Nghiên cứu độc tính của bánh ngô mốc lấy tại Hà Giang lên một số chỉ tiêu huyết học trên thỏ

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> NGHIÊN CỨU ĐỘC TÍNH CỦA BÁNH NGÔ MỐC LẤY<br /> TẠI HÀ GIANG LÊN MỘT SỐ CHỈ TIÊU HUYẾT HỌC TRÊN THỎ<br /> Nguyễn Thanh Bình*; Hoàng Công Minh*<br /> Trần Văn Tùng*; Nguyễn Hùng Long**<br /> TÓM TẮT<br /> Ở liều bánh ngô mốc tối đa cho chuột nhắt trắng uống (20 g/kg thể trọng) không gây chết chuột<br /> khi theo dõi trong 7 ngày. Như vậy, không xác định được độc tính cấp của bánh ngô mốc qua đường<br /> tiêu hóa trên chuột nhắt trắng. Liều chết tối thiểu (LDmin) của mẫu bánh ngô qua đường tiêu hóa trên<br /> thỏ là 3,4 g/kg thể trọng.<br /> Ở thỏ gây ngộ độc bằng bánh ngô mốc với liều 2,2 g/kg thể trọng thấy có thay đổi một số chỉ tiêu<br /> huyết học. Số lượng bạch cầu, tỷ lệ bạch cầu trung tính, bạch cầu mono, bạch cầu ưa axít, bạch cầu<br /> ưa kiềm tăng, tỷ lệ bạch cầu lympho giảm. Số lượng tiểu cầu giảm, thời gian máu đông, máu chảy<br /> tăng ở ngày thứ 2 và thứ 5 sau ngộ độc. Số lượng hồng cầu, hàm lượng huyết sắc tố không thay đổi<br /> rõ rệt so với trước ngộ độc.<br /> * Từ khóa: Bánh ngô mốc; Độc tính; Chỉ tiêu huyết học; Thỏ.<br /> <br /> STUDY ON TOXICITY AND EFFECTS OF MOLDY PONE COLLECTED FROM<br /> HAGIANG PROVINCE ON SOME HEMATOLOGICAL PARAMETERS IN RABBITS<br /> SUMMARY<br /> Maximum ingested dose of the moldy pone (20 g/kg body weight) did not kill the white mice after<br /> 7-day observation. So, acute toxicity of the moldy pone in white mice was not determined. The minimum<br /> lethal dose (LDmin) of the moldy pone in rabbits orally was 3.4 g/kg body weight.<br /> The rabbits exposed to the moldy pone in dose of 2.2 g/kg body weight had some hematological<br /> changes. Number of white blood cells, proportion of neutrophils, monocytes, basophils, eosinophils<br /> increased, proportion of lymphocytes decreased. Number of platelets decreased, clotting time,<br /> bleeding time increased in the 2nd and 5th day after exposure. Number of red blood cells, content of<br /> hemoglobin did not change in comparison with before exposure.<br /> * Key words: Moldy pone; Toxicity; Hematological parameter; Rabbit.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Ngộ độc do ăn phải ngô mốc đã từng xảy<br /> ra ở nhiều nước trên thế giới. Tại Ấn Độ<br /> <br /> năm 1974 đã bùng phát các vụ ngộ độc ngô<br /> mốc với 397 người mắc, trong đó 106 người<br /> tử vong. Năm 2004, tại Kenya đã xảy ra các<br /> vụ ngộ độc ngô mốc làm 317 người mắc,<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> ** Cục An toàn Thực phẩm, Bộ Y tế<br /> Người phản hồi (Corresponding): Hoàng Công Minh (hcminhk20@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 30/11/2013; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 8/12/2013<br /> Ngày bài báo được đăng: 16/12/2013<br /> <br /> 22<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> trong ®ã 125 người tử vong. Các chuyên<br /> gia của Tổ chức Y tế Thế giới đã xác định<br /> trong các mẫu ngô tại khu vực có người bị<br /> ngộ độc của Kenya có chứa aflatoxin với<br /> hàm lượng cao [4].<br /> Tại Việt Nam, trong những năm gần đây<br /> trên địa bàn tỉnh Hà Giang đã liên tục xảy ra<br /> các vụ ngộ độc bánh ngô được làm từ bột<br /> ngô bị mốc trong các gia đình người Mông.<br /> Trong năm 2012 đã xảy ra 4 vụ ngộ độc với<br /> 14 người mắc, trong đó 11 người tử vong.<br /> Ngày 29 - 4 - 2013, tại xã Cán Tỷ, huyện<br /> Quản Bạ, Hà Giang đã xảy ra vụ ngộ độc<br /> bánh ngô với 7 người mắc, trong đó 4<br /> người tử vong.<br /> Bánh ngô là món ăn truyền thống của<br /> người Mông và thường được làm trong dịp<br /> tết nguyên đán (như bánh trưng của người<br /> Kinh). Loại bánh này được làm từ ngô nếp,<br /> tuy nhiên do bột ngô để lâu bị lên mốc nên<br /> rất dễ ngộ độc. Chúng tôi đã tiến hành xác<br /> định độc tố trong một số mẫu bánh ngô gây<br /> ngộ độc, nhưng không phát hiện có aflatoxin.<br /> Hiện nay, người ta đã phát hiện được 34 loại<br /> độc tố nấm mốc trong lương thực thực phẩm<br /> [2]. Loại độc tố gây ngộ độc trong bánh ngô<br /> tại Hà Giang là chất gì hiện nay vẫn đang<br /> được nghiên cứu.<br /> Về độc tính và tác dụng của độc tố của<br /> bánh ngô lấy tại Hà Giang lên cơ thể cho<br /> đến nay vẫn chưa có đề tài nào nghiên<br /> cứu. Vì vậy, chúng tôi tiến hành đề tài này<br /> với mục tiêu: Nghiên cứu độc tính và thay<br /> đổi một số chỉ tiêu huyết học trên động vật<br /> được gây ngộ độc bằng bánh ngô mốc lấy<br /> từ Hà Giang.<br /> <br /> VẬT LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Vật liệu nghiên cứu.<br /> - Mẫu bánh ngô lấy tại gia đình ông Thò<br /> Chìa Chơ ở xã Sủng Trái, huyện Đồng Văn,<br /> Hà Giang (gia đình có 3 người bị tử vong<br /> do ăn bánh ngô mốc).<br /> - Thỏ: 20 con, khoẻ mạnh, trọng lượng<br /> 2,0 ± 0,2 kg (12 con dùng cho nghiên cứu<br /> các chỉ tiêu huyết học, 8 con dùng nghiên<br /> cứu liều chết tối thiểu).<br /> - Chuột nhắt trắng, dòng Swiss, khỏe<br /> mạnh, trọng lượng 25 ± 2 g, gồm 120 con<br /> dùng cho nghiên cứu độc tính cấp.<br /> Thỏ và chuột nhắt trắng được chăn nuôi<br /> theo chế độ quy định dùng cho động vật thí<br /> nghiệm.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> * Phương pháp gây ngộ độc trên động vật:<br /> Lấy một lượng bánh ngô cho vào cối sứ<br /> nghiền với nước cất để tạo thành hỗn dịch.<br /> Dùng dụng cụ chuyên dụng bơm hỗn dịch<br /> bánh ngô vào dạ dày động vật ở các liều<br /> khác nhau, tùy theo loài động vật (thăm dò<br /> liều trước khi thí nghiệm để lựa chọn).<br /> * Phương pháp nghiên cứu độc tính cấp:<br /> Độc tính cấp của bánh ngô trên chuột<br /> nhắt trắng được xác định theo phương<br /> pháp Karber G [1]. Liều bánh ngô dùng để<br /> nghiên cứu độc tính cấp trên chuột nhắt<br /> trắng ở mỗi nhóm là 12, 14, 16, 18, 20 g/kg<br /> thể trọng. Nhóm đối chứng cho uống nước<br /> muối sinh lý. Theo dõi chuột trong thời gian<br /> 7 ngày sau khi gây ngộ độc.<br /> <br /> 24<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> Liều bánh ngô để nghiên cứu liều chết<br /> tối thiểu (LDmin) sẽ tăng dần từ 3 g/kg thể<br /> trọng cho tới khi có một con thỏ bị chết.<br /> <br /> này bằng 2/3 với LDmin). Lấy 2 ml máu tĩnh<br /> <br /> * Các chỉ tiêu huyết học và phương pháp<br /> <br /> ngày thứ 2 và ngày thứ 5. Các chỉ tiêu<br /> <br /> tiến hành:<br /> <br /> mạch tai thỏ mỗi con cho vào ống nghiệm ở<br /> 3 thời điểm trước và sau gây ngộ độc ở<br /> huyết học nêu trên được tiến hành trên máy<br /> <br /> - Các chỉ tiêu huyết học: số lượng hồng<br /> <br /> xét nghiệm huyết học tự động XE 2100<br /> <br /> cầu, tiểu cầu, bạch cầu, công thức bạch<br /> <br /> (Nhật Bản). Xét nghiệm máu đông, máu chảy<br /> <br /> cầu, hàm lượng huyết sắc tố, thời gian máu<br /> <br /> trên tai thỏ theo phương pháp thường quy.<br /> <br /> đông, máu chảy.<br /> <br /> * Phương pháp xử lý thống kê:<br /> <br /> - Phương pháp tiến hành: dựa vào liều<br /> chết tối thiểu (LDmin) của bánh ngô mốc trên<br /> thỏ (3,4 g/kg thể trọng) đã xác định trước<br /> khi nghiên cứu các chỉ tiêu huyết học,<br /> chúng tôi chọn liều 2,2 g/kg thể trọng (liều<br /> <br /> Các số liệu của chỉ số huyết học ở từng<br /> thời điểm được tính giá trị trung bình (<br /> <br /> X<br /> <br /> )<br /> <br /> và độ lệch chuẩn (SD). So sánh hai giá trị<br /> trung bình, tính p và so sánh giữa trước và<br /> sau ngộ độc theo t-test [1].<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> 1. Kết quả nghiên cứu độc tính cấp.<br /> Bảng 1: Kết quả nghiên cứu độc tính cấp của mẫu bánh ngô mốc trên chuột nhắt trắng<br /> qua đường tiêu hoá.<br /> NHÓM NGHIÊN CỨU<br /> <br /> NHÓM 1<br /> (đối chứng)<br /> <br /> NHÓM 2<br /> <br /> NHÓM 3<br /> <br /> NHÓM 4<br /> <br /> NHÓM 5<br /> <br /> NHÓM 6<br /> <br /> CÁC CHỈ SỐ Ở CHUỘT<br /> <br /> Số lượng chuột (con)<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> Liều (g/con chuột)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,3<br /> <br /> 0,35<br /> <br /> 0,4<br /> <br /> 0,45<br /> <br /> 0,5<br /> <br /> Liều (g/kg chuột)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 12<br /> <br /> 14<br /> <br /> 16<br /> <br /> 18<br /> <br /> 20<br /> <br /> Số lượng chuột sống sau 7 ngày (con)<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> 20<br /> <br /> Số lượng chuột chết sau 7 ngày (con)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> Cho chuột nhắt trắng uống hỗn dịch bánh ngô mốc với liều 0,5 g/con, tương ứng với<br /> liều 20 g/kg thể trọng (liều tối đa có thể cho chuột uống) không thấy chuột chết khi theo dõi<br /> trong 7 ngày. Như vậy, không xác định được độc tính cấp qua đường tiêu hóa của mẫu<br /> bánh ngô mốc trên chuột nhắt trắng.<br /> <br /> 25<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> Bảng 2: Kết quả xác định liều chết tối<br /> thiểu qua đường tiêu hóa trên thỏ.<br /> (g/kg thể trọng thỏ)<br /> <br /> Liều chết tối thiểu<br /> (LDmin)<br /> <br /> 3,4 ± 0,2<br /> <br /> Liều chết tối thiểu (LDmin) của mẫu bánh<br /> ngô mốc qua đường tiêu hóa trên thỏ là 3,4 ±<br /> 0,2 g/kg thể trọng, chuột nhắt trắng không<br /> nhạy cảm với độc tố của bánh ngô mốc.<br /> Kết quả nghiên cứu phù hợp với các tài liệu<br /> nước ngoài đã công bố: độc tố nấm mốc<br /> (mycotoxins) ít ảnh hưởng lên chuột nhắt<br /> trắng qua đường tiêu hóa. Ví dụ: LD50 của<br /> aflatoxin qua đường tiêu hóa đối với chuột<br /> nhắt trắng là 10 mg/kg thể trọng, còn đối<br /> với thỏ là 0,3 mg/kg thể trọng [2]. LD50 của<br /> ochratoxin A (một loại độc tố nấm mốc) qua<br /> đường tiêu hóa đối với chuột nhắt trắng là<br /> 46 - 58 mg/kg thể trọng, còn đối với chó là<br /> 0,2 mg/kg, lợn: 1 mg/kg, gà: 3,3 mg/kg thể<br /> trọng [5].<br /> 2. Kết quả nghiên cứu các chỉ tiêu<br /> huyết học.<br /> Bảng 3: Thay đổi số lượng hồng cầu,<br /> hàm lượng huyết sắc tố ở máu thỏ bị ngộ<br /> độc bánh ngô mốc ( X  SD; n = 12).<br /> C h Ø<br /> <br /> T r - í c S a u é<br /> (ngày thứ)<br /> 2<br /> 5<br /> <br /> n g h iª n n g é<br /> Hồng cầu (T/l)<br /> <br /> Huyết sắc tố (g/l)<br /> <br /> 5,11 <br /> 0,41<br /> <br /> 5,05 <br /> 0,3<br /> p > 0,05<br /> <br /> 5,14 <br /> 0,2<br /> p > 0,05<br /> <br /> 99,3  4,9<br /> <br /> 99,5 <br /> 3,8<br /> p > 0,05<br /> <br /> 102,4 <br /> 8,4<br /> p > 0,05<br /> <br /> Số lượng hồng cầu, hàm lượng huyết<br /> sắc tố thay đổi ở thỏ bị ngộ độc bánh ngô<br /> mốc không có ý nghĩa thống kê (p > 0,05) ở<br /> ngày thứ 2 và 5 sau ngộ độc so với trước<br /> ngộ độc. Như vậy, độc tố trong bánh ngô mốc<br /> không gây tan máu.<br /> Bảng 4: Thay đổi số lượng tiểu cầu, thời<br /> gian máu đông, máu chảy ở thỏ bị ngộ độc<br /> bánh ngô mốc ( X  SD; n = 12).<br /> C Øht ªu<br /> i<br /> n g ªn<br /> h i øu<br /> <br /> T r - í c S a u<br /> (ngày thứ)<br /> n g é<br /> <br /> 2<br /> <br /> 5<br /> <br /> 176,8  25,9 144,1  15,7 136,8  18,4<br /> Tiểu cầu (G/l)<br /> Thời gian máu<br /> đông (phút)<br /> <br /> Thời gian máu<br /> chảy (phút)<br /> <br /> 4,8  1,1<br /> <br /> 2,5  0,5<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> 6,7  0,7<br /> <br /> 6,1  0,8<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> 3,8  0,5<br /> <br /> 3,4  0,5<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> Số lượng tiểu cầu giảm, thời gian máu<br /> đông, máu chảy tăng ở thỏ bị ngộ độc bánh<br /> ngô mốc so với trước ngộ độc ở tất cả các<br /> thời điểm (p < 0,001). Số lượng tiểu cầu<br /> giảm có thể là một trong những nguyên<br /> nhân làm cho thời gian máu đông, máu<br /> chảy tăng. Khi bị ngộ độc một loại độc tố<br /> nấm mốc là trichothecenes, số lượng bạch<br /> cầu giảm xuống rất thấp và gây tử vong<br /> do biến chứng nhiễm khuẩn [3]. Đối với thỏ<br /> bị ngộ độc bánh ngô mốc, số lượng bạch<br /> cầu tăng, vì vậy có thể loại trừ độc tố<br /> trichothecenes có trong bánh ngô.<br /> <br /> (p: ở từng thời điểm so sánh với trước<br /> ngộ độc).<br /> <br /> 26<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> Bảng 5: Thay đổi số lượng bạch cầu và<br /> công thức bạch cầu ( X  SD; n = 12).<br /> C h Ø<br /> T r - í c S a u<br /> (ngày thứ)<br /> n g h iª n n g éc<br /> 2<br /> <br /> 5<br /> <br /> Số lượng bạch 5,18  0,70 6,33  0,97 6,15  0,95<br /> cầu (G/l)<br /> p < 0,01<br /> p < 0,01<br /> Bạch cầu trung 43,1  5,5<br /> tính (%)<br /> <br /> Bạch cầu lympho<br /> <br /> 50,3  5,4<br /> <br /> (%)<br /> Bạch cầu mono<br /> <br /> 3,7  1,6<br /> <br /> (%)<br /> Bạch cầu ưa axít<br /> <br /> 1,8  1,1<br /> <br /> (%)<br /> Bạch cầu<br /> kiềm (%)<br /> <br /> ưa<br /> <br /> 1,0  0,5<br /> <br /> 53,9  5,8<br /> <br /> 49,9  4,9<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> p < 0,01<br /> <br /> 36,4  5,7<br /> <br /> 40,1  4,8<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> p < 0,001<br /> <br /> 5,3  1,7<br /> <br /> 5,3  1,2<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> 2,8  0,7<br /> <br /> 2,7  0,8<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> 1,6  0,6<br /> <br /> 1,7  0,9<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> p < 0,05<br /> <br /> Số lượng bạch cầu trong máu thỏ bị ngộ<br /> độc bánh ngô mốc tăng lên có ý nghĩa<br /> thống kê ở ngày thứ 2 (p < 0,001) và ngày<br /> thứ 5 (p < 0,01) sau ngộ độc. Số lượng<br /> bạch cầu tăng lên là do phản ứng của cơ<br /> thể dưới tác dụng của độc tố, khi đó bạch<br /> cầu ở các tổ chức đổ ra ngoài máu ngoại vi<br /> làm số lượng bạch cầu tăng lên, chủ yếu là<br /> bạch cầu trung tính.<br /> Tỷ lệ bạch cầu trung tính, mono, ưa axít,<br /> ưa kiềm tăng lên, tỷ lệ bạch cầu lympho<br /> giảm có ý nghĩa thống kê ở ngày thứ 2 và 5<br /> sau ngộ độc.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Không xác định được độc tính cấp của<br /> bánh ngô mốc lấy tại Hà Giang qua đường<br /> tiêu hóa trên chuột nhắt trắng. Với liều tối<br /> đa có thể cho uống (20 g/kg thể trọng) vẫn<br /> không thấy chuột chết qua theo dõi 7 ngày.<br /> Liều chết tối thiểu (LDmin) của mẫu bánh<br /> ngô mốc qua đường tiêu hóa trên thỏ là 3,4<br /> g/kg thể trọng.<br /> Ở thỏ bị ngộ độc bằng bánh ngô mốc với<br /> liều 2,2 g/kg thể trọng, số lượng bạch cầu,<br /> tỷ lệ bạch cầu trung tính, mono, ưa axít, ưa<br /> kiềm tăng, tỷ lệ bạch cầu lympho giảm. Số<br /> lượng tiểu cầu giảm, thời gian máu đông, máu<br /> chảy tăng ở ngày thứ 2 và thứ 5 sau ngộ độc.<br /> Số lượng hồng cầu, hàm lượng huyết sắc<br /> tố không thay đổi rõ rệt so với trước ngộ độc.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Xuân Phách, Nguyễn Thế Minh,<br /> Trịnh Thanh Lâm. Toán thống kê và tin học ứng<br /> dụng trong sinh-y-dược học. NXB Quân đội<br /> Nhân dân. 1995, tr145-146.<br /> 2. Lê Bách Quang, Phạm Xuân Đà, Hoàng<br /> Công Minh, Đỗ Như Bình. Nấm độc, độc tố nấm<br /> mốc trong thực phẩm của Việt Nam. NXB Y học.<br /> 2012, tr.159-242.<br /> 3. Bennett J.W, Klich M. Mycotoxins. Clin<br /> Microbiol Rev. 2003, Vol 16 (3), pp. 497-516.<br /> 4. Meggs W.J. Epidemics of mold poisoning<br /> past and present. Toxicology and Industrial<br /> Health. 2009, 25 (9-10), pp.571-576.<br /> 5. The Government of the Hong Kong Special<br /> Administrative. Ochratoxin A in food. Region<br /> Centre for Food Safety, Food and Environmental<br /> Hygiene Department, Risk Assessment Studies.<br /> Report. 2006, No 23, pp.1-36.<br /> <br /> 27<br /> <br />