặp những cấu trúc ước lệ trong lời văn<br /> theo lối diễn đạt trùng điệp (thậm chí tạo<br /> thành nhịp, thành vần) đã cụ thể hóa tính chất<br /> của đối tượng mà nhà văn đang nói đến, cụ<br /> thể hóa tâm trạng của nhân vật, hay tâm tình<br /> kín đáo mà nhà văn muốn giãi bày, trao gửi.<br /> Trường hợp này ước lệ ở mặt hình thức, cụ<br /> thế hóa trong ý nghĩa. Cũng có những cấu<br /> trúc lặp trong câu mà bản thân nó đã mang<br /> tính cụ thể. Nó dân dã, gần gũi, dễ hiểu như<br /> những lời nói đời thường nhất. Ngoài ra cũng<br /> có một số mô típ câu trong lời văn cũng tạo<br /> nên nét đặc trưng của lời văn Vi Hồng. Người<br /> đọc được thả mình trong thế giới liên tưởng,<br /> tưởng tượng vô cùng phong phú nhưng đồng<br /> thời vẫn khám phá, thấu hiểu một cách cụ thể<br /> điều mà lời văn đề cập.<br /> MỘT SỐ DẠNG CÂU TIÊU BIỂU TRONG<br /> TIỂU THUYẾT CỦA VI HỒNG<br /> Câu trần thuật lặp cấu trúc các thành phần<br /> Trong lời trần thuật, nhà văn miêu tả, đánh<br /> giá tính chất của hiện tượng, vẻ đẹp của<br /> thiên nhiên và những biểu hiện ở bên ngoài<br /> của nhân vật. Phép lặp trong cấu trúc câu,<br /> trong đoạn “là nguyên tắc kết hợp tạo nhịp<br /> điệu, thống nhất và mở rộng nghĩa”. Chẳng<br /> hạn, khi đánh giá toàn diện về gia đình Châu<br /> Đoàn Pàng, Vi Hồng dùng hàng loạt các cụm<br /> từ (tính từ/danh từ + “nhất”) để diễn tả:<br /> “Châu Đoàn Pàng giàu nhất, giỏi nhất, khôn<br /> ngoan nhất, thế lực nhất, vợ con nó cũng nhất<br /> 8<br /> <br /> 125(11): 7 - 14<br /> <br /> mọi nhẽ”. Không ai là địch thủ của hắn trong<br /> cái bản Chín Thoong ấy – chúng ta hiểu được<br /> điều đó một cách dễ dàng. Chính vì thế mà<br /> Châu Đoàn Pàng tự tin vào sức mạnh, vào<br /> khả năng xoay chuyển, tác động, chi phối mọi<br /> thứ của mình.<br /> Bức tranh thiên nhiên của núi rừng trong tác<br /> phẩm cũng được đặc tả và hiện lên với nhiều<br /> sắc thái khác nhau qua phép lặp cấu trúc lời<br /> văn. Cái nắng trên dòng thác Chín Thoong<br /> được tác giả miêu tả: “Nắng nằm sõng soài<br /> trên các sườn núi quang cây. Nắng vắt vẻo<br /> trên từng ngọn cây của mọi cánh rừng. Nắng<br /> nằm ườn trên mắt vực Chín Thoong”. Những<br /> câu văn miêu tả liên hoàn mang đầy hình ảnh,<br /> đầy sự vận động của ánh nắng. Nơi nơi bản<br /> mường Chín Thoong đã được nắng bao trùm,<br /> tuôn chảy. Nắng có khi ru mình êm đềm, có<br /> khi nhảy nhót, có khi lại lười biếng thật đáng<br /> yêu. Hình ảnh “con nước” mà bố Phàn và<br /> Hoàng đã kì công nghiên cứu để đem về cho<br /> dân bản cũng được đặc tả đầy ấn tượng: “Đất<br /> chảy ào ào theo con nước. Con nước đục<br /> ngàu chảy băng băng về đồng. Con nước to<br /> gấp mấy chục lần con nước do chiếc cọn bao<br /> đời múc nước lên ruộng…Nước chảy cả vào<br /> con mương nước cọn, nước tràn trề lênh<br /> láng. Nước làm trôi cả những đàn vịt về cuối<br /> mương”. Sức mạnh của con nước chính là<br /> sức mạnh của sự văn minh, tiến bộ. Vi Hồng<br /> có thói quen đặc tả khi viết về thiên nhiên.<br /> Ông tả bằng tâm hồn nhạy cảm, bằng con<br /> mắt đầy chất thơ. Làm sao tả thật cụ thể, chi<br /> tiết; tả làm bật lên vẻ đẹp nguyên hình,<br /> nguyên hương, nguyên sắc của thiên nhiên<br /> mà vẫn đi vào lòng người. Kiểu câu văn dài,<br /> lặp nhịp, vần, hoặc lặp liên tiếp cấu trúc giữa<br /> các câu dường như đã chắp cánh cho ngòi<br /> bút của nhà văn.<br /> Khi Vi Hồng nói về mảnh hồn dân tộc Tày –<br /> là những bài lượn, khúc lượn đã bắt đầu bắt<br /> nhịp vào tâm hồn Hoàng lúc Hoàng đến cái<br /> tuổi của những chàng thanh niên đang độ<br /> xuân nồng, nhà văn cũng diễn tả cái mượt mà,<br /> bay bổng, lãng mạn, cái thăng hoa của tuổi trẻ<br /> trong Hoàng: “…những khúc lượn gửi cho<br /> mây, cho gió, cho mình nuôi giọng, câu đau –<br /> đau như dứt từ da mà ra, câu buồn – buồn<br /> như tình yêu xa tình yêu; câu mừng – mừng<br /> như đàn chim bay qua biển lớn bỗng gặp<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Hương<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> rừng cây”. Lượn là niềm say mê, là nơi<br /> Hoàng trao gửi những tâm tình riêng tư của cả<br /> cõi lòng khốn khổ đến đắng cay. Cũng miêu<br /> tả tiếng lượn trong Mùa hoa Bjoóc loỏng, tác<br /> giả làm nổi bật cái dặt dìu, ngất ngây của âm<br /> thanh đối lượn giữa đất trời, giữa ngày hội<br /> tưng bừng: “Tiếng lượn của người con trai,<br /> con gái vang lên từ hai buồng thổ cẩm rực rỡ<br /> làm lay động mọi lá cây ngọn cỏ, làm phập<br /> phồng cả không gian buổi sáng xuân trong<br /> sáng”. Đối với người dân mường Khoang<br /> Đông, họ nói đó là “hai con rồng lượn, hai<br /> con chim phượng hoàng gặp nhau”.<br /> Trùng điệp về hình thức cấu trúc song lại<br /> phong phú về hình ảnh nên cái được nói đến<br /> “đẹp” trong ngôn từ ước lệ, cụ thể và sâu sắc<br /> trong các tầng nghĩa. Ông Phàn (Tháng năm<br /> biết nói) cảm ơn Châu Đoàn Pàng đã có tấm<br /> lòng mời mình ăn bữa cơm “miếng chín,<br /> miếng mười, miếng tái, món cạn, món<br /> nước…”. Ngọc đau đớn vì gia đình mình đã<br /> mang ơn Châu Đoàn Pàng lúc nghèo khổ để<br /> giờ “nợ miệng, nợ túi tiền, nợ cả gánh cả<br /> khênh”. Món nợ ấy ép bố mẹ Ngọc phải gả<br /> Ngọc cho Bùng.<br /> Kiểu lời văn mang cấu trúc lặp như trên cũng<br /> rất phổ biến khi Vi Hồng miêu tả, khắc họa<br /> con người từ ngoại hình đến tâm hồn. Cái<br /> cười của người đàn bà đần độn xấu xí sinh<br /> thằng Thìm được miêu tả: “cô ta chỉ nhếch<br /> mép cười như trâu cười nước đái của nó.<br /> Nghĩa là cười bằng cách nhắm tít mắt, cặp<br /> môi vênh váo, cười im lặng, cười câm”. Nụ<br /> cười vừa có phần ngu ngơ, lại vừa có phần ẩn<br /> bí. Thằng Thìm sau này cũng mang cái cười<br /> như thế của dòng máu nhà nó: “Nó cười câm,<br /> cười trâu, cười đái suốt ngày”, “cười nhoẳn<br /> cả mũi, cười vặn cả cặp môi”. Còn nụ cười<br /> của bố Phàn thì chất chứa đầy tâm trạng dằn<br /> vặt của con người mang nặng tình đời. Trước<br /> khao khát học hành của cậu bé Hoàng dù phải<br /> lấy vợ và trước sự hồn nhiên đến đáng thương<br /> của tâm hồn trẻ thơ – vì Hoàng chưa hiểu vợ<br /> là gì, “bố Phàn cười chảy cả nước mắt, cười<br /> lớn, cười to”, để ngay lập tức ông ta im bặt và<br /> lau nước mắt đầy chua xót. Vẫn con người ấy,<br /> nhưng “ông lại cười méo mó,…cười như lẫn<br /> với cay đắng tan biến vào máu thịt trên khuôn<br /> mặt đầy phúc hậu của ông” khi ông nghe<br /> Hoàng giải thích tại sao gọi vợ mình bằng chị<br /> <br /> 125(11): 7 - 14<br /> <br /> và kể tính xấu của vợ. Còn cái cười của Băng<br /> khi Hoàng chẳng hiểu gì về chuyện chăn gối<br /> vợ chồng được mô tả phù hợp với tính cách<br /> vô tư của những đứa trẻ mới lớn: “Băng cười<br /> ré lên. Cái cười rủ lá che thân, mượn ống<br /> giấu mật”.<br /> Không chỉ có tiếng cười mà những trạng thái<br /> khác của con người cũng được nhà văn cụ thể<br /> hóa bằng sự sắp xếp liên tiếp những hình ảnh<br /> cụ thể xen ước lệ hoặc toàn ước lệ. Đặc tả nỗi<br /> buồn của nàng Thu Lạ (Mùa hoa Bjoóc<br /> loỏng) thì được đặc tả: “Chị buồn như lá<br /> dong héo phơi nắng, như lá khô rơi trong<br /> đêm sương muối”. Đặt liên tiếp cấu trúc và<br /> hình ảnh như thế cho ta cảm thấy nỗi buồn ấy<br /> không chỉ làm héo hắt trái tim nàng mà còn<br /> như kim châm làm âm ỉ và buốt giá tâm hồn<br /> nàng. Khi bị người khác sỉ nhục là đồ “ma<br /> gà”, Thu Lạ thấy mình “như chân tay rã rời,<br /> như mục, như ải”. Nỗi cay đắng như ăn vào<br /> da thịt nàng, nàng khóc rung cả sàn nhà. Vi<br /> Hồng đặc tả nỗi đau ấy qua những giọt nước<br /> mắt của nàng: “nước mắt ướt đẫm hai má của<br /> nàng. Nước mắt se lông mi thành những sợi<br /> to, nhọn hoắt…”. Nàng đã khóc quá nhiều, đó<br /> là những giọt nước mắt đau đớn cho thân<br /> phận và căm phẫn, nguyền rủa những kẻ độc<br /> ác đã vu vạ điều xấu xa cho nàng.<br /> Khảo sát những lời thoại của nhân vật trong<br /> tác phẩm của Vi Hồng, chúng tôi thấy kiểu<br /> câu lặp cấu trúc thành phần được sử dụng với<br /> ưu thế tối đa. Nhân vật có thể giãi bày lòng<br /> mình, trao đổi tâm tình, khơi gợi kỉ niệm với<br /> người khác hoặc những lời đối đáp giao tiếp,<br /> hỏi thăm trong cuộc sống đời thường. Cũng<br /> có khi những câu văn ấy là dòng chảy tâm<br /> hồn của nhân vật.<br /> Quan sát cách sắp xếp, tổ chức các cụm từ<br /> trong câu văn của Vi Hồng, chúng ta thấy các<br /> cụm từ, các câu văn trong đoạn, các câu trong<br /> hệ thống lặp cấu trúc thường đẳng lập với nhau<br /> về hình thức (thường là lặp cấu trúc cụm động<br /> từ, cụm danh từ hoặc cụm tính từ) và tương<br /> đương về ý nghĩa; hoặc cụm từ, câu đứng sau<br /> bổ sung, làm rõ nghĩa cho cụm từ, câu trước<br /> đó. Điều này tạo nên tính liên kết chặt chẽ<br /> trong lời văn (cả về hình thức và ý nghĩa) và<br /> tính tập trung trong khi diễn tả, tạo hiệu quả<br /> nghệ thuật trong “một cách viết riêng”.<br /> 9<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Hương<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Nỗi buồn riêng trải dài trong suy nghĩ của<br /> Hoàng cũng hiện lên qua lời văn có kết cấu<br /> chuỗi như thế: “Hoàng thấy nỗi buồn làm<br /> mềm lòng, mềm loãng cả dòng suy nghĩ”.<br /> Những tháng ngày xa quê, mang nặng tình<br /> riêng trong lặng câm mà sống, làm và học.<br /> Những cứ nghĩ về Chín Thoong là Hoàng<br /> “háo hức, nở hoa, nở nụ trong lòng”. Nỗi nhớ<br /> quê đầy vơi như con sóng dâng dạt dào trong<br /> trái tim Hoàng: “Hoàng nhớ quê với nỗi nhớ<br /> nhức nhối. Yêu quê lắm, nhớ quê lắm…<br /> Hoàng nhớ tất cả những nét uốn cong của<br /> mọi dãy núi, nhớ từng bóng chim bay trên<br /> trời quê, nhớ từng đàn cá bơi lội giữa dòng<br /> Chín Thoong”. Nỗi nhớ của Hoàng đã ôm<br /> trọn núi rừng, bản mường Chín Thoong, nó<br /> bừng lên, đốt cháy lòng anh, thôi thúc bước<br /> chân anh về, nhưng cứ nghĩ đến hình ảnh<br /> người đàn bà có hàm răng ba ba thì Hoàng lại<br /> ngạt thở trong nhớ thương, cách trở.<br /> Nếu Tháng năm biết nói là cuốn tự truyện<br /> thấm thía nỗi buồn thương, cái lãng mạn<br /> trong tâm hồn Vi Hồng như chưa tìm thấy<br /> mảnh đất riêng của nó mà cất cánh; thì ở Mùa<br /> hoa Bjoóc loỏng, cái bay bổng, mượt mà,<br /> bóng bẩy trong lời văn lại vút bay. Bởi nó<br /> được thoát ra từ những tâm hồn tuổi thơ đang<br /> căng tràn sức xuân và tình yêu. Nhà văn cũng<br /> đồng điệu với dòng suối ngọt ngào những tâm<br /> tình của những trai nụ, gái hoa, trai tơ, gái<br /> nụ… Khi Xinh Xông cứ van nỉ Mạnh Kha<br /> cho biết chàng trai nào đối lượn cùng nàng thì<br /> Mạnh Kha mượn lời rất khéo để tránh câu trả<br /> lời: “Anh chỉ sợ khi mà gặp được chàng trai<br /> mà em thường đối lượn cùng thì tiếng lượn<br /> của em cụt mất cánh, nhạt mất màu, mất<br /> phấn hương…”. Anh chàng Cặm Cang nói<br /> chuyện với những nàng tiên xinh đẹp “lúc<br /> nào cũng ngọt tiếng, ngọt lời”, tâm hồn thì<br /> dạt dào sli lượn; nhưng mỗi lần ngước mắt<br /> nhìn lên thấy chàng xấu quá thì Xinh Xông<br /> đóng chặt tâm hồn mình theo bản năng<br /> người con gái. Vi Hồng đã diễn tả điều đó<br /> vừa rất hình ảnh, vừa bay bướm mà rất cụ<br /> thể hóa: “…lập tức những nụ, những cánh<br /> hoa nhạy cảm, những hương thầm, những<br /> phấn thơm đều như khép kín lại ”. Bao nhiêu<br /> nguồn mạch của sự tươi non mơn mởn. của<br /> những tình tứ trong cõi lòng Xinh Xông<br /> không còn mở lối cho Cặm Cang.<br /> 10<br /> <br /> 125(11): 7 - 14<br /> <br /> Phép lặp cấu trúc liên câu trong tiểu thuyết Vi<br /> Hồng thường bắt gặp ở những đoạn miêu tả<br /> nội tâm. Dòng chảy tâm trạng của nhân vật<br /> như một bản nhạc thấm buồn qua nhịp điệu<br /> các câu. Mi Tráng yêu Xinh Xông tha thiết<br /> nhưng lại không dám đón nhận tình yêu của<br /> nàng dù trong lòng chàng đang thả hồn về<br /> những giấc mơ hạnh phúc tuyệt vời. Chàng đã<br /> thấy rõ được sự chênh vênh của mối tình và<br /> luôn mặc cảm về thân phận “ma gà”: “Ta như<br /> đóa hoa đang nở căng, nhưng có thể thoắt bị<br /> mụ phù thủy phù phép héo úa. Ta như cái quả<br /> lê chín mọng treo rủ ở đầu cành, trước toán<br /> bàn dân thiên hạ… nhưng con dơi hoang, dơi<br /> mèo, dơi cú gì đó lại có thể gặm nhấm…”. Sự<br /> mâu thuẫn, nỗi lo lắng về số phận, về tương<br /> lai đang dằn vặt những suy nghĩ của chàng<br /> trai. Tâm trạng ngổn ngang, đa chiều như vậy,<br /> ta bắt gặp ở Người trong ống, khi Tú thực<br /> hiện xong lễ “xăm ràng” với Ai Hoa, “chiến<br /> thắng” trở về: “Hoa ngàn đang khao khát,<br /> ong bướm vẫn dập dìu, nhưng sao anh thấy<br /> núi rừng cô quạnh quá. Những đàn chim đẹp<br /> vẫn giăng mắc giữa hai sườn núi, nhưng sao<br /> chúng bay những đường rối mù vậy. Tiếng cu<br /> gườm gáy ngon ngọt như thả từng chuỗi vàng<br /> ngọc dài theo thung lũng, nhưng anh nghe<br /> như tiếng khóc than ai oán…”. Đáng lẽ Tú<br /> phải mừng khi anh đã vượt qua được một cửa<br /> ải đầy sóng gió của đời anh để tiếp tục thực<br /> hiện chí lớn song Tú lại mang một nỗi buồn<br /> da diết. Tú buồn cho chính bản thân và buồn<br /> cho cả Ai Hoa nữa. Bởi trong cuộc đời gặp<br /> được người mình yêu và yêu mình không phải<br /> dễ dàng gì. Tú buồn vì phải từ bỏ tình yêu<br /> này, buồn hơn vì làm khổ một người con gái<br /> nặng tình nặng nghĩa lại vô cùng xinh đẹp<br /> như Ai Hoa. Vì thế lúc này đi giữa thiên<br /> nhiên núi rừng có tươi non, tràn ngập hương<br /> sắc và âm thanh thì đối với Tú cũng đâu có ý<br /> nghĩa gì. Nó chỉ càng làm cho lòng anh quặn<br /> thắt một nỗi đau, nỗi cô đơn mà thôi. Lặp cấu<br /> trúc câu đối lập hai vế “A nhưng B” đem lại<br /> sắc thái tâm trạng phức tạp đầy mâu thuẫn<br /> đang diễn ra trong nội tâm nhân vật.<br /> Đi vào những lời đối thoại, chúng ta khám<br /> phá ra những sắc màu mới của kiểu câu lặp<br /> cấu trúc các thành phần. Ngôn ngữ, lời văn<br /> trở nên sống động và có sự biến hóa lạ kì khi<br /> nó là lời nói của nhân vật, là những lời hỏi<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Hương<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> thăm, trao gửi tâm tình… Thu Lạ mới Mạnh<br /> Kha ở lại khi bố vắng nhà, Mạnh Kha thực<br /> thà nói: “…em không sợ tiếng khóc, tiếng chì,<br /> tiếng bướm, tiếng ruồi xanh hay sao”. Chim<br /> Ca lên rừng tìm gặp Thu Lạ, nàng ngạc nhiên<br /> phải thốt lên: “Em cảm thấy việc dữ đang đến<br /> đầu bàn chân em. Việc xấu xa như con nước<br /> máng sắp đổ xuống đầu em”. Bất ngờ về cuộc<br /> viếng thăm này nên Thu Lạ vẫn nói những lời<br /> giữ khoảng cách và đầy ý tình: “Anh đừng<br /> khen em, đừng nói lời ngọt lại hóa chua loét,<br /> nói lời đường mía mật ong lại hóa ra dấm”.<br /> Chim Ca đến thăm nhà Thu Lạ sau khi nàng<br /> bị nhục mạ, Thu Lạ cũng nói những lời mời<br /> chào rất khách sáo xong lại rất quen thuộc với<br /> thói quen giao tiếp của người Tày: “Không<br /> biết nhờ cơn gió mát đưa cái quả đào tiên đến<br /> nhà em hay lại do cơn nắng dồn, nắng khô<br /> xua con sóc hoang vào nhà? Chỗ đứng không<br /> yên, chỗ ngồi không ấm, mời anh ngồi tạm”.<br /> Câu nói của Thu Lạ làm cho Chim Ca được<br /> sống trong mảnh hồn riêng của dân tộc mình,<br /> trong cái “lối nói theo đường hoa, đường quả,<br /> ruỗi theo đường bướm ong bay, giữa ngan<br /> ngát hương vị hoa quả”. Những câu nói có<br /> vần nhịp phần lớn trong các đối thoại của<br /> nhân vật là do Vi Hồng đã sử dụng một thể<br /> loại văn học dân gian đặc sắc của người Tày<br /> là “puối pác” (lời nói bằng câu có vần), “puối<br /> rọi” (câu nói một chuỗi vần như hát). Phân<br /> tích những dẫn chứng trên đây phần nào<br /> chúng ta đã thấy được sự ảnh hưởng rõ nét<br /> của “puối pác”, “puối rọi” trong lời văn của<br /> Vi Hồng. Như lời của Chim Ca lúc hỏi Cặm<br /> Cang có rất nhiều hình ảnh ước lệ được đặt<br /> liên tiếp nhau, ăn vần, đối xứng nhau: “Có<br /> việc gì to từ trên trời rơi xuống, việc gì nhọn<br /> từ dưới đất mọc lên…”; “có việc gì to bằng<br /> nửa ông trời, hay nặng như dãy núi đá”. Có<br /> lẽ, khi viết về tình yêu, với những lời yêu<br /> thương, hờn giận thì những câu nói của chàng<br /> trai, cô gái Tày trở nên nhịp nhàng trong vần<br /> điệu hơn hết thảy và ở đó chứa đựng nhiều<br /> rung cảm nhất. Mi Tráng bày tỏ tình yêu với<br /> Thu Lạ bằng những lời: “Anh yêu em như<br /> ngọn lửa bén bãi cỏ gianh khô, như ong yêu<br /> mật…”. Còn Chim Ca nhiệt thành, nồng hậu<br /> trong yêu thương dành cho Thu Lạ: “Anh yêu<br /> em, yêu thật lòng mình. Yêu hết hơi thở, yêu<br /> trọn vẹn bằng một niềm tin, yêu suốt dọc thời<br /> <br /> 125(11): 7 - 14<br /> <br /> gian và không gian”. Với chàng trai xấu xí<br /> Cặm Cang, thì cái khát khao yêu đương càng<br /> dào dạt, càng mãnh liệt – đó là tấm lòng tha<br /> thiết cuồng nhiệt hướng tới cái đẹp. Cặm<br /> Cang yêu Thu Lạ với tình yêu nồng cháy như<br /> thế: “Anh yêu em, yêu nặng như từng dãy núi<br /> đá, yêu rộng như bầu trời trên đầu, yêu không<br /> bao giờ dứt, không bao giờ ngừng như con<br /> sông quê ta bốn mùa dạt dào con nước”.<br /> Người đọc không khỏi xao xuyến khi ru mình<br /> trong những lời tỏ tình ngọt ngào như thế. Kể<br /> cả những lời giãi bày tình yêu của những<br /> người con gái cũng rất mặn nồng, đắm say. Ai<br /> Hoa yêu Tú bằng tình yêu đầu tiên và duy<br /> nhất của cuộc đời thiếu nữ. Nàng khát khao<br /> yêu đương và dâng hiến. Những lời nói ngọt<br /> ngào của nàng luôn làm Tú quặn đau: “Anh là<br /> mười hai con hồn của em, anh là hơi thở của<br /> em, anh là tất cả cuộc đời em”. Nàng còn thề<br /> thốt: “…em hứa em sẽ là người sẵn sàng dắt<br /> ngựa cho anh mỗi khi anh say rượu. Em sẽ<br /> tắm rửa cho anh mỗi khi thấy anh nhặm<br /> người”. Ai Hoa yêu mãnh liệt bởi vì nàng<br /> thấu hiểu được vẻ đẹp tâm hồn và trí tuệ của<br /> Tú. Nàng muốn “trao gửi ngọn lửa trong mắt<br /> và giọt máu trong tim” mình chỉ riêng cho Tú.<br /> Cuối cùng, cái chết đã chứng minh tình yêu<br /> chung thủy và sôi nổi của nàng. Sử dụng cách<br /> nói có vần nhịp như puối pác, puối rọi trong<br /> lời nói của các nhân vật đã giúp cho lời văn<br /> của Vi Hồng có tiết tấu nhịp nhàng, âm điệu<br /> hòa quyện và hiệu quả thẩm mĩ cao nên tác<br /> phẩm của Vi Hồng có thêm nhiều lời nói hay,<br /> đẹp từ truyền thống văn hóa dân gian – đó là<br /> cách nói ngọt tiếng, ngọt lời đến ngọt lịm.<br /> Số lượng câu có kiểu kết cấu lặp trong tiểu<br /> thuyết Vi Hồng không phải là nhỏ. Trên đây,<br /> chúng tôi chỉ xem xét những dẫn chứng tiêu<br /> biểu. Lặp tạo nhịp điệu lời văn giống như thơ.<br /> Viết lên những câu văn đầy chất thơ như vậy<br /> bởi tâm hồn Vi Hồng là tâm hồn của dòng<br /> chảy trữ tình dân gian. Mười ba, mười bốn<br /> tuổi Vi Hồng đã làm hộ các anh, các chị<br /> những bào phong slư (thơ tình yêu bảy chữ<br /> của người Tày) và làm giỏi có tiếng. “Đêm<br /> nằm, anh nghĩ ra những câu thơ hay, ý hay rồi<br /> vùng dậy thắp đèn ghi lại”. Thêm nữa, thuở<br /> nhỏ, Vi Hồng đã đọc và học rất nhiều dân ca,<br /> truyện thơ Tày, Nùng… Tất cả đã trở thành<br /> nguồn cội nuôi dưỡng không bao giờ cạn<br /> 11<br /> <br />