Nghèo đói với vấn đề an ninh lương thực tại một số hộ nghèo trên địa bàn huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 9 (6/2017) tr. 125 - 133<br /> <br /> NGHÈO ĐÓI VỚI VẤN ĐỀ AN NINH LƢƠNG THỰC<br /> TẠI MỘT SỐ HỘ NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN MAI SƠN,<br /> TỈNH SƠN LA<br /> Đào Thanh Hải, Nguyễn Văn Hồng<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: An ninh lương thực cấp hộ gia đình là cụm từ tương đối mới đối với các nghiên cứu tại khu vực<br /> Tây Bắc. Theo tài liệu của FAO thì an ninh lương thực cấp hộ được đảm bảo khi mọi thành viên ở mọi thời điểm<br /> có quyền tiếp cận đủ lương thực để duy trì cuộc sống năng động, khỏe mạnh. Thực tế cho thấy, hiện nay các hộ<br /> gia đình thuộc diện nghèo là đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Mai Sơn - tỉnh Sơn La mới được đảm bảo để<br /> suy trì cuộc sống chưa đáp ứng được tiêu chí khỏe mạnh năng động. Tại huyện Mai Sơn vào thời điểm giáp hạt<br /> có tới 20,2% tổng số hộ nghèo thiếu ăn đặc biệt là các xã vùng cao có điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Xác định<br /> được nguyên nhân đói nghèo và thực trạng an ninh lương thực sẽ giúp các hộ nghèo của huyện Mai Sơn giảm<br /> nghèo bền vững và nâng cao cơ hội tiếp cận và sử dụng lương thực.<br /> Từ khóa: An ninh lương thực, đói nghèo với an ninh lương thực.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Ở Việt Nam hiện nay, căn cứ vào tình hình phát triển của kinh tế xã hội và mức thu<br /> nhập của nhân dân khái niệm nghèo đói có thể tách thành 2 khái niệm riêng biệt. “Nghèo” là<br /> tình trạng một bộ phận dân cư chỉ có điều kiện thoả mãn một phần những nhu cầu tối thiểu cơ<br /> bản của cuộc sống và có mức sống thấp hơn mức sống trung bình của cộng đồng xét trên mọi<br /> phương diện. “Đói” là tình trạng một bộ phận dân cư nghèo có mức sống dưới mức tối thiểu<br /> và thu nhập không đủ đảm bảo nhu cầu và vật chất để duy trì cuộc sống [1].<br /> Vấn đề an ninh lương thực (ANLT) là nội dung trọng tâm của chính sách nông nghiệp<br /> của các quốc gia trên toàn thế giới. “Lương thực” theo từ điển tiếng Việt là từ chỉ các loại<br /> nông sản chứa tinh bột. Theo nghĩa tiếng Anh, “food” có nghĩa là thức ăn bao gồm của lương<br /> thực và thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cho con người [2]. Do vậy, khái niệm an ninh lương<br /> thực cần được hiểu rộng ra đó là an ninh về lương thực, thực phẩm. ANLT đảm bảo, bền vững<br /> và an toàn là mục tiêu của tất cả các quốc gia phát triển trên thế giới. Khái niệm an ninh lương<br /> thực được hiểu là phải đảm bảo thực phẩm ở các khía cạnh sau: Thứ nhất là sự đảm bảo khả<br /> năng của tất cả các thành viên trong xã hội không phân biệt người có thu nhập cao hay thu<br /> nhập thấp; Thứ hai: Đảm bảo cho các thành viên đó ở mọi nơi, từ vùng gần đô thị đến vùng<br /> sâu, vùng xa từ thành thị đến nông thôn đều tiếp cận đủ lương thực thực phẩm, mọi thành viên<br /> trong xã hội trong mọi lúc, dù ở lúc có thu hoạch hay giáp hạt đều có đủ lương thực thực<br /> phẩm cho một cuộc sống khỏe mạnh và hiệu quả.<br /> Mai Sơn là một huyện miền núi của tỉnh Sơn La, trung tâm huyện lỵ cách trung tâm tỉnh 30<br /> km về phía Bắc. Mặc dù huyện là trung tâm trọng điểm kinh tế của tỉnh nhưng tỷ lệ hộ nghèo của<br /> huyện Mai Sơn còn khá cao (27,11%) đặc biệt là tập trung ở các xã vùng sâu có địa hình hiểm trở<br /> và điều kiện tự nhiên khắc nghiệt với sản xuất nông nghiệp. Nghiên cứu thực trạng an ninh lương<br /> thực với các hộ nghèo - đối tượng nhạy cảm nhằm đánh giá thực trạng nghèo đói và an ninh lương<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 16/12/2016. Ngày nhận đăng: 15/6/2017<br /> Liên lạc: Đào Thanh Hải, e - mail: haitbu@gmail.com<br /> <br /> 125<br /> <br /> thực là việc làm hết sức cần thiết và cấp bách. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần hoàn thiện hơn<br /> trong việc hoạch định chính sách phát triển nông thôn bền vững của địa phương.<br /> 2. Mục tiêu - đối tƣợng - phƣơng pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Mục tiêu nghiên cứu<br /> Mục tiêu chung của đề tài là xác định được nguyên nhân nghèo đói và hiện trạng an ninh<br /> lương thực quy mô cấp hộ gia đình (HGĐ) đối với các hộ nghèo trên địa bàn huyện Mai Sơn.<br /> Để đạt được mục tiêu chung đó, đề tài xác định mục tiêu cụ thể như sau:<br /> - Thứ nhất là điều tra, xác định thực trạng nghèo đói tại điểm nghiên cứu.<br /> - Thứ hai: Xác định nguyên nhân của nghèo đói của các HGĐ.<br /> - Thứ ba đánh giá được 4 tiêu chí liên quan đến ANLT tại địa phương đó là tính sẵn có<br /> của lương thực, khả năng tiếp cận lương thực, tính ổn định và sử dụng lương thực.<br /> 2.2. Đối tượng - phạm vi nghiên cứu<br /> - Đối tượng nghiên cứu: 30 hộ nghèo/1 xã theo các thành phần dân tộc (10% dân tộc<br /> Kinh, 20% dân tộc Mông và 70% dân tộc Thái)<br /> - Phạm vi nghiên cứu: 3 xã: Mường Chanh, Chiềng Chung và Chiềng Mai - huyện Mai<br /> Sơn - tỉnh Sơn La<br /> 2.3. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.3.1. Chọn điểm nghiên cứu<br /> Dựa trên cơ sở thực tế tại địa phương, đề tài đã chọn ra 3 xã làm điểm nghiên cứu đó là:<br /> Xã Chiềng Mai, Chiềng Chung và Mường Chanh với 15 thôn bản được lựa chọn tiến hành<br /> nghiên cứu.<br /> 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu<br /> - Thu thập dữ liệu sơ cấp:<br /> Phương pháp PRA: Sử dụng các công cụ PRA sau đây để thu thập các thông tin và số<br /> liệu, nhằm thu thập thông tin điều tra từ các cá nhân, hộ gia đình trong sản xuất nông lâm<br /> nghiệp ở điểm nghiên cứu điều tra phỏng vấn bằng công cụ là Bảng hỏi (phiếu điều tra).<br /> - Thu thập số liệu thứ cấp: Kế thừa số liệu có sẵn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội<br /> từ các báo cáo hàng năm về phát triển kinh tế, xã hội của huyện, các báo cáo tổng kết từ các<br /> ban ngành đoàn thể về tình hình phát triển, các hoạt động nông nghiệp, phi nông nghiệp.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu<br /> 3.1. Hiện trạng đói nghèo và nguyên nhân đói nghèo tại điểm nghiên cứu<br /> 3.1.1. Hiện trạng đói nghèo<br /> Qua điều tra cho thấy, tỷ lệ đói nghèo tại điểm nghiên cứu còn ở mức khá cao so với mặt<br /> bằng chung của huyện Mai Sơn. Cụ thể về hiện trạng đói nghèo được thể hiện ở Bảng 1 dưới đây:<br /> 126<br /> <br /> Bảng 1. Hiện trạng đói nghèo tại điểm nghiên cứu<br /> Xã<br /> <br /> Tổng số hộ<br /> <br /> Số hộ nghèo<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Số hộ cận nghèo<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Chiềng Mai<br /> <br /> 1202<br /> <br /> 453<br /> <br /> 37,69<br /> <br /> 177<br /> <br /> 14,7<br /> <br /> Chiềng Chung<br /> <br /> 1196<br /> <br /> 227<br /> <br /> 20,21<br /> <br /> 193<br /> <br /> 16,1<br /> <br /> Mường Chanh<br /> <br /> 927<br /> <br /> 226<br /> <br /> 24,38<br /> <br /> 104<br /> <br /> 11,2<br /> <br /> Nguồn: Số liệu điều tra 2016<br /> <br /> Bảng 1 cho thấy trong 3 xã tại điểm nghiên cứu thì số hộ nghèo nhiều nhất tại xã<br /> Chiềng Mai, chiếm 37,69%. Do điều kiện địa hình ở đây tương đối phức tạp có nhiều dãy núi<br /> cao nên khó canh tác nương rẫy. Nguồn thu nhập chính của người dân là dựa vào cây cà phê,<br /> trong năm 2015 - 2016 do thiên tai nên sản lượng cà phê sụt giảm nghiêm trọng khiến cho số<br /> lượng hộ nghèo trong xã năm 2016 tăng đột biến. Do điều kiện địa hình không phù hợp nên<br /> diện tích canh tác lúa chỉ tập trung vào một số bản ở dưới thấp có điều kiện thuận lợi là gần<br /> nguồn nước. Mặt khác, số dân cư tập trung đông khiến cho diện tích đất nông nghiệp/đầu<br /> người là ít nhất. Mường Chanh và Chiềng Chung là hai xã có điều kiện địa hình tương đối<br /> đồng nhất do vậy tỉ lệ hộ nghèo của hai xã là gần giống nhau.<br /> 3.1.2. Nguyên nhân đói nghèo<br /> Theo điều tra khảo sát thực tế 90 hộ gia đình trong vùng nghiên cứu năm 2016 cho thấy<br /> có 10 nguyên nhân dẫn đến tình trạng đói nghèo của các hộ gia đình. Đề tài xác định được 5<br /> nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng nghèo đói chủ yếu. Nguyên nhân chính cụ thể được thể<br /> hiện ở Bảng 2 dưới đây:<br /> Bảng 2. Nguyên nhân chính dẫn đến đói nghèo tại điểm nghiên cứu<br /> STT<br /> <br /> Nguyên nhân<br /> <br /> Tổng số ý kiến<br /> Số hộ<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> Thiếu vốn sản xuất<br /> <br /> 83<br /> <br /> 92,22<br /> <br /> 2<br /> <br /> Thiếu đất canh tác<br /> <br /> 59<br /> <br /> 65,56<br /> <br /> 3<br /> <br /> Do yếu tố tự nhiên (thiên tai, lũ lụt)<br /> <br /> 38<br /> <br /> 42,22<br /> <br /> 4<br /> <br /> Trình độ kỹ thuật canh tác<br /> <br /> 20<br /> <br /> 22,22<br /> <br /> 5<br /> <br /> Tâm lý trông chờ, ỷ lại<br /> <br /> 44<br /> <br /> 48,89<br /> <br /> Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra năm 2016<br /> <br /> Đói nghèo do nhiều nguyên nhân gây nên, có cả chủ quan và khách quan. Những<br /> nguyên nhân chủ quan thuộc về bản thân nguời lao động, nguyên nhân khách quan thuộc về<br /> điều kiện tự nhiên và những yếu tố xã hội tác động, nghiên cứu cụ thể từng khía cạnh như sau:<br /> - Về vốn sản xuất: Vốn là nhân tố quan trọng phục vụ cho sản xuất, kinh doanh. Tuy<br /> nhiên, trình trạng thiếu vốn trong các hộ nghèo rất cao chiếm 92,22%. Hiện 100% các hộ<br /> nghèo tại điểm nghiên cứu được vay vốn từ Ngân hàng Chính sách xã hội huyện Mai Sơn,<br /> 127<br /> <br /> mỗi món vay có trị giá từ 10 triệu đến 30 triệu với mức lãi suất trung bình 0,5%/tháng tùy<br /> từng thời điểm. Cà phê là một loại cây có giá trị kinh tế cao hơn hẳn so với các loại nông sản<br /> khác tuy nhiên để cây đạt năng suất hiệu quả cao thì chi phí đầu tư khá lớn. Với diện tích 1 ha<br /> trung bình phải đầu tư khoảng 40 triệu bao gồm chi phí thuốc bảo vệ thực vật, phân NPK,<br /> phân chuồng... Hiện nay với số vốn chính sách các HGĐ thuộc diện nghèo được vay không<br /> đủ để tái đầu tư sản xuất. Các hộ nghèo thường giải quyết vấn đề thiếu vốn sản xuất bằng cách<br /> mua chịu vật tư nông nghiệp từ các cửa hàng với lãi xuất 1,5 - 2%/tháng và đến thu hoạch quả<br /> cà phê bán đi và trang trải số nợ trên. Như vậy, số lãi họ phải trả trong 1 năm cho vật tư nông<br /> nghiệp là khoảng 20%, nhiều hộ dân sau khi bán cà phê trừ chi phí sinh hoạt, trừ lãi thì họ<br /> không còn tiền dự trữ trong gia đình khi vụ cà phê kết thúc. Số hộ sử dụng hình thức này để<br /> tái đầu tư sản xuất chiếm 10%. Một hình thức khác để có đủ nguồn vốn sản suất cũng như chi<br /> cho sinh hoạt phí hàng tháng như nộp tiền học cho con, ốm đau, thuốc men đó là các hộ bán<br /> cà phê non. Đây là hình thức mà các hộ thường hay sử dụng (có 29 hộ tham gia phỏng vấn sử<br /> dụng hình thức này). Hết vụ thu hoạch cà phê đồng nghĩa với việc số tiền mà họ có không có<br /> đủ để trang trải cho việc mua lương thực, họ thường bán cà phê non cho các thương lái với<br /> giá do thương lái quy định và giá thường rất thấp. Người nghèo tiếp tục rơi vào vòng luẩn quẩn<br /> đói nghèo, thu nhập bấp bênh, tích luỹ kém nên khó chống đỡ với mọi biến cố xảy ra.<br /> - Về đất canh tác: Do điều kiện tự nhiên chủ yếu là đồi núi nên diện tích canh tác rất<br /> hạn chế. Chỉ có khoảng trên 50% số hộ có diện tích canh tác trên 5000 m2, thậm chí có 3 hộ<br /> chỉ có dưới 2000 m2 hoặc không có đất canh tác. Người dân chưa chịu khó tận dụng để thâm<br /> canh tăng năng suất cây trồng nên tình trạng thiếu đói, mất an ninh lương thực vẫn xảy ra trên<br /> địa bàn huyện. Có tới 59 hộ chiếm 65% tổng số hộ điều tra cho rằng thiếu đất canh tác là một<br /> trong những nguyên nhân của nghèo đói. Với lượng diện tích đất sản xuất bình quân/người tại<br /> điểm nghiên cứu chỉ đạt 0,08 - 0,15 ha/người thì hiện nay sản phẩm làm ra không đủ chi phí<br /> để họ trang trải cuộc sống hàng ngày…<br /> - Yếu tố tự nhiên: Với phương thức canh tác sản xuất còn lạc hậu 100% các hộ dân sản<br /> xuất Cà phê, lúa nương, lúa nước, ngô sắn đều phụ thuộc vào tự nhiên là chủ yếu. Cụ thể thời<br /> điểm tác giả tiến hành khảo sát vào tháng 6 năm 2016 tại xã Chiềng Chung, Mường Chanh<br /> trong một vụ mùa, tại các vị trí gần nguồn nước và xa nguồn nước thời điểm gieo mạ - cấy lúa<br /> của người dân ở trong xã cách nhau đến 3 tháng. Khi các hộ dân ở dưới thấp gần nguồn nước<br /> cấy lúa từ tháng 2 nhưng các hộ dân ở trên cao lại đến tháng 5 mới có thể cấy lúa được. Vụ cà<br /> phê năm 2016, tại địa phương gặp phải thời tiết băng giá khiến cho các nụ hoa của lứa ra hoa<br /> đầu tiên bị hỏng, đến tháng 4 mới bắt đầu có những hạt mưa đầu tiên vào thời điểm này chỉ còn<br /> lại một số ít hoa ra muộn nên tỉ lệ đậu quả rất thấp và trong niên vụ cà phê năm 2016 hầu như<br /> các hộ gia đình chỉ thu được sản lượng bằng 10 - 20% sản lượng cà phê so với các năm khác.<br /> - Trình độ, kỹ thuật canh tác: Mặc dù trên 72% số hộ nghèo được phỏng vấn biết chữ,<br /> tuy nhiên họ lại ít có cơ hội kiếm được việc làm thêm tốt nên mức thu nhập hiện tại rất thấp.<br /> Cũng do trình độ dân trí không cao nên đã ảnh hưởng đến các vấn đề giáo dục, sinh đẻ, nuôi<br /> dưỡng con cái sau này. Việc tiếp cận với thông tin về khoa học công nghệ, dịch vụ sản xuất<br /> và tiếp thu các chủ trương chính sách của Nhà nước có phần hạn chế.<br /> <br /> 128<br /> <br /> - Tâm lý trông chờ, ỷ lại: Một bộ phận hộ nghèo được phỏng vấn có tư tưởng trông chờ,<br /> ỉ lại vào sự hỗ trợ của Nhà nước, thà khổ chứ không chịu khó làm ăn để kiếm kế sinh nhai và<br /> thoát nghèo. Tư tưởng một bộ phận người dân muốn được vào trong danh sách hộ nghèo.<br /> Thực trạng này đã làm triệt tiêu động lực sản xuất trong một bộ phận người dân.<br /> 3.2. Hiện trạng an ninh lương thực với các hộ nghèo tại điểm nghiên cứu<br /> Theo FAO thì an ninh lương thực cấp hộ được đảm bảo khi mọi thành viên ở mọi thời<br /> điểm có quyền tiếp cận đủ lương thực để duy trì cuộc sống năng động và khỏe mạnh. An ninh<br /> lương thực cấp hộ dựa trên các tiêu chí bao gồm tính sẵn có về lương thực, tính ổn định lương<br /> thực, khả năng tiếp cận lương thực và tiêu dùng lương thực. Bài báo tiến hành nghiên cứu<br /> đánh giá theo 4 tiêu chí trên.<br /> 3.2.1. Tính sẵn có về lương thực<br /> Bảng 3. Sản lƣợng lƣơng thực quy ra tiền/ngƣời của các hộ nghèo<br /> Đơn vị: kg thóc<br /> <br /> Xã<br /> <br /> Lúa<br /> <br /> Ngô<br /> <br /> Sắn<br /> <br /> Bình quân thóc/năm<br /> <br /> Bình quân gạo/năm<br /> <br /> Mường Chanh<br /> <br /> 82,6<br /> <br /> 23,22<br /> <br /> 12,4<br /> <br /> 118,22<br /> <br /> 80,39<br /> <br /> Chiềng Chung<br /> <br /> 79,21<br /> <br /> 18,22<br /> <br /> 9,28<br /> <br /> 106,71<br /> <br /> 67,23<br /> <br /> Chiềng Mai<br /> <br /> 49.96<br /> <br /> 20,2<br /> <br /> 23,16<br /> <br /> 93,32<br /> <br /> 63,46<br /> <br /> Nguồn: Số liệu điều tra năm 2016<br /> <br /> Kết quả nghiên cứu cho thấy tất cả các xã tại điểm nghiên cứu đều sản suất là thóc để<br /> phục vụ cuộc sống gia đình và đều đạt trên 93 kg thóc/người/năm. Không có hộ gia đình nào<br /> tại điểm nghiên cứu hoàn toàn phụ thuộc vào việc mua lương thực. Với lượng tiêu thụ gạo<br /> trung bình là 70,36 kg/người/năm so với mức tiêu thụ gạo trung bình của người Việt Nam là<br /> 166 kg/người/năm thì tại điểm nghiên cứu chỉ số sẵn có của lương thực mới chỉ đáp ứng được<br /> 50%. Hiện tại, thức ăn chủ yếu của người dân chỉ có gạo là nguồn cung cấp năng lương chính,<br /> việc bổ sung thêm thức ăn cung cấp chất đạm, chất béo rất ít. Trung bình một người dân tiêu<br /> thụ gạo/tháng đạt 5,86 kg. So với sơ đồ kim tự tháp dinh dưỡng của Việt Nam thì lượng tiêu<br /> thụ gạo trung bình/1 tháng cho người bình thường là 12 kg/người/tháng. Như vậy tại điểm<br /> điều tra thì các hộ nghèo tại huyện Mai Sơn mới chỉ đáp ứng đủ lượng gạo gần 50% so với<br /> tiêu chuẩn. Kết quả điều tra cho thấy hiện nay số tháng phải sử dụng lương thực từ nguồn thu<br /> khác là 5 tháng. Thời điểm thiếu lương thực thường bắt đầu từ tháng 2 đến tháng 6. Như vậy<br /> tính sẵn có về lương thực tại các hộ điều tra mới chỉ đáp ứng được 50% so với nhu cầu thực<br /> tế. Để đảm bảo được số lương thực sử dụng thực tế thì người dân phải sử dụng các nguồn thu<br /> khác như làm thuê, bán ngô, sắn v.v…<br /> 3.3.2. Tính tiếp cận lương thực - thực phẩm của các hộ nghèo<br /> Tính tiếp cận lương thực thực phẩm được xem xét qua hai khía cạnh: Theo phạm vi địa<br /> lý, theo khả năng tạo thu nhập.<br /> 129<br /> <br />