Motif "Cái duy nhất"

Chia sẻ: Milu Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

88
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sau khi chết đi, Tấm (và những nhân vật cùng số phận như Tấm) đều hóa thành chim (8 trường hợp), chỉ có dị bản của người Chăm là người biến thành rùa vàng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Motif "Cái duy nhất"

Motif "Cái duy nhất" Sau khi chết đi, Tấm (và những nhân vật cùng số phận như Tấm) đều hóa thành chim (8 trường hợp), chỉ có dị bản của người Chăm là người biến thành rùa vàng. Trong tay chúng tôi có 3 dị bản Chăm. Trừ dị bản Nàng Lọ Lem Chăm kết thúc ngay sau khi cưới nhau, nên sau đó không có biến hóa, còn hai dị bản còn lại là Truyện Chiếc giày vàng và Kajong và Halek thì đều biến hóa từ người thành rùa vàng. Có thể nói đây là motif khá đặc biệt của người Chăm mà chúng tôi chưa tìm được nguồn gốc của nó. Nhân đây cũng xin nói thêm rằng hai bản truyện Tấm Cám của Campuchia mà chúng tôi có được là truyện Neang Kantoc Campuchia và Nêang Cantóc và Nêaang Song Angcat thì người cha đã cố tình giết con bằng nước sôi. Truyện Neang Kantoc Campuchia kể: “Cha bảo muốn tắm cho nhẹ người. Kantoc đi theo, định giúp cha. Cha để sẵn hai nồi nước, một nồi nước sôi, một nồi nước nguội. Cha dội nước nguội vào người mình và đổ nước sôi vào người Kantoc. Kantoc chết”. Bản kia cũng tương tự. Motif giết người bằng nước sôi không rõ do đâu. - Thử nghiệm: Nếu là Tấm chim hãy bay vào tay áo (Bản 1, 2, 5, 6, 8). Không thử nghiệm : chim (Bản 4, 7, 9), rùa (Bản 3). Thử nghiệm chiếm đa số (5 trường hợp).
2. Những biến hóa trung gian: Sau khi “Tấm” bị giết chết và trước khi “Tấm” được tái sinh trở lại làm người, “Tấm” đã biến hóa qua nhiều kiếp trung gian. Bây giờ chúng ta thử xem “Tấm” đã biến hóa qua những kiếp nào. Bản 1 kể: “Nhưng một hôm chàng đi vắng. Tấm giết chim nấu ăn. Khi hoàng tử trở về hỏi chim đâu, Tấm đáp: Tôi có mang, thèm thịt chim đã nấu ăn rồi. Hoàng tử hỏi: “Cô ăn thịt chim, vậy lông của nó vất ở đâu?” Tấm bảo vất ở đằng sau hàng rào. Hoàng tử đến đấy thì thấy mọc lên một búp măng tươi rói khỏe mạnh. Một hôm nhân lúc hoàng tử đi săn, Tấm cắt búp măng nấu ăn. Bẹ măng nó vất đi đã mọc thành cây thị; trổ ra một quả ngon lành, Tấm muốn ăn mà không làm sao hái được”. Những biến hóa trung gian của bản 1 : - Giết chim nấu ăn (mọc búp măng tươi rói. - Cắt búp măng nấu ăn (mọc thành cây thị. Bản 2 kể: “Vua rất yêu chim, cho chim ở lồng son, đi đâu cũng xách đi theo. Thấy thế, con Cám càng thêm ghét chim, Cám bóp chết chim rồi chôn… Chẳng bao lâu, ở chỗ chôn chim mọc lên một cây xoan đào, vua liền mắc võng vào cây nằm nghỉ. Nhân một ngày gió bão, vua lại đi xa vắng, con Cám chặt cây đi, rồi lấy gỗ xoan đào đóng khung cửi. Trong khi con Cám ngồi dệt vải, con ác bằng gỗ trên khung cửi kêu: “Cót ca, cót két, lấy tranh chồng chị, chị khoét mắt ra! ” Nghe con ác kêu, con Cám sởn cả tóc gáy, vội ném thoi đi không dám dệt nữa. Con Cám đốt khung cửi, rồi đem tro đổ tận bên đường, thật xa cung vua. Ở đống tro, chẳng bao lâu mọc lên một cây thị lớnâ. Cây thị ra nhiều hoa nhưng chỉ đậu một quả thật to…”.
Những biến hóa trung gian của bản 2 : - Bóp chết chim cho mèo ăn (mọc cây soan đào. - Chặt cây soan đào (đóng khung cửi. - Đốt khung cửi (mọc cây thị. Bản 3 kể: “Một hôm ông đi dạo chơi, Halek bắt rùa vàng nấu ăn. Nó vất mai rùa ra sau nhà, ở đó mọc lên một búp măng… Một hôm nhà vua đi dạo vắng, Halek cắt búp măng về nấu ăn. Nhà vua hỏi Halek thì nó nói dối là có mang thèm măng nên đã cắt nấu ăn rồi. Nhưng bẹ măng đã biến thành chim bêk bay đến đậu trước cung vua than thở. Nhà vua nghe chim bêk kêu than thảm thiết, bèn có lời nguyện: “Nếu chim quả thật là Kajong thì hãy bay đậu vào tay áo của ta”. Chim bêk liền bay đậu vào tay áo nhà vua. Vài ngày sau nhà vua ra đi dạo chơi, Halek ở nhà bắt chim nấu ăn. Nó vất lông chim ra đường bên ngoài cung vua, ở đó mọc lên một cây thị”. Những biến hóa trung gian của bản 3: - Bắt rùa vàng nấu ăn (mọc lên một búp măng - Cắt búp măng nấu ăn (thành chim bêk - Bắt chim nấu ăn (mọc lên cây thị. Trong những biến hóa này chúng ta chú ý biến hóa thành chim bêk. Theo bản kể của người Chăm thì chim bêk kêu than thảm thiết, nên nhà vua có thử nghiệm : nếu đúng là Kajong thì đậu vào tay áo. Trong hầu hết các bản kể khác (8 trường hợp) biến hóa đầu tiên đều là chim, riêng bản của Chăm là rùa. Thường lần biến hóa thứ nhất thì phải có thử nghiệm để biết có phải hồn “Tấm” hay không, nên sự biến hóa thành chim bêk đi liền với motif thử nghiệm đúng ra phải là biến hóa đầu tiên.
Bản 4 kể: “Ít chết biến thành con chim Ziêng bay về đậu ở đầu giường nhà vua. Hàng đêm chim hót kể lại tội ác tày trời của Dong. Vua cho quân lính về làng để đón Ít, thấy Dong ăn mặc giống Ít, họ không nhận ra, họ rước cô ta về lâu đài. Nhưng vừa thấy cô gái này, vua ngạc nhiên vì đó không phải là vợ mình, đành cho ở riêng. Cô nàng căm tức bởi nhà vua suốt ngày cứ quanh quẩn bên chim không rời ra nửa bước... Khi cô ả giặt đồ chim hót: “Chít, chít, chít giặt áo chồng tao, phải giặt cho sạch, không tao cào mặt”. Nhân một bữa Vua cùng đoàn tùy tùng đi săn, Dong ở nhà đánh cắp chim làm thịt ăn, lông chim cô ta vứt sau bụi. Vua đi săn về không thấy chim đâu liền hỏi, cô ta trả lời vua là không biết. Chỗ lông chim sau đó mọc lên một cây chuối chỉ có một trái. Bấây giờ vua lại dành cả thời gian chăm sóc chuối. Dong buồn bực nên đã đánh cắp và ăn. Vua buồn sai lính lấy vỏ đem chôn, vỏ chuối lại mọc lên một cây măng, cũng bị Dong chặt ăn. Vua lại sai lính chôn vỏ măng, vỏ măng mọc lên cây dưa leo duy nhất một trái. Dong tìm cách hái trộm ăn vứt vỏ. Vua lần này sai lính đem chôn xa hơn, gần chỗ người Chăm ở. Vỏ dưa mọc thành một cây quít cũng chỉ có một trái. Những biến hóa trung gian của bản 4: - Bắt chim Ziêng làm thịt ăn (mọc thành cây chuối chỉ có một trái. - Đánh cắp chuối và ăn (mọc lên búp măng. - Chặt măng để ăn (mọc lên cây dưa leo duy nhất một trái. - Hái trộm dưa leo ăn vất vỏ (mọc thành cây quít chỉ có một trái. Trong truyện Ít Dong, ở đây có đến 5 lần biến hóa, từ Ít biến hoá thành chim, từ chim thành chuối, thành măng, thành dưa leo, để cuối cùng thành quít. Ở đây biến hóa cuối cùng là quít chứ không phải thị. “Cây quít cũng chỉ có một trái”. Trong những lần biến hóa trung gian này, ta gặp đến hai motif cái duy
nhất (không tính quít). Đó là “một cây chuối chỉ có một trái”, và “cây dưa leo duy nhất một trái”. Motif cái duy nhất trong truyện Ít Dong được đặc biệt nhấn mạnh, thậm chí là rất triệt để, và hơi qu á thực tế. Chuối thì cho trái bằng buồng, bằng nải, chứ có bao giờ “chỉ có một trái” như trong truyện đâu!. Bản 5 kể: “Hôm sau, lừa lúc hoàng tử đi vắng, Tua Nhi bắt Yểng đem giết đi và vùi Yểng vào một gốc tre. Tua Gia nhập ngay vào cây tre ấy. Hoàng tử về, không thấy Yểng đâu, hỏi Tua Nhi thì ả nói dối là mèo vào bắt ăn thịt mất rồi. Buồn lòng, hoàng tử ra vườn dạo chơi. Khi hoàng tử đi qua cây tre, cây tre nhẹ nhàng rũ lá như vuốt ve trìu mến. Một hôm, Tua Nhi đi qua dưới cây tre, bị cây tre cào xướt cả mặt mũi. Tức quá, Tua Nhi liền sai người chặt cây tre ấy để ả làm cọc màn. Nhưng đêm nào cũng thế, khi Tua Nhi mắc màn là bị cọc màn đâm vào tay. Tua Nhi bèn đem cọc màn ném vào bếp lửa. Có một bà cụ già đến xin lửa. Aû bèn cho bà cụ lửa và đưa luôn cả cái cọc màn. Bà cụ mang cọc màn về nhà, cho vào bếp. Khi đám khói tan, bà kinh ngạc thấy có hai quả trứng rất lớn ở cạnh bếp. Bà cụ liền lấy một cái làn tre cất hai quả trứng đi”. Những biến hóa trung gian của bản 5: - Bắt Yểng đem giết đi (nhập ngay vào cây tre. - Chặt cây tre (làm cọc màn. - Đem cọc màn ném vào bếp lửa (tỏa ra làn khói. - Có bà cụ đến xin lửa (làn khói tỏa khắp nhà. - Khi khói tan (hai quả trứng rất lớn. Trước tiên ta thấy sự biến hóa cuối cùng khác với hầu hết các bản kia là motif cái duy nhất không triệt để, biến thành “hai quả trứng” chứ không phải một. Điều thứ hai là trong quá trình biến hóa trung gian này thường chỉ do một người gây ra mà thôi, thì ở đây lại có người thứ hai là “bà cụ đến xin lửa”. Nhân vật này sẽ tiếp tục về sau, nhưng đã xuất hiện hơi sớm. Sở dĩ xuất hiện
sớm vì lần biến hóa này không hóa thành cây mà hóa thành khói. Để cho khói nhà Tua Nhi chuyển thành khói nhà bà cụ xin lửa nên bà đành phải xuất hiện sớm cho hợp lý. Bản 6 kể: “Thấy Ý Noọng dệt vải hay đứt, chim hót: “Cúc cu, cúc cúc, Dệt vải hay đứt, Nối vải suốt ngày, Người sao ngu vậy, Cúc cúc cu cu”. Ý Noọng tức quá nhân lúc Khôn Chương đi vắng, lấy thoi đánh chết chim, đem vào bếp nướng. Một bà cụ ở nhà bên sang xin lửa thấy con chim cháy đỏ tưởng cục than lấy đem về, vô ý đánh rơi vào chậu nước, chim liền biến ngay thành Ý Ưởi đẹp hơn xưa”. Những biến hóa trung gian của bản 6: - Lấy thoi đánh chết chim, đem vào bếp nướng (một bà cụ sang xin lửa thấy con chim cháy đỏ tưởng cục than lấy đem về, vô ý đánh rơi vào chậu nước, chim liền biến ngay thành Ý Ưởi. Ở đây chim trực tiếp biến thành người, mà không cần qua motif cây duy nhất trổ một quả duy nhất không ai thấy và hái được như cây thị trong truyện của người Việt (Kinh). Ta tạm gọi đây là motif cái duy nhất không đầy đủ. Đáng chú ý của truyện này là ở đây chỉ có một biến hóa, và là biến hóa trực tiếp thành người (Ý Ưởi). Bản 7 kể: “Gầu Rềnh bực mình lừa lúc Nù Náng và đứa con đi vắng bắt con chim làm thịt ăn, để phần cho hai bố con hai cái chân, một cái đầu. Hai bố con Nù Náng không ăn, đem chôn ngay trước cửa ra vào. Hôm sau, chỗ đó lại mọc ba cây bương rất cao. Hễ Gầu Rềnh đi qua thì ba cây bương lại bật mạnh lên. Gầu Rềnh sợ, lấy dao chặt đổ ba cây bương rồi đốt thành tro. Mụ Đang Pa(4) đến xin và đem tro về sẩy nhặt được một chiếc nhẫn rất đẹp, đem cất vào một cái hũ”. Những biến hóa trung gian bản 7:
- Bắt chim làm thịt ăn (mọc ba cây bương. - Lấy dao chặt bương (tro). - Mụ Đang Pa xin tro (về sẩy nhặt được một chiếc nhẫn. Ở bản kể này, lần biến hóa sau cùng là một chiếc nhẫn, chứ không phải quả thị, quả quít, hay quả trứng. Nhẫn là một hiện tượng văn hóa bất ngờ, đặc biệt. Ở nước ta hầu như không có “văn hóa nhẫn” như ở Ấn Độ, hay ở một số nước phương Tây. Đây là truyện Gầu Nà của dân tộc Mông. Tôi không được biết vai trò của chiếc nhẫn trong văn hóa của họ. Đây là một motif lạ và mới. Sau khi chôn chim mọc lên 3 cây bương, là vì sau khi ăn thịt chim, Gầu Rềnh để phần cho hai bố con hai cái chân, một cái đầu. Có lẽ nếu một chim biến hóa thành một cây bương thì tính duy nhất của câu chuyện hợp lý hơn. Bản 8 kể: “Ít lâu sau ở mồ Gơ Liu tự nhiên mọc lên một khóm trúc tuyệt đẹp. Hoàng tử ra lệnh cho quân lính rào khóm trúc lại, để không ai chạm tới. Tin báo có giặc và hoàng tử lại phải đi đánh dẹp. Thừa lúc hoàng tử đi vắng, Gơ Lát chặt trụi khóm trúc, hồn của Gơ Liu liền nhập vào con chim nhỏ. Suốt ngày chim bay quanh quẩn trong cung hoàng tử. Về đến nhà thấy khóm trúc bị phá. Hoàng tử rất buồn và giận. Vừa lúc đó, chim vàng anh bay đến thả một cái hộp xuống trước mặt hoàng tử. Nhìn hộp, hoàng tử nhận ngay ra là hộp trầu của Gơ Liu. Đoán rằng hồn vợ mình đã nhập vào chim, hoàng tử bảo: “Chim xinh đẹp ơi! Nếu chim thật là nàng Gơ Liu yêu quý của ta thì chim hãy bay xuống đây với ta!”. Hoàng tử nói vừa dứt lời, chim đã bay xuống đậu trên tay hoàng tử. Thừa lúc lính canh sơ ý, Gơ Lát bắt chim làm thịt. Lúc về, thấy lồng không, hoàng tử hỏi, Gơ Lát nói dối: “Chim sổ lồng, rồi sa vào nồi nước sôi, nên đã làm thịt mất rồi, lông chim vứt đằng trước ngõ”. Hoàng tử tự đi nhặt lông, đem chôn bên đường. Chỉ hôm trước thì hôm sau chỗ đó đã mọc lên một cây thị”. Những biến hóa trung gian của bản 8 là:
- Người (một khóm trúc. - Chặt trụi khóm trúc (con chim nhỏ. - Bắt chim làm thịt (lông đem chôn mọc lên một cây thị. Có mấy điều đáng lưu ý. Ở bản này có 2 sự biến hóa được báo trước nghĩa là được thử nghiệm. Một là biến hóa 1 “người (một khóm trúc”, vì “Một đêm kia, hoàng tử nằm mộng thấy Gơ Liu báo cho biết là hồn nàng đã nhập vào khóm trúc mới mọc ấy”. Một là biến hóa 2, “Gơ Lát chặt trụi khóm trúc (con chim nhỏ, lông vàng như tơ”. Khi hoàng tử thử chim: “Chim xinh đẹp ơi! Nếu chim thật là nàng Gơ Liu yêu quí của ta thì chim hãy bay xuống đây với ta”. Hoàng tử nói vừa dứt lời, chim đã bay xuống đậu trên tay hoàng tử một cách âu yếm. Như vậy lại thêm một sự thử nghiệm, nghĩa là có 2 thử nghiệm, tạm gọi là “thử nghiệm đôi”. Nhưng thường chỉ cần một thử nghiệm là đủ, và thường là thử nghiệm lần biến hóa ban đầu, giống phần lớn các bản khác, cho nên có thể nói đây là “thử nghiệm thừa”. Nếu thế thì ở bản kể này, lần thử nghiệm nào là thừa. Theo hầu hết các bản kể khác, ở lần biến hóa đầu tiên “chim (người” thường đi kèm với thử nghiệm thì hợp hơn. Còn những biến hóa sau, không cần thử nghiệm, báo mộng, vì đã biết ai rồi. Bản kể này có một motif được nhắc đến hai lần, đó là hộp trầu. Lần thứ nhất, sau biến hóa thứ hai, “chim vàng anh bay đến thả một cái hộp xuống trước mặt hoàng tử. Nhìn hộp hoàng tử nhận ra ngay là hộp trầu của Gơ Liu”. Lần thứ hai, sau lần biến hóa thành cây thị, thì “Một hộp trầu rất đẹp rơi nhẹ vào giữa lòng bàn tay bà cụ”. Một motif lặp lại hai lần là thừa. Motif hộp trầu là nhằm cho hoàng tử nh ận lại vợ mình, mà đã có motif thử nghiệm “Nếu chim thật là nàng Gơ Liu yêu quí của ta thì chim hãy bay xuống đây với ta!” thì motif hộp trầu thứ nhất là thừa. Bản kể 9 kể: “Ú chết đi, hồn Ú hóa làm con chim. Chim bay đến nhà Ria. Chàng bắt chim bỏ vào lồng. Hàng ngày, Ria nghe chim hót, quên cả hỏi đến
Cao. Cao hết sức thù oán. Một buổi đi rẫy về, Ria thấy mất chim. Anh hỏi Cao, Cao nói đã ăn thịt chim mất rồi. Ria chôn xương chim ở ngoài vườn ngay cạnh chỗ anh thường làm việc. Ít lâu sau, xương chim mọc thành cây cà. Ria dặn Cao không được ăn cà. Hàng ngày Ria chăm bón cho cây quên cả hỏi đến Cao. Một hôm đi rẫy về, Ria lại thấy Cao đã ăn hết cà chỉ còn để rơi lại có một hột. Ria trồng hột cà ngay ngoài đồng. Hột cà mọc thành cây cam”. Những biến hóa trung gian của bản kể 9 : - Người (chim. - Aên thịt chim (mọc cây cà. - Aên hết cà, chỉ còn để rơi lại có một cái hột (mọc thành cây cam). Cần lưu ý: “Khi Cao đã ăn hết cà chỉ còn để rơi lại có một hột”, thì motif này đã mang tính cái duy nhất. Motif cái duy nhất này chuẩn bị cho motif cái duy nhất quan trọng hơn ngay ở sau: quả cam đặc biệt. Ở bản này, quả cam thay cho quả thị. Sau khi phân tích các biến hóa trung gian, bây giờ chúng ta thử tổng hợp lại để xem có bao nhiêu hình thái. Những hình thái biến hóa có: Chim, Búp măng, Cây soan đào, Khung cửi, Rùa vàng, Cây chuối chỉ có một trái, Cây dưa leo duy nhất một trái, Cây quít, Cây tre, Cọc màn, Tỏa ra làn khói, Hai quả trứng rất lớn, Ba cây bương, Tro, Chiếc nhẫn, Khóm trúc, Cây cà, Cây cam, Cây thị. Như thế là cô “Tấm” đã trải qua 19 hình thái biến hóa. Phổ biến là chim, cây, búp măng. Trường hợp hơi lạ là khung cửi, rùa vàng, cọc màn, khói, quả trứng, tro. Và lạ nhất là chiếc nhẫn.
3. “Quả thị” hay là motif biến hóa tái sinh Sau motif một con cá duy nhất, một đôi giày duy nhất(5), bây giờ chúng ta nói đến motif cái duy nhất thứ 3: trái thị. Nhưng trước khi biến hóa thành trái thị, “Tấm” đã trải qua rất nhiều biến hóa. Những lần biến hóa đó liên quan chặt chẽ đến biến hóa cuối cùng là “trái thị (Tấm”, nên chúng ta đã vừa phân tích ở trước. Bây giờ chúng ta sẽ xem xét đến biến hóa cuối cùng, mà cũng là motif cái duy nhất thứ 3 của truyện Tấm Cám. Bản 1 kể: “Bẹ măng nó vất đi đã mọc thành cây thị trổ ra một quả ngon lành, Tấm muốn ăn mà không sao hái được. Có một bà lão ăn xin thường hay ngồi dưới gốc cây thị: nhìn thấy quả thị ngon lành, bà cầu: “Trái thị, rớt bị bà già”. Trái thị rơi vào bị bà lão, bà mang về cất trong hũ gạo. Thừa lúc bà lão đi xin ăn, Cám (tức là Tấm trong bản sau này) từ trong trái thị chui ra, nấu cơm quét nhà”. - Tính chất của motif cái duy nhất: “trổ ra một quả ngon lành”. - Điều kiện cấm đoán của motif cái duy nhất: “Tấm muốn ăn mà không sao hái được” - Người được chọn gửi gắm: “bà lão ăn xin... cầu: “Trái thị rớt bị bà già”. Trái thị rơi vào bị bà lão”. - Sự biến hóa tái sinh: “Thừa lúc bà lão đi ăn xin, Cám từ trong trái thị chui ra, nấu cơm quét nhà. Bà lão ngạc nhiên trước sự kỳ lạ này, rình bắt được cô ta”.
Đây đúng là sự biến hóa kỳ lạ, vì “Tấm” không xuất hiện ngay, mà vẫn trốn tránh. Khi bà cụ đi vắng, cô mới ra nấu cơm quét nhà. Bà lão phải rình mới bắt được. Sự biến hóa cuối cùng này là cả một quá trình. Có thể chú ý ở đây người được chọn lựa để “trái thị” rơi vào bị là một bà lão ăn xin. Trên đây, là 4 yếu tố cơ bản của motif cái duy nhất “trái (Tấm” mà các bản “Tấm Cám” đều có. Bây giờ chúng ta lần lượt xem các bản kể khác.