Nghèo đói và môi trường: Nhìn từ khía cạnh của ngư dân nghề khai thác hải sản ven bờ

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 3/2010<br /> THÔNG BÁO KHOA HỌC<br /> <br /> NGHÈO ĐÓI VÀ MÔI TRƯỜNG: NHÌN TỪ KHÍA CẠNH CỦA NGƯ DÂN<br /> NGHỀ KHAI THÁC HẢI SẢN VEN BỜ<br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> Nguyễn Văn Luân, 2Phạm Hồng Mạnh<br /> Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc Gia TP. Hồ Chí Minh<br /> 2<br /> Khoa Kinh tế, Đại học Nha Trang<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu nhằm phân tích mức độ ảnh hưởng của các yếu tố về môi trường – nguồn lợi hải<br /> sản ven bờ tới tình trạng nghèo của ngư dân thông qua khung lý thuyết về nghèo và mối quan hệ<br /> giữa nghèo đói và môi trường. Kết quả nghiên cứu cho thấy trong 3 yếu tố được xác định chỉ có 2<br /> yếu tố tác động có ý nghĩa đến tình trạng nghèo của hộ gia đình ngư dân, bao gồm: sự suy thoái môi<br /> trường biển ven bờ và sự suy giảm nguồn lợi hải sản ven bờ đồng thời đề xuất một số kiến nghị đối<br /> với chính sách về môi trường biển và tình trạng nghèo của ngư dân hiện nay.<br /> Từ khóa: môi trường, ngư dân, nghèo<br /> ABSTRACT<br /> The study aims to analyze the influence of environmental marine and fishery resource factors<br /> to the poor condition of the fishermen through the theoretical framework on poverty and the<br /> relationship between poverty and environment. Research results show that the three factors identified<br /> in which two factors significantly affect the poverty situation of households and fishermen, including<br /> the environmental degradation of coastal and fishery resource depletion simultaneously propose<br /> some recommendations for policies on the marine environment and poverty today's fishers.<br /> Keys word: environment, fishermen, poverty<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Vấn đề xoá đói, giảm nghèo và nâng cao thu nhập người dân là một chủ trương lớn, là sự<br /> quan tâm hàng đầu của Đảng, Nhà nước trong nhiều năm qua. Đây là vấn đề luôn được coi là<br /> mục tiêu xuyên suốt trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đặc biệt, trong bối<br /> cảnh Việt Nam đã cam kết thực hiện các mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ vào tháng 9 năm<br /> 2000. Bên cạnh đó Việt Nam cũng đã trở thành nước có mức thu nhập bình quân đầu người<br /> xếp ở nhóm nước có mức trung bình của thế giới thì bản chất của nghèo đói ở nước ta đã có<br /> những thay đổi nhanh chóng, không chỉ thể hiện ở lượng và còn đòi hỏi cả về chất.<br /> Đối với thủy sản là ngành sản xuất có tính chất đặc thù, hoạt động sản xuất thủy sản phụ<br /> thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên, tài nguyên nguồn lợi. Nghề khai thác hải sản ven bờ này<br /> đang phải đối mặt với nhiều nguy cơ, như: đói nghèo và những vấn đề về suy giảm nguồn lợi<br /> hải sản và ô nhiễm môi trường [3], [4], [15].<br /> <br /> 21<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 3/2010<br /> <br /> Để thành công trong bất cứ chính sách về môi trường và nghèo đói, những người làm chính sách cần<br /> biết và hiểu rõ về những đặc điểm của đối tượng nghèo, cũng như các nhân tố ảnh hưởng đến thu nhập<br /> của họ. Nhiều tổ chức và nhà nghiên cứu đã sử dụng các phương pháp khác nhau để giải thích về tác động<br /> của quyền tài nguyên sở hữu chung, sự thay đổi khí hậu/ thời tiết, môi trường đến đời sống của hộ như:<br /> nghiên cứu của Bộ Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn [1], Bộ Tài nguyên và Môi trường, Chương trình<br /> phát triển Liên Hợp Quốc [2], Bộ Thủy sản, Ngân hàng thế giới [3], [4], Gordon [14], Nguyễn Quang,<br /> Howard Stewart [8], hay Nhóm tác chiến bản đồ đói nghèo liên Bộ [6]…Hầu hết những nghiên cứu này<br /> đã khái quát về cơ sở lý thuyết giữa môi trường, nguồn lợi hải sản và nghèo đói; một số nghiên cứu đã<br /> phân tích định tính, đồng thời sử dụng phương pháp thống kê để phân tích mối quan hệ giữa nghèo đói và<br /> môi trường. Tuy vậy, việc phân tích mối quan hệ giữa nghèo đói và môi trường để nhận diện những yếu<br /> tố về môi trường – nguồn lợi hải sản ảnh hưởng ở mức độ nào tới tình trạng nghèo của ngư dân vẫn còn là<br /> vấn đề chưa được đề cập trong các nghiên cứu này.<br /> Xuất phát từ những vấn đề bức thiết nêu trên, nghiên cứu này tiếp tục kế thừa những nghiên cứu<br /> trước, đồng thời sử dụng phương pháp đo lường gián tiếp trong việc phân tích mối quan hệ giữa tình trạng<br /> nghèo của hộ gia đình ngư dân với môi trường, nguồn lợi hải sản ven bờ trong cộng đồng ngư dân tại một<br /> số địa phương ven biển của 2 tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa.<br /> II. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Theo Ngân hàng thế giới [16] nghèo là tình trạng không có khả năng có mức sống tối thiểu. Đối<br /> với Việt Nam đã thừa nhận khái niệm nghèo do Ủy ban Kinh tế - Xã hội khu vực Châu Á - Thái Bình<br /> Dương tổ chức ở Thái Lan năm 1993 đưa ra, đó là nghèo đói là tình trạng một bộ phận dân cư không có<br /> khả năng thỏa mãn những nhu cầu cơ bản của con người mà những nhu cầu ấy phụ thuộc vào trình độ<br /> phát triển kinh tế - xã hội, phong tục tập quán của từng vùng và những phong tục ấy được xã hội thừa<br /> nhận [7]. Nhiều tổ chức quốc tế đã đưa ra tiêu chí để xác định ngưỡng nghèo như dựa vào thu nhập hoặc<br /> chi tiêu của hộ gia đình [16]. Tuy nhiên, việc điều tra trực tiếp về thu nhập hoặc chi tiêu tại một số quốc<br /> gia đang phát triển thường thiếu chính xác do người dân không muốn khai đúng thu nhập hoặc chi tiêu<br /> của mình. Do vậy, việc đo lường khái niệm nghèo theo thu nhập của hộ gia đình bằng phương pháp gián<br /> tiếp sẽ phản ánh sát thực hơn về điều kiện sinh hoạt của người nghèo.<br /> Về mối quan hệ giữa nghèo đói và môi trường có hai quan điểm khác nhau chủ yếu, đó là (i)<br /> nghèo đói là nguyên nhân chính dẫn đến suy thoái môi trường và (ii) nghèo đói không phải là nguyên<br /> nhân chủ yếu dẫn đến suy thoái môi trường [1], [5]. Tuy vậy, một điều dễ nhận ra rằng việc cải thiện<br /> nghèo đói sẽ có tác động tích cực đến chất lượng môi trường [1].<br /> Theo ngân hàng thế giới [16], các yếu tố có thể ảnh hưởng đến tình trạng nghèo đói bao gồm có 4<br /> nhóm nhân tố chủ yếu, bao gồm: (i) nhóm nhân tố liên quan đến đặc điểm của vùng: sự cách biệt về địa<br /> lý/xã hội do thiếu hạ tầng cơ sở; hạn chế trong việc tiếp cận các loại thị trường và các dịch vụ xã hội,<br /> nguồn lực cơ bản như đất đai và chất lượng đất đai, điều kiện tự nhiên (thời tiết…), quản lý nhà nước và<br /> bất bình đẳng, (ii) nhóm nhân tố liên quan đến đặc điểm của cộng đồng: hạ tầng cơ sở (điện, nước, đường<br /> giao thông…), phân bổ đất đai, khả năng tiếp cận các hàng hóa và dịch vụ công (y tế, giáo dục), (iii)<br /> nhóm nhân tố liên quan đến những đặc điểm của hộ gia đình: quy mô hộ gia đình, tỷ lệ phụ thuộc (phần<br /> <br /> 22<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 3/2010<br /> <br /> trăm số người trưởng thành không có hoạt động tạo thu nhập), giới tính của chủ hộ, tài sản của hộ gia<br /> đình: đất đai, phương tiện sản xuất, nhà cửa…, tỷ lệ có việc làm của những thành viên trưởng thành trong<br /> hộ, loại việc làm chính, tự làm hay làm thuê…và theo nguồn thu nhập nhập chính của hộ…, trình độ học<br /> vấn trung bình của hộ và (iv) những đặc điểm của chủ hộ: tuổi, giáo dục (số năm đi học, bằng cấp cao<br /> nhất), việc làm (tình trạng việc làm, loại công việc), dân tộc (có hay không có thuộc nhóm dân tộc thiểu<br /> số).<br /> Trong bài viết này tác giả chỉ tập trung phân tích mối quan hệ giữa việc suy giảm nguồn lợi hải<br /> sản do ô nhiễm môi trường biển và hoạt động khai thác hải sản của ngư dân với vấn đề nghèo đói trong<br /> cộng đồng ngư dân nghề khai thác hải sản ven bờ thông qua việc đo lường gián tiếp các biến số để nhận<br /> diện mối quan hệ giữa tình trạng nghèo của hộ gia đình ngư dân với môi trường và nguồn lợi hải sản.<br /> Nghiên cứu đã đưa vào các yếu tố cụ thể phản ánh khía cạnh môi trường và nguồn lợi hải sản bao gồm: sự<br /> biến đổi khí hậu/ thời tiết, suy thoái môi trường biển và sự suy giảm nguồn lợi hải sản ven bờ.<br /> Trong đó:<br /> Sự biến đổi khí hậu – thời tiết là những biến đổi trong môi trường vật lý hoặc sinh học gây ra những<br /> ảnh hưởng có hại đáng kể đến thành phần, khả năng phục hồi sinh sản của các hệ sinh thái tự nhiên và<br /> được quản lý hoặc đến hoạt động của các hệ thống kinh tế - xã hội hoặc đến sức khỏe và phúc lợi con<br /> người.<br /> Suy thoái môi trường biển là sự suy giảm về chất lượng và số lượng của thành phần môi trường biển<br /> ảnh hưởng tiêu cực đối với con người và hệ sinh thái biển.<br /> Sự suy giảm nguồn lợi hải sản ven bờ được biểu hiện là sự suy giảm về tài nguyên sinh vật biển.<br /> Tình trạng nghèo của hộ: là tình trạng mà hộ ngư dân không có khả năng thỏa mãn những nhu cầu cơ<br /> bản của con người như: ăn, mặc ở…<br /> <br /> 1. Mô hình nghiên cứu và các giả thuyết<br /> Trên cơ sở của lý thuyết về nghèo đói và mối quan hệ giữa nghèo đói - môi trường, mô hình<br /> nghiên cứu về các yếu tố môi trường và nguồn lợi hải sản ven bờ ảnh hưởng tới tình trạng nghèo<br /> trong cộng đồng ngư dân nghề khai thác hải sản ven bờ được đề xuất như sơ đồ 1.<br /> Sơ đồ 1. Mô hình nghiên cứu đề xuất<br /> <br /> Khí hậu/ thời<br /> tiết<br /> <br /> Môi trường biển<br /> ven bờ<br /> <br /> Nguồn lợi hải<br /> sản ven bờ<br /> <br /> H1<br /> H2<br /> <br /> Nghèo<br /> <br /> H3<br /> <br /> 23<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 3/2010<br /> <br /> Các giả thuyết được đề nghị để kiểm định trong nghiên cứu này như sau:<br /> (H1): Sự biến đổi của yếu tố khí hậu/ thời tiết có tác động tiêu cực đối với tình trạng nghèo của<br /> hộ ngư dân.<br /> (H2): Sự suy thoái môi trường biển ven bờ có tác động ngược chiều đến tình trạng nghèo của hộ<br /> gia đình ngư dân.<br /> (H3): Sự suy giảm nguồn lợi hải sản có tác động ngược chiều với tình trạng nghèo của hộ gia<br /> đình ngư dân.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Phương pháp trong nghiên cứu này gồm hai bước: nghiên cứu sơ bộ và nghiên cứu chính thức.<br /> Nghiên cứu sơ bộ dùng phương pháp thảo luận nhóm để hiệu chỉnh mô hình và thiết kế bảng câu hỏi.<br /> Nghiên cứu chính thức dùng bảng câu hỏi đã được hiệu chỉnh trong quá trình nghiên cứu sơ bộ để thu<br /> thập và phân tích số liệu nhằm kiểm định các giả thuyết. Toàn bộ dữ liệu nghiên cứu sẽ được phân tích<br /> nhờ sự hỗ trợ của phần mềm SPSS và Amos.<br /> Thang đo<br /> Để đo lường các khái niệm nghiên cứu, tác giả sử dụng thang đo Likert 5 mức độ với 1: hoàn<br /> toàn không đồng ý cho đến 5 là hoàn toàn đồng ý cho 25 biến quan sát.<br /> Sự suy thoái môi trường biển ven bờ được đo lường bằng 6 biến quan sát, bao gồm: tình trạng<br /> <br /> rác thải trên vùng biển ven bờ, tình trạng về nước thải sinh hoạt, nước thải từ các nhà máy chưa<br /> qua xử lý đổ ra biển, sự giảm sút của các rạn san hô và hệ sinh thái biển, tình trạng về dầu loang<br /> trên vùng biển, sự xuất hiện của phù sa tại vùng biển ven bờ hiện nay.<br /> Sự biến đổi của Khí hậu/ thời tiết đo lường bằng 7 biến quan sát, bao gồm: yếu tố nắng và nóng<br /> của thời tiết, tình trạng hạn hán, tình trạng mưa, sự thay đổi lên xuống của thủy triều, vấn đề mưa<br /> bão, lũ lụt của địa phương hàng năm và sự thay đổi thất thường của thời tiết hiện nay.<br /> Sự suy thoái nguồn lợi hải sản ven bờ được đo lường bằng 7 biến quan sát, bao gồm: sản lượng<br /> đánh bắt trên một mẻ lưới, sản lượng khai thác được cho 1 chuyến đánh bắt, số lượng loài khai<br /> thác của 1 chuyến đánh bắt, kích cỡ loài hải sản được khai thác, thời gian cho 1 chuyến đánh bắt,<br /> đánh giá về trữ lượng hải sản tại khu vực ven bờ, và đánh giá chung của hộ khai thác về tình<br /> trạng nguồn lợi hải sản ven bờ hiện nay.<br /> Biến nghèo đối với hộ gia đình ngư dân được đo lường bằng 5 biến quan sát bao gồm: tình trạng<br /> thu nhập của hộ (từ hoạt động khai thác) đáp ứng nhu cầu ăn uống và sinh hoạt hàng ngày, thu<br /> nhập của gia đình đủ trang trải các khoản chi phí, vấn đề tiết kiệm từ thu nhập của hộ, thu nhập<br /> của hộ để mua sắm các vật dụng sinh hoạt (xe máy, ti vi, điện thoại..) và sự đánh giá chung của<br /> hộ gia đình về thu nhập từ hoạt động khai thác hải sản đối với cuộc sống của gia đình mình.<br /> Mẫu nghiên cứu<br /> Theo Bentler & Chou [10] số lượng mẫu tối thiểu cho một tham số ước lượng là 5 mẫu. Trong<br /> nghiên cứu này tác giả đã thu thập 257 mẫu và sử dụng phương pháp lấy mẫu thuận tiện trong các hộ<br /> 24<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 3/2010<br /> <br /> gia đình ngư dân ven biển tại các huyện: Vạn Ninh, Ninh Hòa (Khánh Hòa) và Sông Cầu, Tuy An<br /> (tỉnh Phú Yên). Các mẫu quan sát được điều tra trực tiếp với các đối tượng là chủ hộ gia đình ngư<br /> dân.<br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 3.1. Khái quát về mẫu nghiên cứu<br /> Kết quả điều tra cho thấy, phần lớn chủ hộ hoạt động trong nghề khai thác ven bờ tập trung ở<br /> vào những loại tàu thuyền có công suất nhỏ. Số chủ hộ có tàu thuyền dưới 20 CV chiếm trên 82,0%<br /> trong tổng số hộ gia đình được điều tra, trong đó tập trung chủ yếu vào các nghề lưới vây và nghề<br /> lưới kéo.<br /> Hầu hết chủ hộ trong nghề đều có trình độ văn hóa thấp. Số chủ hộ đã học hết cấp 1 đã chiếm<br /> trên 45,3%; số chủ hộ được đào tạo về chuyên môn cũng rất thấp, với 96,1% tổng số hộ gia đình<br /> được điều tra.<br /> Bên cạnh đó, mức thu nhập của hộ gia đình cũng ở mức thấp. Số hộ gia đình có mức thu nhập và<br /> chi tiêu dưới 750 nghìn đồng/ tháng (Tương đương với chuẩn nghèo hiện nay) chiếm lần lượt là<br /> 42,4% và 44,5% trong tổng số hộ gia đình được điều tra.<br /> Kết quả điều tra cũng cho thấy, mẫu nghiên cứu là tương đối đáng tin cậy và phù hợp với những<br /> đối tượng ngư dân hiện nay.<br /> 3.2. Kết quả kiểm định thang đo<br /> Thang đo được đánh giá thông qua các phương pháp: đánh giá độ tin cậy, phân tích nhân tố khám<br /> phá và phân tích nhân tố khẳng định.<br /> Việc kiểm định thang đo thông qua việc sử dụng hệ số tin cậy Cronbach Alpha để kiểm định mức<br /> tương quan giữa các mục hỏi (biến quan sát). Nếu biến quan sát nào có mức tương quan so với biển<br /> tổng nhỏ hơn 0,3 sẽ bị loại, đồng thời đảm bảo hệ số tin cậy lớn hơn 0,6. Trong kết quả kiểm định độ<br /> tin cậy của biến quan sát cho thấy, hệ số tương quan của biến sự xuất hiện phù sa tại vùng biển ven<br /> bờ trong biến môi trường ven biển là 0,1952 và sự thay đổi thất thường của thời tiết trong biến khí<br /> hậu/thời tiết là 2,941 đều nhỏ hơn 0,3 nên bị loại. Như vậy, sau khi loại các biến quan sát không đạt<br /> yêu cầu, số biến quan sát còn lại là 22 và các biến thành phần trong nghiên cứu đều có hệ số tin cậy<br /> cao. Hệ số Conbach Alpha của biến sự biến đổi của khí hậu/ thời tiết là 0,8620; của sự suy thoái môi<br /> trường biển ven bờ là 0,8596; của sự suy giảm nguồn lợi hải sản ven bờ là 0,7811; của biến tình trạng<br /> nghèo của hộ là 0,8374.<br /> 3.3. Kết quả phân tích khám phá<br /> Phân tích nhân tố khám phá được sử dụng để kiểm định giá trị các khái niệm của thang đo.<br /> Những biến quan sát nào có trọng số tải nhân tố nhỏ hơn 0,4 sẽ bị loại [11]. Trong nghiên cứu này,<br /> phương pháp trích hệ số thành phần chính (Principal components) được sử dụng với phép xoay nhân<br /> tố là Varimax và chỉ số đại diện cho lượng biến thiên được giải thích bởi nhân tố lớn hơn 1<br /> (Eigenvalue >1) [9]. Giá trị tổng phương sai trích lớn hơn hoặc bằng 0,5 sẽ được chấp nhận [12],<br /> [13].<br /> <br /> 25<br /> <br />