intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Một số thành tựu của nhà Nguyễn trong việc tiếp thu tri thức, áp dụng kỹ thuật phương Tây

Chia sẻ: Caygaolon Caygaolon | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

40
lượt xem
3
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết trình bày khởi nguyên việc tiếp thu tri thức và các thành tựu kỹ thuật phương Tây của nhà Nguyễn bắt đầu từ sự tiếp xúc của Nguyễn Ánh với nhưng người châu Âu nhằm tìm kiếm sự giúp đỡ để chống Tây Sơn.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Một số thành tựu của nhà Nguyễn trong việc tiếp thu tri thức, áp dụng kỹ thuật phương Tây

M O T S O THANH TUU CUA NHA NGUYEN TRONG Vl|C<br /> TIEP THU TRI THU^C, AP DUNG KY THUAT PHUONG TAY<br /> <br /> i PHAM QUOC SU*<br /> <br /> <br /> <br /> Chaigneau (cd ten Viet la Nguyen Van<br /> K hdi nguyen viec tiep thu tri thdc va<br /> cac thanh tUu ky thuat phUdng Tay<br /> cua Nha Nguyen bat dau tU sU tiep xuc eua<br /> Thing), Vannier (Nguyin Vdn Chin) (2),<br /> Puymanel (Nguyin Van Tfn) (3), J.M. Dayot<br /> Nguyen Anh vdi nhiing ngUdi chau Au nhim (Nguyin Van Trf) (4)...Ngoai ra, "dUdi<br /> tim kiem sU giup dd de cho'ng Tay Sdn. trUdng" Nguyen Anh cdn cd eac nhan vat<br /> ngudi Phap khac cd ten Viet la Nguyen Van<br /> Khi chfnh quyen ho Nguyen d Dang<br /> Chieu, Nguyen Van Hao, Le Van Lang,<br /> Trong hi lUc lUOng Tay Sdn danh dd, dng<br /> Thing, Chan, Tin, Trf, Chieu, Hao, Lang<br /> hoang tre Nguyen Anh da phai tro'n chay<br /> deu la ten Viet do Nguyen Anh dat cho.<br /> va cau cdu ngUdi phUdng Tay. Sau khi lan "Chieu nguyen ten la Mdn-lai-phu-tfl,... Hdo<br /> lugt eau cdu ngudi Bo Dao Nha d Ma Cao, la Thdn-ba-hu)" (5).<br /> ngUdi Tay Ban Nha d Ma Ni, ngUdi Ha Lan<br /> d Batavia, ngUdi Anh d Calcutta va cau Khong chi cd ngUdi Phap, Nguyin Anh<br /> vien nUdc Phap deu vd hieu, Nguyen Anh eon cd ngudi Tay Ban Nha, ngUdi Bd Dao<br /> da phai nhd den vai tro ca nhan cua Ba Da Nha, ngudi Anh giup sdc. Cd the thd'ng ke<br /> Lgc (Giam muc ngUdi Phap) (1). Tii cugc nhdng ngUdi phUdng Tay tieu bieu trong<br /> gap gd dau tien vao nam 1777 tai dao Thd lUc lUdng cua Nguyen Anh cho'ng Tay Sdn,<br /> dd la, ngoai Ba Da Lgc, cdn ed: Vannier-si<br /> Chu, ca Nguyen Anh va Ba Da Lgc deu<br /> quan hai quan, Chaigneau-vien chdc, de<br /> nhan thay sU can thie't phai nUdng tiia, hd<br /> Forsant-vien chdc, V.O. de Puymanel-dai<br /> trd nhau. Mgt ben can sU giup dd de phuc<br /> ta edng binh, Laurent Barizy-dai ta bg<br /> hdi cd do ddng ho, mgt ben mud'n ldi dung<br /> binh, J.M. Dayot-si quan hai quan, F.<br /> de thuc day cong cugc truyen giao va<br /> Dayot, Despiaux...(ngUdi Phap), Antonio<br /> "phung sU cho ldi fch nUdc Phap" sau nay.<br /> Vicente Rosa, Antonio Jose Gamboa (ngUdi<br /> Bing sU nd lUc ca nhan, Ba Da Lgc da Bd Dao Nha), Manuel (ngUdi Tay Ban<br /> van dgng dUdc mgt so' ngUdi Phap am hieu Nha), Jacques Liot (hay cha Jacques ddng<br /> ve quan sU va ky thuat den giup Nguyin Franciscain?) (6). Su tham gia cua cac cd<br /> Anh, trong do ndi tieng phai ke den van phUdng Tay nay da giup eho Nguyin<br /> <br /> <br /> TS. Khoa Lich sU - Trudng Dai hoc Su pham Ha Ngi<br /> gidt so thanh hni ciia nha Rgiryen. 29<br /> <br /> Anh td chdc lai quan ddi, khien cho quan Quy trinh due sung trai qua cac khau: lam<br /> Nguyin trd nen tinh nhue, hoan thien kha mau, tao khuon, nung khuon, nau chay<br /> nang chien da'u va gianh nhiing t h i n g ldi ddng, rdt ddng, lam ngudi, mai be mat<br /> quyet dinh trUdc dd'i phUdng. sung... Cac khau nay deu dUdc lam theo ky<br /> thuat thu cong (8). Cac yeu to' ky thuat<br /> Sau khi danh bai Tay Sdn va lap ra<br /> phUdng Tay dUdc ap dung chu yeu d hinh<br /> trieu Nguyin, vua Gia Long da sfl dung tdi<br /> thdc, kieu dang, cau tao nong va cd sung.<br /> 40 ngudi nUdc ngoai (chu yeu la ngUdi<br /> Co ca trUdng hdp co sung dUdc mua san cua<br /> phUdng Tay) trong trieu dinh, vdi vai trd co'<br /> nUdc ngoai de lap vao sung tay tu che theo<br /> van, phien dich, day tieng nUdc ngoai va<br /> kieu thde phUdng Tay. Sach Dgi Nam thiCc<br /> tnic tie'p dam nhan cac chdc vu. Trong so'<br /> luc cho biet, cac nha che tao thdi Nguyen<br /> nhdng ngUdi phUdng Tay, quen thugc nha't<br /> da co' gang lam dUde mgt so' vii khf theo<br /> vin la Chaigneau va Vannier. Chaigneau<br /> mau cua nUdc ngoai, nhU sung "Phuc ba<br /> dUdc phong tude Toan t h i n g hiu, chiic<br /> tudng quan" cua nha Thanh (1879), sung<br /> Chudng ed, Kham sai dai thin. Vannier<br /> may cua Phap (1859), sung may cua Hoa<br /> ciing dUdc phong tUdc hau, chdc Chudng cd.<br /> Ky, cua Ddc (1883) va sung trUdng kieu<br /> Mac du nhiing ngudi phUdng Tay chi nam 1874 cua Phap" (9).<br /> dUde trgng dung d thdi Nguyin Anh-Gia<br /> Sung dai bac c6 nhieu loai, trong dd cd<br /> Long (7), nhUng da ed vai trd cUc ky quan<br /> sung Chan Hai, Xung Tieu. Sung Chan Hai<br /> trgng trong viec truyen ba tri thdc, giup hg<br /> CO hai loai; bing gang va bing dong. Theo<br /> Nguyen ap dung cd hieu qua cac thanh tUu<br /> Kham dinh Dgi Nam hgi dien sil le, sung<br /> ky thuat phUdng Tay de hien dai hda quan<br /> Chan Hai bing gang due "theo dung each<br /> dgi, cung nhu md d i u cho vigc nha Nguyen<br /> thiic phUdng Tay" co dUdng kfnh ndng sung<br /> hgc tdp phUdng Tay mgt each rgng rai hdn d<br /> 2 tac 2 phan. Sung Chan Hai bang dong cd<br /> cac trieu dai sau. Dudi day la nhiing thanh<br /> dudng kfnh ndng sung 1 tac 9 phan. Sung<br /> tUu chu yeu ma nha Nguyen da dat dUdc.<br /> Xung Tieu bing dong co 2 ed theo dUdng<br /> 1. Che tao vd khi kfnh ndng sung: loai 5 tac 4 phan va loai 5<br /> Dudi thdi Nguyen, cac xUdng due khf tac (10). Nam 1835, vua Minh Mang da cho<br /> gidi cua nha nUdc dUde dieu khien bdi Sd mua cac loai sung gang cua phUdng Tay,<br /> Do'c cdng thugc Vu khd', dat tnic tiep dUdi ddng thdi lenh cho thd Vii Kho' mo phdng<br /> quyen Bg Binh. Vu khf dUdc san xua't gdm hinh dang, kfch thudc sung Tay de due cac<br /> nhieu chung loai, nhUng ky thuat phUdng loai sung Chan Hai, Xung tieu (11).<br /> Tay chi dUde ap dung cho viec che tao mgt Thdi Tu Ddc, viec ap dung ky thuat<br /> so'loai vii khf. Tinh hinh cu the nhu sau: phUdng Tay trong che tao dai bac cd bUdc<br /> Che tgo sung tien dang ke. Nam 1859, Hoang Van Hien,<br /> tUdng muc Vu Kho' dUdc giao nhiem vu che<br /> Sung tu che theo ky thuat phUdng Tay<br /> tac sung dai bac bing dong. Thang 11 due<br /> cua quan xUdng nha Nguyin, ve cd ban cd 2<br /> xong, nong sung dai 7 thUdc, gom 3 den 4<br /> loai: sung dai bac (sung ldn) va sung tay<br /> doan nd'i vdi nhau bing dUdng xoay tron dc;<br /> (sfl dung ca nhan).<br /> dudng kfnh ndng: 2 den 3 phan (12). Loai<br /> Ve ky thuat, sung dugc due theo Id, mdi sung nay khi bin vin phai dd't thud'c nd, tao<br /> 16 mgt khdu. Ld dUdc dao sau xud'ng dit. nen lUc, day dan theo ndng sung ra ngoai.<br /> 30 Rghien cuu Lich sfl. so 3.2010<br /> <br /> Sung tay: Phd bien la loai sung Dieu nhiing khau dai bae Chan Hai hay Xung<br /> ThUdng (hay Dieu Sang), sung trUdng may Tieu dUde che theo ky thuat phUdng Tay<br /> da, c6 kfch thude nho, dung de trang bi cho ngay tU thdi Minh Mang. Song, dieu quan<br /> binh si. Loai siing nay dUdc san xua't nhieu trgng do la thd vii khf gay nd va chi dUde<br /> d cdng trUdng Vii kho' va mgt so' dia phUdng san xuat nhd ap dung ky thuat phUdng Tay.<br /> tu Ha Tinh trd ra Bic (13).<br /> Thang 1 nam 1856, "dia chan ldi" dUdc<br /> Sung tay kieu phUdng Tay b i t dau dUdc che tao lan dau tien vk dem thf nghiem d<br /> che tac tU thdi Minh Mang. Nam 1823, "Vu trUdng ban cd ket qua (19). Cung trong nam<br /> kho' che thfl sung tay, thuo'c nd manh theo nay, mgt cugc thfl nghiem khac lai dUdc tien<br /> kieu Tay dUdng" (14). Cung dudi trieu hanh. Sach Dgi Nam thiic luc cho biet,<br /> Minh Mang, nha vua cho mua thiet bi thang 4 Am lich ndm 1856, Trieu dinh eho<br /> phUdng Tay ve l i p rap vdi than sung tu che 'Thl nghiem dan dia chin ldi dUde dung nhU<br /> trong nude. Theo Dgi Nam thiic luc, nam mau thdc. Thudng cho ngUdi nguyen phai di<br /> 1835, vua "Ra lenh cho Vu khd'trfch lay hdn coi lam la Hiep quan Le Van Le ao quin va<br /> 3000 cai than sung Dieu Sang mdi lam, rdi ngan tien de khuyen khfch" (20).<br /> sdc cho thd, theo dung miu, lip hdn 3000 bg<br /> Sau khi Phap tan cong Da N i n g (1-9-<br /> may thach cd (co sung- tac gia ehu) do phai<br /> 1858), viec cung cd' he thd'ng phdng thu<br /> vien da mua cua Tay dUdng" (15). Sau thfl<br /> dUde nha Nguyen tien hdnh khan trUdng.<br /> nghiem ndy, viec che tao sung tay kieu<br /> Cac loai vii khf mdi, trong dd cd "dia chin<br /> phUdng Tay dUdc phd bien rgng rai. Bg Binh loi" dUdc sfl dung. Thang 3 ndm 1859, trieu<br /> da "phai nhiing thd due cd may da vao cac dinh cho "Cung cd' va phdng thu cfla bien<br /> tinh Nam Ky va di tdi thanh Tra'n Tay chi Thuan An: d i p 3 ldy da't Hy Du, Ld Chau<br /> ve ve cac may mdc sung Dieu thUOng" (16). va Hai Trinh; dSt sung ldn b i n g ddng; dat<br /> Thdi Tu Ddc, viec che tao sung tay kieu dan "dia chin loi" (21). Thang 4 ndm 1859,<br /> phUdng Tay v i n tie'p tuc, mac du khdng Hiep quan Le Tri lai dUde "giao nhiem vu<br /> che tao dan "dia chin ldi" (22).<br /> san xua't hang loat nhU trUde day. Nam<br /> 1859, vua chieu tap nhiing ngUdi cd "ky Che tgo thuo'c sung<br /> nghe tai kheo co the che tao khi gidi danh<br /> Viec che tao sung va "dia chin ldi" ed<br /> giac dUde" dUa ve Vu kho' va sai due "sung<br /> lien quan chat che vdi viec che tao thudc<br /> s i t may Phat Lan (Phap) 50 cay, each thdc<br /> sung (hay thud'c dan). Thud'c sung dUdc che<br /> 1 d d a n 9 vien" (17).<br /> tao tu cac loai "hda dUde" va cung la thanh<br /> Che tgo dgn tUu cua viec ap dung ky thuat phUdng Tay,<br /> Dan chu yeu la dan nd, cd thuo'c dan d tu khau pha che den khau gia, luyen bdi<br /> trong va vo kim loai, khi no cd sde cdng pha may mdc chay b i n g sdc nUdc.<br /> «<br /> va sat thUdng ldn, vdi ten ggi la "dia chan<br /> Ky thuat pha che thud'c sung cd ngay tfl<br /> loi", phan biet vdi thd dan da, dan gang<br /> thdi Gia Long, sang thdi Minh Mang cdn<br /> khong gay nd sau khi dUdc dai bac b i n di.<br /> tie'n trien hdn va ed the da cd sii hgc hdi tU<br /> Cung bdi ten ggi "dia chin loi" ma ed ngUdi<br /> thud'c nd cd sdc edng pha manh cua phUdng<br /> cho nd la mgt thd "min" va xem ra rat ed ly<br /> Tay thdi bay gid (23). Ndm 1829, trieu<br /> (18). Dieu nay cang cd ly hdn bdi "dia chan<br /> Nguyin eho lap xudng che' thud'c sung d i u<br /> loi" ra ddi rat mugn, vao thdi Tu Ddc, so vdi<br /> tien theo ky thuat mdi d HUu Trach, sdng<br /> 5T6t 50 thanh tyru cua nha Rguyen... 31<br /> <br /> HUdng. Sach Dgi Nam thiic luc cho biet, Mac du viec che tao eac tau may hdi<br /> trieu dinh "Sai quan kho Hda dUde la Tdn nUdc khdng the tien hanh dai trd vi td'n kem<br /> That Thiem dem 100 linh T h i n ed che cdi va no lUe tap trung qua eao, nhUng dieu dd<br /> gd chay b i n g sUc nUdc d khe Kim Nggc de chdng td nha Nguyen da rat cd' gang trong<br /> gia-luyen thud'c sung, ggi ten Id xe "Thuy viec ap dung ky thuat phUdng Tay vao linh<br /> hda ky te" (24). viic nay, ciing nhU cho thiy sU tai tri cua thd<br /> thu cdng Viet Nam thdi bay gid. John White<br /> Viec che tao thud'c sung v i n dUde tie'p<br /> mgt si quan hai quan My da tdi nUdc Dai<br /> tue dudi thdi Tii Ddc. Nam 1864, trieu dinh<br /> Nam nam 1820 nhan xet: "NgUdi Viet qua la<br /> lai "Cho lap edng trUdng gia thud'c sung<br /> nhiing nha ddng tau thanh thao. Hg hoan<br /> bing sdc nUdc tai xd Thac Ong, thugc<br /> thanh cdng trinh cua hg vdi mgt ky thuat<br /> huyen HUdng Tra, Thda Thien" (25). The<br /> het sdc chfnh xac" (27). Cd hai loai tau,<br /> nhUng, day da Id thdi diem Phap chiem<br /> thuyen dUdc ddng theo kieu phUdng Tay la<br /> xong 3 tinh mien Ddng Nam Ky, huge trieu<br /> thuyen bgc ddng va tau may hdi nUde.<br /> Nguyen phai ky Hiep Ude Nham Tuat<br /> (1862), thUa nhan quyen chiem ddng cua Thuyen bgc dong: La loai thuyen ldn,<br /> chung d 3 tinh nay. ldm bing gd, bgc ddng ben ngoai. Loai<br /> thuyen nay dUde chia thanh nhieu hang:<br /> 2. Dong tdu-thuyen<br /> hang ldn, hang nha't, hang nhi, hang ba;<br /> Ngay khi eon d Gia Dinh, vdi sU giup dd dUde dat ten theo quy dinh cua cae thd<br /> cua nhiJng si quan hai quan Phap nhU hang. Vf du: Bao Long, Thai Loan, P h i n<br /> anh em nha Dayot, Vannier, Forsant, Bing la thuyen dgi hgng; Vu Phi, Van<br /> Chaingneau, Nguyen Anh da cd y thdc che Dieu, T h i n Giao, Thg Hac la hgng nhd't;<br /> tao loai thuyen chien bgc ddng theo ky Tinh DUdng, Binh DUdng, Diem DUdng la<br /> thuat cua phUdng Tay. Sau khi len ngoi, hgng nhi, Thanh Hai, Tinh Hai, Binh Hai,<br /> Gia Long tiep tuc duy tri cac xudng ddng Dinh Hai la hgng ba.<br /> tau ldn d Gia Dinh, lap them cdng xUdng d<br /> Cling cd the da cd mgt so' it thuyen bgc<br /> Nghg An va dae biet thiet lap rat nhieu<br /> ddng trong cac ddn vi thuy quan cua Nguyen<br /> xUdng ddng thuyen d Kinh dd Hue. Cac<br /> Anh, song loai thuyen nay phd bien hdn tU<br /> thuyen chien dUde ddng trong thdi gian<br /> khi Nguyin Anh len ngoi (1802). Sau nay,<br /> ndy chu yeu la kieu: "thuyen Tay dUdng<br /> Gia Long tap trung mgi no lUc cho viec ddng<br /> hang nhd" va "thuyen Hai dao hang nhd"<br /> thuyen theo kieu Tay dUdng loai nho, cdn<br /> (26).<br /> thuyen bgc ddng ehi dUde dUdc phat trien<br /> Ke tuc Gia Long, Minh Mang trd thdnh hdng loat d eac thdi vua sau.<br /> vi vua cd nhieu nd liic n h i t trong vigc che<br /> Vua Minh Mang la ngUdi rat chu trgng<br /> tao cac tau - thuyen theo ky thuat phUdng<br /> cai tien thuyen bgc ddng. Ngay sau khi len<br /> Tay. Xudng Thanh PhUde d Kinh do Hue la<br /> ngdi, dng da cho mua mgt chiee thuyen bgc<br /> cd sd ddng thuyen ldn, chuyen ddng thuyen ddng ldn cua Phap dai 6 trUdng 5 thudc 5<br /> bgc ddng cac hang cua trieu dinh. Khdng tic, rgng 1 trUdng 8 thudc, sau 1 trUdng 2<br /> ddng lai d kieu "thuyen Tay dUdng", trieu thudc 5 tie. Sau dd nhd vua lenh cho xUdng<br /> Nguyen eon tien hdnh che thfl cae loai thuyen Trieu dinh md phdng theo ky thuat<br /> "thuyen hda cd" (hay tau may hdi nUde) va cua thuyen nay ma che tao them nhieu<br /> da thdnh edng sau mgt so'lan that bai. chiee khac (28).<br /> 32 Rghien ciiru Lich sfl. sg 3.2010<br /> <br /> Thdi Thieu Tri, viec ddng thuyen loai nghiem da thdnh cdng (32). Sach Dgi Nam<br /> nay v i n dUdc tiep tue. Sach Dgi Nam thiic thiic luc chep: Nam 1839, "Vua di chdi cau<br /> luc cho biet, nam Thieu Tri thd 5 (1845): sdng Nhi Ha, xem thf nghiem thuyen may<br /> "Ddng thuyen Bao Long hoc ddng (dai 9 hdi nUde, t h i y may mdc linh dgng, chay di<br /> trUdng 9 thUdc ngang 2 trUdng 3 thUdc, sau nhanh nhe, thUdng Do'c cdng Phd giam do'c<br /> 1 trUdng 7 thUde, theo each thdc thuyen Hoang v a n Lich, Vii Huy Trinh mdi ngudi<br /> Thai Loan). Cho de do'c Doan Kim trdng coi mgt n h i n pha le bit vang, mgt ddng Phi<br /> viec nay" (29). long dai kim tien, lai gia ham eho giam do'c,<br /> them hai cap, thudng k h i p ca do'c cdng va<br /> Nhin chung dudi thdi Thieu Tri, Tii Diic,<br /> linh thg 1.000 quan tien" (33).<br /> cac xUdng dong thuyen khong c6 cai tien gi<br /> dang ke ve thuyen bgc ddng. Tuy nhien, viec Thang 10 nam 1839, chiee tdu may hdi<br /> ap dung ky thuat phUdng Tay vao che tao nUdc thd hai ra ddi, phf td'n che tao la<br /> loai thuyen nay c6 ve da rat phd bien. Vi the, 11.000 quan. Chiee nay dai 4 trUdng 3<br /> vien Trung iiy hai quan Phap B.de Corbigny thudc 2 tic, rgng 8 thUdc 1 tic, sau 3 thudc<br /> de'n Hue nam 1875 da nhan xet: "Chung toi 6 tie. Dae biet, neu nhU chiee d i u cdn diing<br /> di ngang qua eac xudng ddng tau cua Nha may cii cua tau Tay lap vao, thi chide nay<br /> nUdc, Tren mgt chiee cd vai thd dang ldm cd bg may mdi do Giam ddc Hoang Van<br /> viec, va mgt chiee mdi ha thuy cho tdi cd Lieh che ra (34), (35).<br /> dUdc mgt y nghi chfnh xac ve cac con thuyen<br /> Nam 1840, trieu dinh lai mua mgt chiee<br /> di tren bien ldn. Cac sd dd ddng thuyen nay<br /> tau cii, may mdc da han ri, ndi sat rd nUdc,<br /> gid'ng vdi sd dd cac thuyen Tay phUdng<br /> chay cham. Vua sai thd thao ra xem xet,<br /> trongthe ky trUdc" (30). ' .'• .>.'1 • .w<br /> ehinh dd'n lai, cho chay thi vdi thuyen Binh<br /> Tdu mdy hai niidc: Day la phUdng tien Hai (vd'n ndi tieng chay nhanh) tU cfla<br /> ma sfl sach nha Nguyen thUdng ggi la Thuan An den cfla Dd Nang. Ket qua,<br /> "thuyen hoa cd", vo'n dUdc phat minh tii thuyen may chay nhanh hdn. Ngay sau dd,<br /> phUdng Tay hdi d i u the ky XIX. Tau may theo each thdc chiee tdu vUa mua, chiee tau<br /> hdi nUdc cua phUdng Tay da tUng xuat hien hang trung kieu mdi dUde che tao, ed ky<br /> trong liie lUdng thuy binh eua Nguyen Anh thuat cai tien hdn. Sach Dgi Nam thiic luc<br /> d thap nien cud'i the ky XVIII (do Nguyin ghi: "Lam cai tdu hdi nUdc hang trung kieu<br /> Anh thue hoae mUdn dUdc), song nha mdi. Sai ChUdng vg Doan Kim, Chanh Phd<br /> Nguyen chi chinh thdc che tao loai phUdng giam do'c Le Van Quy, Le van Xuyen chieu<br /> tien nay tU cuo'i thdi Minh Mang. theo the che each thdc tau chay hdi nUde<br /> hang to mdi mua ve cham ehude ma ldm".<br /> Nam 1838, nhan tha'y Uu diem "kieu<br /> Sach nay eon ghi rat d i y du kich thude vk<br /> thuyen ay nhd hdi ma chuyen dgng khdng<br /> eac bg phan chi tiet cua tau, cung nhU chat<br /> can gid nUdc thuan hay nghich, khong b i t<br /> lieu (gd lim, sat, ddng) de lam cae bg phan<br /> sdc ngUdi cheo cho'ng ma thuyen tu phdng<br /> dd (36).<br /> nhanh...", vua Minh Mang da "sflc cho Vd<br /> kho' nghien cdu theo dung each thdc Nhu vay, cho den cuo'i thdi Minh Mang,<br /> thuyen may mua cua Tay dUdng trUdc day nha Nguyen da cd 4 tau may hdi nUdc:<br /> de tau len xin lam" (31). Sau cugc thf Chiee mdi mua loai ldn ggi la Yen Phi,<br /> nghiem lan dau vao thang 2 nam 1839 that chiee vUa mdi ddng hang trung ggi \k Van<br /> bai vi "ndi hdi bi vd", den thang 4 thi Phi va chiee nhd la Vu Phi, cdn chiee eii.<br /> HTot so thanh tuu ciia nha Rgiryen. 33<br /> <br /> <br /> hang trung dung lam tau van tai, ggi la "6 trieu Nguyen cho biet, nam 1826, "Ty Vii<br /> thuyen" (tau den). kho' dUde lenh ddng xe "Thuy sUdng" b i t<br /> chudc theo xe cua ngUdi Tay dUdng" (38).<br /> Thdi Thieu Tri, viec mo phong theo kieu<br /> miu t i u may hdi nUdc cua phUdng Tay v i n Dudi trieu Minh Mang, viec che tao<br /> dUde tien hanh. Nha vua da eho thao chiee thud'c sung dUde tien hanh tren quy mo ldn,<br /> tau Yen Phi, phong theo de dong chiee Van song dieu dang lUu y khdng chi d bUdc tien<br /> Phi mdi nhU chiee Van Phi cii; ddng thdi cua ky nghe hda chat, pha che thuo'c nd, md<br /> dong them mgt chiee nho dat ten \k HUdng con d cho ngUdi ta da biet che tao mgt loai<br /> Phi. Den thdi Tu Ddc, nha vua eho tu bd lai may theo nguyen ly ky thuat phUdng Tay<br /> tau Yen Phi, ddng nhd lai thuyen Van Phi. de dung cho viec luyen thudc sdng, dd la<br /> NhUng nhin chung, dUdi cae trieu Thieu may "Thuy hda ky te". May nay dUdc che<br /> Tri, Tu Ddc, viec ddng tau may hdi nUde tac va dUa vao sfl dung tU nam 1829, tai<br /> khdng cd nhieu thanh tUu. Dae biet la dudi xUdng che thuo'c sung dau tien theo ky<br /> trieu Tu Ddc, sau nam 1858 (Phap tan thuat mdi cua nha Nguyen d Hflu Trach,<br /> cdng Da Nang), do tinh hinh chinh tri, gin Khe Kim Nggc, thugc Hue (39). Dfch<br /> quan sii phdc tap, trieu dinh khdng the dau than vua Minh Mang da "den khe doanh d<br /> tu cho viec tu ddng tau may hdi nUde niia, Hflu Trach, xem xe Thuy hda ky te*' va td<br /> ma thay vao dd la viec dat mua cae tau ve "rat hai long" (40). Ky thuat lam xe<br /> may td nUdc ngoai. '•'•''': "Thuy hoa ky te*' va cac loai xe chay bing<br /> sflc nUdc noi chung la phai chgn ndi cd thac<br /> 3. Cdc hoqt dgng cong nghe khdc<br /> nUdc, sflc nfldc c6 the lam quay dfldc banh<br /> Ngodi nhiing thanh tUu dat dUde trong xe. Day la sfl van dung ky thuat mdi mk<br /> viec che tao vu khi va ddng tau-thuyen, trUde do chUa c6 d nUdc ta. Nam 1834, xe<br /> quan xUdng nha Nguyen cdn tien hanh che Thuy hoa ky te lai dfldc che tao bdi mgt<br /> tao mdy xe gd chay bing sdc trau, siic nUdc, ngUdi la Trfldng Viet Suy.<br /> mdy nghien thudc sung van hanh nhd thac<br /> Vin theo nguyen ly ky thuat phUdng<br /> nude, mdy hut niidc tiidi ruong, xe ciiu hoa...<br /> Tay, quan xUdng trieu Nguyen da tien tdi<br /> tren ed sd ap dung eac nguyen ly ky thuat<br /> che tao may xe gd chay bing sflc nfldc. Nam<br /> eua phUdng Tay. Dieu dd the hien sii tai<br /> 1837, vua ra lenh "Lam xe may cfla gd (bit<br /> kheo, y thdc khong ngdng hgc hdi, cai tien<br /> chfldc kieu m i u Tay dUdng lam ra). Vua<br /> ky thuat cua eac nha chuyen mon va thd thu<br /> thudng cho thd 100 quan tien" (41). Viec ldi<br /> edng Viet Nam thdi bay gid. Mgt nha buon<br /> dung sflc nfldc de chay may da md ra mgt<br /> Phap la Auguste Borel, cd mat d Viet Nam<br /> trien vgng to ldn cho cac boat dgng cong<br /> nam 1817 da nhan xet: "ngUdi thd Viet Nam<br /> nghe. Bdi the, nam 1838, Minh Mang lai<br /> rat kheo leo, tuy khdng cai thien nhiing do<br /> cho "Lam xe may xe gd d thac Dai thon<br /> vat hg trdng tha'y, nhUng hg biet each bat<br /> Dfldng Hoa, nguon ta Trach. Sai bg Binh<br /> chudc dung het cac dd vat ay" (37).<br /> bat mgt quan ve, 300 bien binh khdi dUdng<br /> Thanh tUu sdm phai nhic den d day do la nfldc chay, dip bd de, tuy the ma lam, cong<br /> viec quan xUdng trieu Minh Mang da che ra viec lam xong, cim gd lam cfla, may mdc<br /> xe 'Thuy sUdng" (tdc xe chd nUdc) de cd the nhanh nhe, xe thanh tam van, cung dfldc<br /> sfl dung khi chfla chay (cd vdi phun nUde len bing phing, thfldng eho phd giam ddc che<br /> cao) hodc tUdi rugng chdng han. Sfl sach ra la bgn Vu Huy Trinh 100 lang bac. Vua<br /> 34 Rghien cihi Lich sfl. sg 3.2010<br /> <br /> bao Bd Cong ring: xe may nay so vdi cdng thflc va ky thuat quan sfl phfldng Tay,<br /> ngUdi khong hdn kem lam, nhflng ding kia khdng chl thdng qua viec che tao, mua sim<br /> la sflc ngUdi md day thi tU nhien, thi hdn vu khf va phUdng tien de trang bi eho quan<br /> kem cd the tha'y dUde" (42). ddi, ma eon the hien d viec td chflc, huan<br /> luyen ky thuat hanh binh va i.ac chien. Vdi<br /> Thdi Tu Dflc, do nhu ciu luyen thuo'c<br /> sU cd' van cfla mdt so' si quan Phap, Nguyin<br /> sung tang len de phuc vu cho cac mat tran<br /> anh da ed mgt dgi quan dUde td chflc, huan<br /> cho'ng Phap nen trieu dinh tiep tue eho che<br /> tao xe Thuy hoa ky te vao nam 1858 (43). luyen theo hfldng hien dai kieu chau Au.<br /> Viec che xe tat nUdc theo ky thuat phUdng Trong so' cac ed' van quan sii eua Nguyen<br /> Tay cung phd bien hdn. Nam 1865, trieu Anh, tieu bieu nhat phai ke den V.O.<br /> dinh "Bit d i u eho che tao xe tat nUdc b i n g Puymanel (46) va J.M Dayot (47).<br /> trau keo, phdng theo each thflc cua Phap. De cd the dieu khien dUde dgi ngii covin<br /> Sd Do'c cong chiu trach nhiem che tao 27 cd quan sii ndi tren, ban than Nguyen Anh<br /> de dfla cho cac tinh tfl Phu Yen, Binh Dinh cung da tu minh nghien cflu cae tdi lieu<br /> de'n Nghe An, Thanh Hda ldm m i u che tao quan sii Phap. Theo tac gia Ho Van Ninh,<br /> them" (44). ngay khi eon lflu vong, Nguyen Anh da<br /> dfldc Ba Da Lgc dich ra chfl Han nhieu tac<br /> Ciing de tiep thu ky thuat phfldng Tay<br /> pham khoa hgc quan sfl cfla phfldng Tay de<br /> mgt each day du hdn, tfl sau nam 1860, nha<br /> dng dgc. Mgt tUdng linh Phap \k Lemonnier<br /> Nguyen cdn gfli ngfldi ra nfldc ngoai, nhfl<br /> cho biet Nguyin Anh da tflng dgc d Sai Gdn<br /> qua Phap (Toulon), qua Trung Hoa (Hfldng<br /> nhflng binh thU ma Napoleon da tflng dgc.<br /> Cang, Ma Cao) hgc nghe. Trong so' nhflng<br /> Lemonnier viet: "NhQng cugc hdnh binh<br /> ngfldi dd cd Dang Huy Trfl (1825-1874) da<br /> cua vua xfl Nam Ky gid'ng nhau mgt each<br /> hai lan den Hfldng Gang va Ma Cao (1865,<br /> ky la vdi nhflng cugc hdnh binh cfla De<br /> 1867) de "tham phdng dfldng tinh". Ong da<br /> nhat Cgng hda Phap, gid'ng ca ve mat td<br /> cai trang gid'ng nhfl ngfldi Thanh de hoat<br /> chflc, ve vu khf va nha't la ve anh hfldng<br /> dgng. Ong cd vii nhflng ngfldi thd Viet Nam<br /> cua cac nha quan sfl Phap cud'i the ky<br /> dfldc phai sang Hfldng Gang tfch cflc tham<br /> XVIII" (48).<br /> gia ddng tau thuy chay bing hdi nfldc do<br /> ngfldi Anh hfldng d i n ky thuat. Ban than Sau khi len ngdi, Gia Long v i n tiep tuc<br /> ong cung da hgc nghe nhiep anh vk du nhap duy tri cd tfnh b i t huge each thflc td chflc<br /> nghe nay vao Viet Nam. Hieu anh cua dng quan dgi, hanh binh va tac chien kieu chau<br /> lay ten la "Cam Hieu Dfldng", khai trfldng Au, vdi sfl ed' van cfla cae si quan Phap da<br /> ngay 11-3-1869 tai Ha Ngi. Day la hieu anh theo dng tfl trUde dd. Binh linh tham chf<br /> dau tien trong lich sfl nfldc ta (45).<br /> cdn mac ddng phuc b i n g ni, da mua cua<br /> 4. Ap dung tri thdc phuang Tdy Anh vk phfldng Tay (49).<br /> trong qudn dgi Sang thdi Minh Mang, mac du da lin<br /> Ifldt eho hdi hfldng nhflng ed' van quan sU<br /> Trong td chiic qudn dgi<br /> phUdng Tay do nghi ngd nhflng ngUdi nay<br /> Quan dgi nha Nguyin ra ddi tfl trfldc lam gian diep, song nha Nguyin v i n ed y<br /> khi trieu dai nay dfldc thiet lap, do chinh thflc ap dung each thflc td chflc quan ddi<br /> Nguyin Anh gay dflng. De co du sflc manh, cua phfldng Tay de hfldng tdi mdt dgi quan<br /> Nguyin Anh da rat tfch cflc ap dung cac tri co't tinh nhue ma khdng ed't nhieu, bd bdt<br /> HTgt so thanh tuu cfla nha Rguyen... 35<br /> <br /> lUdng ngUdi cim cd tfl 40 ngfldi xud'ng cdn 2 Den thdi Tu Dflc, mac du phai dd'i diu vdi<br /> ngUdi cho 1 ve (500 quan). Quan dgi dfldc Thflc dan Phap nhflng quan dgi lai trang bi<br /> trang bi hodn thien hdn, theo hUdng hien kem di. Viec mua vu khf phfldng Tay khdng<br /> dai. Bg binh cd Kinh binh va Cd binh, dUde cdn dfldc thfldng xuyen vk tuy theo tflng dia<br /> chia theo ddn vi "doanh" (2.500 ngudi), "ve" phudng. Vf du, nam 1882, Tu Dflc sai "quan<br /> (500 ngUdi), "dgi" (50 ngUdi), "thap" (10 tinh Lang Sdn sang Hudng Cang hdi mua<br /> ngUdi), va "ngu" (5 ngUdi) (50). 200 cay sung Tay, 2 hdm dan (gia 414 lang<br /> bae) de phdng dung eho viec quan tinh iy"<br /> Thdi Thieu Tri td chflc quan dgi khdng<br /> (52). Quan dgi trieu dinh, mdi dgi (50 linh)<br /> ed gi thay ddi. Thdi Tii Dflc, tinh hinh dat<br /> chl ed 5 sung dieu thUdng, tflc ty le giam<br /> nfldc rdi ren nen trieu dinh ehu y nhieu<br /> xud'ng cdn 1 tay sung cho 10 linh. Hing<br /> hdn den viec vo bi, nhflng lai khdng ap<br /> nam, quan Ifnh chi tap ban mgt lin, mdi tay<br /> dung binh phap vk ft sfl dung ky thuat<br /> sung chi dfldc b i n 6 vien dan.<br /> quan sfl phfldng Tay, ma trd ve vdi binh<br /> phap va ky thuat truyen thd'ng. Quan dgi Phfldng tien trang bi cho qudn dgi nha<br /> nha Nguyin vd'n da lae hau so vdi thdi dai, Nguyin dUdc ndi tdi d day la nhflng thuyen<br /> lai cdng trd nen lac hau hdn. > ._ . ,- bgc ddng va tdu hdi nfldc che tao theo ky<br /> thuat phUdng Tay. Ngoai nhflng tau,<br /> Trang bi vd khi vdphiiOng tien cho qudn doi<br /> thuyen do quan xUdng tfl che, nha Nguyin<br /> Nhfl da neu tren, nha Nguyen tien hanh cdn mua mgt so' thuyen bgc ddng va tau cua<br /> che tao cac loai vu khf tren ed sd ap dung phfldng Tay de tang cfldng sflc manh eho<br /> ky thuat phfldng Tay khdng ngoai muc dfch thuy quan (53).<br /> trang bi vdi so' lUdng ldn cho quan ddi.<br /> Thdi Gia Long, thuy binh cd 3 chien<br /> Song, khdng chi tU che, nhd Nguyin eon<br /> thuyen kieu phfldng Tay, ngoai ra cdn ed<br /> tie'p tuc dat mua cua phUdng Tay nhflng vu<br /> thuyen ldn bgc ddng t u i n dUdng. NhQng<br /> khf hien dai vk tinh nang td't hdn de trang<br /> thuyen kieu phUdng Tay ndy do nhflng<br /> bi cho quan dgi. Theo tac gia Dd Vdn Ninh,<br /> ngudi Phap thed giup dieu khien. Nguyin<br /> thdi Gia Long, ve vu khf, cfl 113.000 li'nh ed<br /> v a n Chan quan tau "dai hieu PhUdng Phi",<br /> 30.000 vu khf phUdng Tay, vk cfl 15.000<br /> Nguyin Van Thing quan tau "dai hieu<br /> phao thu cd 400 dai bac. Ngoai ra, eon cd<br /> Long Phi", Le Van Lang quan tau "dai hieu<br /> 12.000 than binh va cim binh canh phdng<br /> Bing Phi" (Chin, Thing, Lang la nhflng<br /> ciing dfldc trang bi sung dieu thfldng, h u i n<br /> ngfldi Phap, dfldc dat ten, hg Viet) (54). Ba<br /> luyen theo phUdng Tay. Thuy binh cd<br /> thuyen kieu Tay nay, mdi thuyen trang bi<br /> 17.000 quan vdi 3 chien thuyen kieu<br /> 30 dai bae.<br /> phfldng Tay. Cd thuyen ldn bgc ddng t u i n<br /> dfldng, cd 100 chie'n thuyen ldn cd may b i n Dang chu y trong cac phfldng tien eua<br /> da va dai bac, 200 chien thuyen nhd trang thuy quan nhd Nguyin la cac loai thuyen<br /> bi tfl 16 den 20 dai bae, 500 thuyen nhd (hay tau) may hdi nfldc mua dUde eua ngfldi<br /> hdn cd mdy b i n da vk 1 dai bac (51). phfldng Tay. Day \k thfl thuyen chien tien<br /> bg nha't, chfla tflng cd trong thuy quan Viet<br /> Thdi Minh Mang, mdi ve quan (500-600<br /> Nam trfldc thdi Nguyin Anh - Gia Long.<br /> linh) dfldc trang bi 2 dai bae t h i n edng va<br /> 200 khau thach cd dieu thUdng (ty le 4 tay Thdi Minh Mang, Dao Tri Phu dUde cfl<br /> sung eho 10 linh). sang phUdng Tay mua mgt chiee thuyen<br /> 36 Rghien ciiru Lich sfl. sg 3.2010<br /> <br /> nho cd "may dd't Ifla" dem ve. Chiee thuyen ddng thuyen" (58). Nam 1865, Tfl Dfle lai<br /> nay dUdc dat nhflng ten ggi la Yen phi, Vu cfl vien Ngoai lang Bg Cdng la Hodng Van<br /> phi, Hfldng phi. (55) Mac du mua tdu eua Xfldng den nhd Phap va cung phai vien<br /> phfldng Tay, song khdng chi ddn t h u i n Phap di Hfldng Gang mua mgt con tdu<br /> mua ve de dung ma vua Minh Mang rat khac. Mua xong, Hoang Van Xfldng thue<br /> chu trgng den viec hgc tdp ky thuat phfldng ngfldi lai tau ve (59).<br /> Tay de tu che tao. '• " • r'^ i f t - ' •-" ''--<br /> Cd dfldc phUdng tien hien dai, v i n dd<br /> Sang thdi Thieu Tri, viec tii che thuyen dat ra la phai bao dfldng, sfla chfla vk tfl lai<br /> may giam di, nhUng viec mua sam lai dfldc dfldc tau. Bdi the, nam 1864, Trieu dinh da<br /> dau tfl nhieu hdn. Nam 1844, Dao Tri Phu "giao cho Thuy sfl va Vu khd' tuyen chgn 8<br /> lai tfl phfldng Tay ve dang mgt thuyen ldn ngfldi phai di theo tdu thuy cua Phap de<br /> CO "may dd't Ifla", tri gia hdn 280.000 quan hgc lai va sfla chfla. Cfl vien Ngoai lang<br /> tien. Thuyen nay than dai 9 trUdng 5 thUdc Hoang Van Xfldng va Cai dgi Le Van Man<br /> 7 tac, be ngang 2 trfldng 1 thUdc 5 tie, be giQ chflc chanh va phd quan. Mdi ngfldi mdi<br /> sau 9 thude, khudn khd hdi to, chay tren ngay dfldc cap 1 quan 5 tien" (60). Nam<br /> mat nude toan b i n g may mde ehuyen van. 1865, Trieu dinh Ifla chgn mgt so' hoa tieu<br /> Vi thuyen chay nhanh hdn ngUa phi nen vk thd may (ngfldi Au va Trung Qud'c) ma<br /> vua cho dat ten la "thuyen ldn cd may dd't Hoang Van Xfldng da thue dfla tdu tfl<br /> Ifla, hieu la Dien phi" (56). Sflc chay cua Hfldng Gang ve trfldc dd, de thue hg hfldng<br /> thuyen may nay, dfldc ghi chep trong sach ddn, ddo tao thuy thu trong thdi han 1<br /> Dgi Nam thiic luc nhfl sau: "Tfl trfldc den nam, lUdng thang tuy theo cdng viec tra tfl<br /> nay, cac thuyen b i n g ddng tfl ngoai bien 30 ddng den 300 ddng. Trieu dinh giao eho<br /> quay lai ve, v i n den hang thang, the mk Bg Binh liia chgn 1 quan do'c, 2 s u i t dgi va<br /> thuyen Dien phi tfl ngoai bien ve khdng 100 linh thfly khde manh de chuyen hgc.<br /> day vai ngay da den cfla bien Can Thd tinh Bien ly Hoang Tuan Tfch dfldc cfl lam quan<br /> Gia Dinh..., rdi lai nho neo chay den do'c (61). Tien xa hdn nfla, ndm 1865, theo<br /> Kinh... Ke tfl cfla bien C i n Thd den Kinh, de nghi cua Pham Phu Thfl, "Trieu dinh<br /> le thfldng di ngfla phai 4 ngay 6 gid 5 khic, eho lap "Nha Thuy hgc" de dao tao ngfldi<br /> thuyen Dien phi di chi ma't 3 ngay 6 gid, lai tau, thuyen di tren bien" (62).<br /> the la nhanh hdn ngfla di dfldng bg 1 ngay<br /> 5 khic" (57). Cd the coi Dien phi la chiee Theo thd'ng ke cua Tien si Nguyin Van<br /> thuyen may hien dai nha't trong lflc Ifldng Dang, tfl nam 1839 den nam 1876, Nha<br /> thuy quan Trieu Nguyen hdi ay. Nguyin ed tat thay 16 chiee tau may hdi<br /> nfldc, trong dd cd 3 chiee do quan xfldng<br /> Thdi Tfl Dflc, viec tfl che tau hdi nfldc nha Nguyen tU ddng tren cd sd md phdng<br /> gin nhu da dflng lai, trieu dinh ehi eon biet tau phUdng Tay (vao cae nam 1839, 1840),<br /> mua tau nfldc ngoai. Dieu mau t h u i n la Tfl 8 chiee mua cua nfldc ngodi (vao cac ndm<br /> Dflc vfla lo dd'i phd vdi Phap, lai vfla phai 1840, 1844, 1865, 1866, 1870, 1872) va 5<br /> trdng cay vao Phap. Nam 1864, chiee tau chiee do Phap tang (vao nam 1876) (63).<br /> ldn bgc ddng d i u tien nhd Phap mua tai Phan ldn so' tdu may hdi nUdc ndi tren dfldc<br /> Hfldng Gang da den cfla bien Thuan An, dung vao viec qud'c phdng, chi mgt vai chiee<br /> sau hdn 4 ngay dem di dUdng. Trieu dinh ddi khi sfl dung eho cac ehuyen cdng can<br /> dat ten tau nay la "Min thda khf cd dai eua quan chflc trieu dinh ra nfldc ngoai.<br /> gTot so thanh tuu ciia nha Rguyen... 37<br /> <br /> <br /> Tuy nhien, v i n de Id d chd nhflng con tau Ky thuat kien true dUdc nha Nguyen ap<br /> dd cd phat huy dfldc tac dung hay khong, dung ddng loat cho cac thanh luy la kieu<br /> nha't la trong viec t u i n duyen, cho'ng hai thflc Vo bang (Vauban) - mgt dang kien true<br /> tac va cac the liie ngoai bang xdm nhap hai quan sU thien ve phdng ngii, vd'n thinh hanh<br /> phan qud'c gia. d Phap va Tay Au the ky XVII-XVIII (64).<br /> Kieu thanh Vd-bang ndi bat len vdi viec bo'<br /> Tren thflc te, mac du quan dgi nha<br /> trf cae phao dai (bastion), nhflng phao dai<br /> Nguyen dUde trang bi tau may hdi nfldc,<br /> gdc (lunnette d'angle), nhflng phao nhan<br /> song viec van hanh va sfla chfla cae tau<br /> (ambrassure), nhflng dfldng chan thanh<br /> may dd rat khd khan. Trieu dinh cd chu y<br /> ngoai (berme), nhflng dfldng ngoai hao<br /> de'n viec ddo tao thd sfla chfla, nhflng den<br /> (glacis)...(65). De ap dung ky thuat xay<br /> cud'i thdi Tfl Dfle, cac tdu may hdi nUde deu<br /> thanh kieu Vd bang, Nguyin Anh khdng chi<br /> lan Ifldt bi vd va hdng hdc md khong the<br /> nghien cflu nhflng tai lieu ve kieu kien tnic<br /> khic phuc dUdc.<br /> nay, ma eon dfldc sfl cd' van trflc tiep cua cae<br /> 5. Trong linh vUc kie'n triic qudc phong si quan Phap, dae lflc nhat la<br /> Ky thuat phUdng Tay dfldc hg Nguyin V.O.Puymanel.<br /> ap dung vao linh vflc kien true qud'c phong Tda thanh kieu Vd bang diu tien dfldc<br /> tfl kha sdm, ngay tfl khi Nguyin Anh con Nguyin Anh xay dUng la thanh Sai Gdn,<br /> cho'ng Tay Sdn, vdi eac thanh luy: Sai Gdn tren da't Gia Dinh. V.O. Puymanel \k ngUdi<br /> (1790), Dien Khanh (1793).... trflc tiep giam sat thi cong, eung vdi<br /> Theodore Lebrun-mgt si quan edng binh<br /> Sau khi nha Nguyin thanh lap, ky<br /> Phap khac, ngfldi chiu trach nhiem hga dd<br /> thuat kien true kieu phfldng Tay da dfldc<br /> thiet ke tda thanh. Thang 3 nam 1790,<br /> ap dung dd'i vdi h i u het cac thdnh luy cua<br /> thanh dUde khdi cdng xay diing va hoan<br /> trieu dai ndy, tfl Kinh thanh Hue (1802-<br /> thanh sau dd 3 thang. Sach Dgi Nam thiic<br /> 1842) tdi eac tra'n thanh: Gia Dinh thanh<br /> luc mo ta: 'Thanh dip theo kieu Bat Quai,<br /> (1830, 1837), Bic thanh (tflc thdnh Ha Ngi,<br /> b gifla la eung dien, ben ta diing nha Thai<br /> 1803), va eac tinh thanh, trong dd tieu bieu<br /> Mieu, phfa sau mieu la kho tang, ben hflu<br /> phai ke den: Bic Ninh (1805), Sdn Tay<br /> dat cue che tao... GiQa san dflng ky dai ba<br /> (1822), Hai DUdng, Nam Dinh, Nghe An<br /> ting, tren lam vgng dau bat giac Tam cfla<br /> (1831), Dien Hai (Da Ning, 1847); ngoai ra<br /> thanh deu xay bing da ong ngang dgc cd<br /> c d n i a Cao Bing, Lang Sdn, HUng Yen,<br /> tam dudng, Dong sang Tay dai 131 trfldng<br /> HUng Hda, Thanh Hda, Quang Nam,<br /> 2 thfldc. Nam sang Bic cung the, cao 13<br /> Quang Ngai, Binh Dinh, Phu Yen, Bien thudc, chan diy 7 trfldng 5 thfldc. Phia<br /> Hda, Vinh Long, Ha Tien... Tdng cgng cd tdi ngoai thanh la hao, cd cau treo bic ngang.<br /> 29 tinh thanh, 1 Kinh sfl (Hue) va phu Chu vi ngoai thanh la 794 trfldng... (66).<br /> Thfla Thien dUde kien true theo kieu<br /> phfldng Tay. Tham chi, ca nhflng ddn canh, Mgt tai lieu cua Bd ngoai giao Phdp nam<br /> phao dai nhd (Co Td, Nggc Vflng...) eung 1791 CO doan viet: "Cae dng Olivier vk Le<br /> dfldc xay dflng theo kieu thflc mdi, mac du Brun, si quan Phap, da cung cap cho nha<br /> cac nguyen t i c ve phong thuy v i n dUdc vua (chl Nguyin Anh) mgt hga dd thanh<br /> tuan thu nghiem ngat. phd dUde cung cd'. Ngay sau dd, nha vua<br /> 38 Rghito cijru Lich sfl. sg 3.2010<br /> <br /> mudn xay dflng mdt thanh liiy..." (67). Viec Ngoai 4 phao dai d 4 gdc, moi mat tudng<br /> xay dung tda thanh nay da dem den cho cdn xay 5 phao dai. Ngoai tfldng thanh cd<br /> Nguyin Anh ldi the n h i t dinh trfldc lUc Hg Thanh hao, phia trUdc cd sdng HUdng.<br /> lUdng Tay Sdn. Nguyen Anh do v^y cang Ngoai mdp hao cd tUdng cao 1,3 m6t lam b§<br /> quye't tam ap dung ky thuat xay thanh dflng b i n cho linh canh. Phfa gdc Ddng<br /> kieu phUdng Tay rgng rai hdn. Sau nay, bdi Bic, Kinh thanh xay thdng vdi ddn Mang<br /> nhieu ly do, vua Minh Mang cho pha thanh Ca-mgt phao dai ldn ciing dUdc kien tnic<br /> Bat Quai de xay thanh Sai Gdn mdi vao theo ki^u Vd bang. N h i n xdt ve tda thanh,<br /> nam 1837, nhUng v i n dfldc thiet ke theo nSm 1819, Le Roy- thuyen trUdng tau<br /> kieu kien true phUdng Tay. ?. Henri cho r i n g : "Kinh thanh Hud n h i t<br /> dinh la phao dai dep nhat... d An Dg-Chi<br /> Tda thanh thfl hai dUdc hg Nguyen xay<br /> Na" (68).<br /> dUng theo dd an thie't ke phUdng Tay dd la<br /> thanh Dien Khanh (each Thanh phd Nha Mgt tda thdnh khac, dien hinh cho kieu<br /> Trang ngay nay 10 km ve phfa Tay). Nam thflc kien tnic phUdng Tay dUdc nha<br /> 1793, quan Nguyin tien danh Dien Khanh. Nguyin ap dung, dd la Bic thanh (tflc<br /> Sau khi d i y lui dUdc quan Tay Sdn, thanh Ha Ngi). VSn vdi binh dd cfla mgt<br /> Nguyin Anh da eho xay diing lai tda thanh luy kieu Vd-bang, Bic thanh dUdc<br /> thanh, bien ndi day t h a n h can cfl quan sU Gia Long cho khdi cdng xay diing tfl thang<br /> kien cd. Cdng trinh do V.O Puymanel cung Gieng nam 1803. Bic thanh ciing lam theo<br /> vdi Ba Da Lgc vk Hoang tfl Canh thiic thi. dd an hinh vudng, mdi mat tfldng bd tri hai<br /> Thanh Dien Khanh cd dien tfch 36.000m, phao dai, mdi gdc deu cd phao dai gdc.<br /> la mgt q u i n the kie'n true quan sii kieu Vd Thanh cd 5 cfla, moi mSt Bic, Ddng va Tay<br /> bang. Tudng thanh hinh luc giac nhUng md mgt cfla, rieng mat Nam md hai cfla<br /> khdng deu nhau, dai 2.693m d i p b i n g Ddng Nam va Tay Nam 6 chinh giiia doan<br /> da't, cao khoang 3,5m. Tren mdi canh, tfldng thanh t h i n g , ndi phao dai gdc vdi<br /> tudng thanh lai chia thanh nhieu doan mgt phdo dai ben canh. Cung nhu h i u het<br /> nhd, udn lUdn, nen eac gdc t h a n h khdng cac thanh liiy Viet Nam thdi trung dai, mat<br /> nhd h i n ra ma v i n dam bao quan sat dUdc Nam la mat chfnh cfla Bic thanh. Vdi quy<br /> hai ben. Mat ngoai tudng thanh g i n nhU md va kieu dang kien true nay, Bic thanh<br /> diing dflng, mat trong ed do thoai va dfldc dUdc coi la mgt "mSu miic" cfla hg thdng<br /> d i p thanh hai bac, tao dfldng van chuyen thanh luy "can dai hda" b Viet Nam.<br /> thuan ldi. Ben ngoai thanh cd hao nfldc sau<br /> tfl 3 den 5 m bao quanh. Thanh cd 6 cfla, Mac du ap dung ky thuat xay dUng<br /> sau sfla lai cdn 4 cfla Ddng-Tay-Nam phUdng Tay, song he thdng thanh liiy nha<br /> (Tien)-Bie (Hdu). Nguyen v i n la mdt sU ket hdp giiia kieu<br /> thflc phao dai Vd bSng va nhiing nhiing<br /> Nam 1802, Phu Xuan (Hue) dfldc chgn yeu td dich ly phUdng Ddng. NhU nhSn x€t<br /> ldm Kinh dd. Cdng viec xay diing Kinh cfla L.Bddaxie: "Cac Hoang de Vigt Nam<br /> thanh dUdc tien hanh k h i n trUdng. Kinh thudng v i n duy tri kieu dd an hinh vuong<br /> thanh Hue dUdc xay diing tfl nam 1802 va cfla nhQng thanh cd, chi bd sung th§m<br /> tie'p tuc trong sudt 40 nam sau. Thanh xay nhQng phao dai va nhflng phao dai gdc theo<br /> 3 vdng tudng, vdng ngoai kieu Vd bang vdi cac phUdng thflc cfla Vd-bang" (69). Su li^a<br /> dd an g i n vudng, chu vi g i n 9.000 mdt. chgn the da't de xay thanh theo thuyet<br /> Pgt sg thjinh hjru cfla nha Rguy^. 39<br /> <br /> phong thfly; viec kie'n true ky ddi ddng thdi phfldng Tay da truyen cho hg, rdi ky thuat<br /> vdi vai trd cfla mgt vgng canh... la nhQng nay du nhap vao Viet Nam (tfl thdi Minh<br /> bieu hign de ta nhdn ra sU khac biet cua Mang). Nam 1827, trieu dinh "Dat cue thd<br /> nhQng tda thdnh kieu Vd-bang dUde nha Phap lam chuyen che tao cac dd dung bing<br /> Nguyin xay diing tren d i t nUde Viet Nam. ddng trang men, gdm 15 ngfldi" (72). Ky<br /> nghe nay thinh hanh dfldi cac trieu vua<br /> 6. Cdc thdnh tUu khdc ^J v j^<br /> Minh Mang, Thieu Tri, Tfl Dfle, rdi sa sut<br /> Dudi thdi Nguyin, viec thiet ldp ban dd din. Phap lam cdn la mdt loai hinh my<br /> de quan ly lanh thd cung nhU viec sfl dung thuat, va la mgt loai vdt ligu dae bigt, dfldc<br /> cac cdng cu de do, ve, xac dinh phUdng sfl dung nhieu trong viec trang tri ngi<br /> hudng da kha phd bien. Ky thudt hga dd ngoai t h i t cac cung dien d Hue. Dd la<br /> cung nhu nhQng hieu biet cua ngUdi Viet nhflng tac pham my thuat hay cac chi tiet<br /> Nam trong linh vUe nay da cd nhQng bUde trang tri trong kien true. '' -<br /> tien mdi nhd sii tiep xuc vdi phUdng Tay.<br /> 7. Mot so nhan xet<br /> J.M. Dayot trong thdi gian giup Nguyin<br /> Anh, da tie'n hanh khao sat thfly van va Hdn t i t ca mgi trieu dai phong kien<br /> lam ra nhieu ban do ve bd bien Viet Nam, trfldc dd, nha Nguyin da tie'p thu tri thflc<br /> cung vdi ngUdi em trai \k Felix Dayot. phfldng Tay ngay tfl budi d i u eua trieu dai<br /> nay. Sfl tiep thu dd dfldc thflc hien bing<br /> Thdi Minh Mang, de kiem soat bd bien,<br /> nhieu eon dfldng: qua cac tdi lieu sach vd,<br /> nam 1839, nha vua da "Cho sao luc ban dd<br /> qua vigc kham pha tnic tiep cac san pham<br /> hai phan, cfla bien d cac hat va sach tap<br /> cdng nghe dUde dung lam m i u vat de hgc<br /> dudng bien cung cac loai dung cu nhU<br /> tap, va qua viec sfl dung tnic tiep dgi ngu<br /> ddng hd cit, dia ban, thUdc... giao cho cac<br /> cd' v i n phfldng Tay (nhfl d thdi ky Nguyen<br /> Thuy sU trong Kinh va cac tinh" (70). De<br /> Anh-Gia Long). Trong sfl tiep thu, hgc tap<br /> cd cai nhin toan dien hdn ve the gidi, nam<br /> phfldng Tay, nha Nguyen flu tien cho muc<br /> 1840, Minh Menh cdn "sai Ndi cac soan<br /> dfch quan sfl. Dieu dd \k dieu dl hieu, bdi<br /> dUa ra mdt bd sach ndi ve hinh ve dai ciu<br /> nd cd anh hfldng trflc tiep den sfl hflng<br /> cua Tay dUdng" (71). Cung dUdi thdi Minh<br /> vong cua hg Nguyin va che do cai tri cua<br /> Mang, cdng trinh "An Nam Dai Qudc Hga<br /> ddng hg nay.<br /> Dd" da dUde ve bdi giao si Jean-Louis<br /> Taberd. Ban dd ndy dUde i n hanh trong Trong sfl tiep thu tri thflc phfldng Tay,<br /> sach Dictionarium Latino-Annamitieum Gia Long la vi vua tfch cflc nhit, tiep dd la<br /> completum et novo ordine dispositum (Tfl Minh Mang. Nhflng thanh tflu cua cae vua<br /> dien Viet-Latin), x u i t ban nam 1838 cung Gia Long, Minh Mang da md ra trien vgng<br /> bdi giao si tren. cho sfl hien dai hda d i t nfldc.<br /> Cudi cung, phai ndi den mgt thanh tiiu Tuy nhien, nhflng "nd nin" eua Nguyen<br /> nQa ma nha Nguyin da dat dfldc trong viec Anh khi ciu cflu phfldng Tdy de chdng Tay<br /> hgc tap ky thuat phfldng Tay, dd \k ky nghe Sdn da tao ra nhflng mdi nguy hai cho d i t<br /> lam dd Phap lam. "Phap lam" b i t ngudn tfl nfldc. NhQng ngfldi Phap tflng gi'up hg<br /> chQ "Phalang" (cd gdc tfl chfl France) do Nguyin khdi phuc quyen lflc va tham gia<br /> ngfldi Trung Hoa dung de chi ky thuat lam vao bd may trieu dinh da n i m rd kha rd<br /> dd kim loai trang men ma eac giao si thflc lflc, he thd'ng phdng thu cua nfldc Dai<br /> 40 Rghien cuu Ljch sfl. sg 3.2010<br /> <br /> Nam vd cung cap nhflng thdng tin ay cho sung ndo trong sd ay cdn dung dfldc binh<br /> Thflc dan Phap. NhQng han che mang tfnh thfldng. Cac tdu thfly cung the, cai gi cung<br /> lich sfl cua Gia Long, Minh Mang cung da vay ea. Ngfldi ta da mua rdi ngfldi ta de<br /> khien cho vigc tiep thu, hgc tdp phfldng Tay mac cho thdi di hoac ra rdi vi thieu cham<br /> bi kim ham. NhQng ngfldi thfla ke ngai sdc" (73). i<br /> vang sau dd (Thieu Tri, Tu Dfle), khdng<br /> Trong viec tiep thu tri thflc phfldng Tay,<br /> nhflng khdng ldm cho vigc hgc tap phfldng<br /> nha Nguyen flu tien cho linh vflc quan sU.<br /> Tay them phat trien, ma cdn khien cho<br /> Mgt he thd'ng t h a n h luy kien cd va ingt sd<br /> nhflng thanh tflu vdn da dat dfldc bi xdi<br /> mdn. Vi vdy, neu nhfl d budi diu, viec tiep lUdng dang ke sung dai bac da dUdc trien<br /> thu, hgc tap phfldng Tay cdn phan anh the khai tren todn qudc. Tuy nhien, tU tuSng<br /> di len cua trieu dai va khat vgng n i m b i t phdng ngu, qua diia d i m vao thanh luy<br /> nhflng gia tri tien tien cfla nhan loai, thi ma xa rdi truyen thdng chien tranh nhan<br /> nhQng gi diin ra dfldi trieu Tfl Dfle chi la dan da khien cho cugc ddi d i u cfla quan<br /> nhflng nd lflc tuyet vgng eua trieu Nguyin ddi trieu Nguyen vdi quan Phap lien tiep<br /> trong tinh the dat nfldc dang tflng bflde bi gap tha't bai. Hg thdng t h a n h ^uy va sung<br /> Phdp thdn tfnh. • dai bac, mac du dUdc tao ra tren cd sd ap<br /> dung ky thudt phUdng Tay, nhUng deu da<br /> Cung do viec hgc tdp phfldng Tay phu lac hau so vdi chfnh phUdng Tay tren dUdi<br /> thugc vao t i m nhin cfla mdi vi vua ma mgt the ky. Thanh Ha Ngi la cdng trinh<br /> khdng phai la mdt chu trfldng cd tfnh chien phdng t h u tdt n h i t cfla nha Nguyin d Bic<br /> Ifldc vk n h i t quan cfla ca trieu dai nen "con Ky, song theo dieu tra nam 1876 cfla De<br /> dfldng duy tan" da khdng dfldc thflc hien d Kergaradec-lanh sU Phap d i u tien tai Ha<br /> Viet Nam nfla d i u the ky XIX. NhQng Ngi: "Tren mSt t h a n h cd 49 k h i u dai bac.<br /> thanh tflu ky thuat ft di dat dfldc khdng NhUng t i t ca deu bi gi sdt va chic chin la<br /> phat trien theo thdi gian. May mdc tii che<br /> khdng phat phao dUdc" (74). Mgt hg thdng<br /> vk mua cua nUdc ngoai khdng dUdc bao<br /> thdnh luy nhU vdy dUdng nhien khdng the<br /> dudng, vdn hanh va sfla chfla thUdng<br /> ehdng lai cugc t i n cdng eua quan ddi Phap<br /> xuyen. Vu khi mdi khdng dUdc p h i t trien,<br /> cd kha nang tac chien hign dai va vu khf<br /> cai tien va thao diin t h u i n thuc, nen khi<br /> tdi tan, vUdt xa so vdi quan ddi nha<br /> lam tran khdng phat huy dUdc tac dung.<br /> Nguyin.<br /> Quan ddi nha Nguyin sau nay v i n tac<br /> chien theo binh phap cu va sfl dung cac loai C i u cflu, tiep thu phUdng Tay nhUng<br /> binh khf truyen thdng (gUdm, dao). Trong cudi cung lai bi phUdng Tay thdn tfnh, sU<br /> bao cao gfli Thd'ng do'c Nam Ky ngay 7-11- that cay d i n g i y da dien ra trong lich sfl<br /> 1878, Paul Philastre-dai bien lam thdi Viet Nam dUdi thdi Nguyin. Mgt sU tiep<br /> Phap tai Hue cho biet: "Chfnh phfl An Nam thu hdi hdt vk nha't thdi da khdng lam cho<br /> da nhan dUde 2000 k h i u sung, dd Id thfl da't nUdc giQ dUde sU hung manh lau dai.<br /> khf gidi tam dung dfldc neu ngfldi ta chiu Nen ddc ldp cua dan tgc bj chdn vui bdi<br /> cham sdc nd. Ngay bay gid hoac mgt nam chfnh nhQng phao ddi kieu Phap ma ho<br /> sau nfla la eung, ed le khdng mgt k h i u Nguyin da tao nen.<br /> rogt sg thanh hiu ciia nha Rguyln. 41<br /> <br /> CHU THtCH<br /> (1). Ba Da Loc, nguyen tdn l i Pierre Joseph phfldng phip tic chie'n bp binh chau Au vio quan<br /> Georges Pigneau de Behaine (1741- 1799), li mpt dpi ciia Nguyin Anh. Nim 1793, Puymanel tham<br /> giao si ngfldi Phap, dd'n H i Tien nim 1767 Ai bit gia danh chid'm Nha Trang nim trong tay quin<br /> diu truyd'n giao tai Ding Trong. Nim 1777, Tiy Sdn. Puymanel dflpc ghi nhin li di giup<br /> Nguyin Anh bj quin Tay Sdn truy dudi, chay ra Nguyin Anh hui'n luypn hdn 50.000 bp binh.<br /> dao Thd Chu v i gip Bi Da Lpc cl d6. Nhin thi'y cd<br /> (4), (47). Jean-Marie Dayot (1759-1809) li mpt<br /> hpi tdt cho m\ic tidu truyen giio, Ba Da Lpc da tfl<br /> si quan hai quin Phap, dfldc Nguyin Anh tin ciy<br /> nguydn di theo giup Nguyin Anh.<br /> giao cho hui'n luypn ve" thuy binh. Nim 1790<br /> Nim 1784, Nguyin Anh giao con trai ca li Dayot da dfldc giao chi huy mpt ddn vj hai quin<br /> Canh cho Ba Da Lpc lim con tin di ciu vi$n trong d6 co hai tiu chid'n kieu Chiu Au. Dayot da<br /> phfldng Tiy. Sau khi nhflng hi^p fldc do Ba Da Lpc tham gia cic trin hai chie'n chdng Tiy Sdn vio cic<br /> dai di^n cho Nguyin Anh ky kd't v6i Trieu dinh Bo nim 1792, 1793. Ngoii ra, Dayot con thflc hipn cic<br /> Dio Nha (1786) v i nfldc Phip (1787) khong dflpc cong vipc trong linh viic thiiy vin, lim ra nhiiu<br /> thflc hipn, Bi Da Lpc da vin dpng mpt sd quan ban &o bd bien Vipt Nam, mi ngffldi ve li em trai-<br /> nhin phfldng Tiy vdi tfl cich ci nhin giup Nguyin Fdlix Dayot. Nim 1795, t i u ciia Dayot bj mic can,<br /> Anh chdng l?i Tiy Sdn. Nguyin Anh do viy coi Ba do d6 bj kd't tpi sd suit vi bj phat gong. Tflc giin,<br /> Da Lpc li i n nhan. Ba Da Lpc mi't khi quin Dayot rdi khoi quin dpi ciia Nguyin Anh.<br /> Nguyin viy thinh Quy Nhdn dinh Tiy Sdn nim<br /> (5). Dgi Nam tUc luc. Tip II, Nxb. Sii hpc. Hi<br /> 1799, dfl^c Nguyin Anh truy phong li "Thii tii<br /> Npi, 1963, tr. 124. -<br /> Thii ph6 Bi-nhu Quin cong".<br /> (6). Tham khao them: Nguyin Manh Dung,<br /> (2). Philippe Vannier (1762-1842) li mpt si<br /> "Xuyin qudc gia vd da chung tdc ddu thdi Nguyin<br /> quan hai quin Phap, giup Nguyin Anh theo ldi<br /> Anh-Gia long-Them mgt goc nhin vi lich sd Viet<br /> keu gpi cua Bi Da Lpc. Nim 1790, Nguyin Anh nam cudi thi' ky XVIII-ddu XIX. Tap chi Nghiin<br /> giao cho Vannier chi huy mpt con t i u trong ham cdu Lich sd, 80 7-2008, tr.ll.<br /> dpi quin Nguyin. Nim 1792, Vannier tham gia<br /> danh trin Quy Nhdn. Nim 1800, Vannier chi huy (7). Do bj nghi ngd hoat dpng giin dipp, nhflng<br /> tiu Phflpng Phi, con t i u ldn nhi't trong lflc Ifldng ngfldi nfldc ngoii niy khong con dflpc Minh Mang<br /> hai quin ciia Nguyin Anh. Nim 1801, Vannier lai trpng dung. Nim 1824, Vannier vi Chaigneau<br /> tham gia dinh trin Quy Nhdn lin nfla v i dflpc (nhflng ngfldi phfldng Tiy cudi cflng trong Trieu<br /> thing Do ddc Hai quin. Sau khi chid'n tranh kd't Nguyin) "xin" ve nfldc. Minh Mang "ban thfldng vi<br /> thuc, Vannier d lai lim quan Trieu Nguyin, dd'n cho ve".<br /> nim 1826 mdi rdi Vipt Nam cflng thdi gian vdi (8). Xem Nguyin Vin Ding: Hogt dgng cua cdc<br /> Chaigneau. xUdng sdn xudt vd khi d Hue thdi Nguyin. Tap chf<br /> (3), (46). Victor Olivier de Puymanel (1768- Nghien cdu Lich sd,&6b-200l,X,r.Q2.<br /> 1799) li mpt si quan cong binh ngfldi Phip, ngnidi (9), (18). Nguyin Am-Kim Ngpc: Viec ch^ tgo<br /> d6ng vai tro chii chdt trong vifc giiip Nguyin Anh binh khi d nUdc ta nda cudi the'ky XIX, trong Qudn<br /> hifn dai h6a quin dpi. Puymanel dflpc Nguyen ddi nhdn ddn Viet Nam, truyin thdng vd hien dgi.<br /> Anh giao chi dao xiy dflng cic toa thinh Bit Quii Nxb. Tfl did'n bach khoa, 2004, tr. 247.<br /> (Gia Djnh), Dien Khanh (Nha Trang); hui'n luyfn<br /> (10), (11), (13), (16). Xem Nguyen Vin Ding: Hoot<br /> quin Nguyin sii dving hoa khf hif n d^i v i dfla<br /> 42 Rghl6n euru Ljch sfl. sg 3.2010<br /> <br /> dgng cua cdc xUdng sdn xudt fu khi d Hue thdi (31), (32), (35). Din theo Nguyin Vin Ding:<br /> Nguyin. T^ip chf Nghien cvCu Lich sit, so 5-2001, tr. Ngdnh dong thuyin d Hue thdi Nguyin (1802-<br /> 64. 1884), tldd, tr. 30.<br /> <br /> (12). Dgi Nam thUc luc, t i p XXIX, Nxb. Khoa (33). Dgi Nam thUc luc, t i p XXI, Nxb. Khoa hoc<br /> hpc xa hpi. H i Npi, tr. 34. xa hpi. H i Npi, 1969, tr. 76.<br /> <br /> (14). Viit Nam-NhOng sU kiin lich sii (Tit khdi (34). Hoing Vin Lich (1774 - 1849) l i thd cd<br /> thdy den 1858). Nxb. Giao due, 2003, tr. 406. khf ndi ti^ng thdi Nguyin. Thcii Gia Long, ong lim<br /> vifc d dpi Thach Cd (miy da). Thdi Minh Mang,<br /> (15). Bgi Nam thUc luc, t i p XVI, Nxb. Khoa<br /> ong dfl(?c thing Chinh Tri aif kidm quan Vii khd<br /> hoc. H i Npi, 1966, tr. 271.<br /> Ddc cong sfl vvi. Nim 1939, ong chd tao thinh cong<br /> (17). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam- Nhiing sU chiee t i u thuy chay b^ng hdi nfldc diu tidn, tai tao<br /> kiin lich sd (1858-1918). Nxb. Giio di^c, 2003, tr. tfl chid'c t i u thiiy mua ciia Tay phfldng da bj hong.<br /> 16. 6 n g con ddng thinh cong them ba chid'c khac. Ong<br /> (19), (21), (22). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam- l i mpt trong nhflng ngudi khcli diu ngh^ cd khf<br /> NhOng sU kiin lich sd (1858-1918), sdd, tr. 14. Viet Nam.<br /> <br /> (20). Bgi Nam thiic luc, t i p XXVIII, Nxb. Khoa (36). Dgi Nam thiic luc, t i p XXII, Nxb. Khoa<br /> hpc xa hpi. H i Npi, 1973, tr. 234. hoc xa hpi. H i Npi, 1969, tr. 162-163.<br /> <br /> (23). Xem Nguyen Vin Ding: Hogt ddng cda (37). Din theo Nguyin Thd'Anh: Kinh tdvd xa<br /> cdc xUdng sdn xudt vd khi d Hud thdi Nguyin, tldd, hdi Viet Nam dUdi cdc vua trieu Nguyin. Nxb. Vin<br /> tr. 67. hpc, 2008, tr. 184.<br /> <br /> (24). Bgi Nam thUc luc, t i p IX, Nxb. Khoa hpc. (38). Viet Nam-NhOng sU kien lich sd (Tit khdi<br /> Hi Npi, 1964, tr. 340. thdy den 1858), sdd, tr. 410.<br /> <br /> (25). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam- NhSng sii (39). Dgi Nam thUc luc, t i p IX, Nxb. Khoa hoc.<br /> kiin Hch sH (1858-1918), sdd, tr. 38. H i Npi, 1964, tr. 340.<br /> <br /> (26). Din theo Nguyen Vin Ding: Ngdnh dong (40). Dgi Nam thUc luc, t i p XIV, Nxb. Khoa<br /> thuyin d Hue thdi Nguyin (1802-1884), Tap chf hpc. H i Npi, tr. 238.<br /> Nghien cdu Lich sd, sd 6-2004, tr. 22-23. (41). Bgi Nam thUc luc, tap XIX, Nxb. Khoa hoc<br /> (27). Din theo Vu Huy Phuc: Tii'u thu cdng xa hpi. H i Npi, 1968, tr. 193.<br /> nghiip Viet Nam 1858-1945, Nxb. Khoa hpc xa hpi. (42). Bat Nam thUc luc, t i p XX, Nxb. Khoa hpc<br /> H i Npi, 1996, tr. 42-43.<br /> xa hpi. H i Npi, 1968, tr. 84-85.<br /> (28). Din theo Nguyen Vin Ding: Ngdnh dong (43). Viet Nam-NhOng sU kien lich sd (Tit khdi<br /> thuyen dHue thdi Nguyin (1802-1884), tldd, tr. 28. thuy den 1858). sdd, tr. 451.<br /> (29). Oai Nam thUc luc, t i p XXV, Nxb. Khoa (44). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam- NhUng syt<br /> hpc x i hpi. H i Npi, 1971, tr. 309. kien lich sd (1858-1918), sdd, tr. 49.<br /> (30). Din theo Nguyen Vin Ding: Ngdnh dong (45). Din theo Vu Huy Phiic: Tiiu thu cdng<br /> thuyin d Hue thdi Nguyin (1802-1884), tldd, tr. 29. nghiip Viet Nam 1858-194, sdd, tr. 53-54.<br /> rogt sg fctoh Ufa cfla nhh Rguygn. 43<br /> <br /> <br /> (48), (49), (50), (51). Din theo D5 Vin Ninh: (57). Bgi Nam thUc luc, t i p XXV, sdd, tr. 111.<br /> Qudn ddi thdi Nguyen, T^ip chf Nghiin citu Lich<br /> (58), (59). DUdng Kinh Qudc: Viet Nam - Nhdng<br /> sur, sd 6-1993, tr. 45.<br /> sUkien lich sd (1858-1918), sdd, tr. 52-53.<br /> (52). Nguyin Am-Kim Ngpc: Viic chd tgo binh<br /> (60). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam - Nhitng sU<br /> khi d nUdc ta nda cudi theky XIX, trong Qudn dgi<br /> kiin lich sd (1858-1918), sdd, tr. 45.<br /> nhdn ddn Viit Nam, truyin thd'ng vd hiin dgi, sdd,<br /> tr. 245. :-ir. (61), (62). Dfldng Kinh Qudc: Viet Nam - Nhdng<br /> sU kien lich sd (1858-1918), sdd, tr. 52; 53.<br /> (53). Thing 6 nim 1866, chid'c t i u bpc ddng
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2