Nghiên cứu hiện trạng và giải pháp phát triển du lịch bền vững huyện Mộc Châu tỉnh Sơn La

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 11 (12/2017) tr. 106 - 116<br /> <br /> NGHIÊN CỨU HIỆN TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH<br /> BỀN VỮNG HUYỆN MỘC CHÂU TỈNH SƠN LA<br /> Trần Hạnh Nguyên13<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: Những năm gần đây, nhờ ưu thế cạnh tranh về điều kiện tự nhiên và văn hóa xã hội, du lịch<br /> huyện Mộc Châu tỉnh Sơn La đã có những tăng trưởng ấn tượng, góp phần tích cực giải quyết việc làm, nâng<br /> cao thu nhập cho địa phương. Song, do lượng khách du lịch tăng đột biến trong thời gian ngắn gây ảnh hưởng<br /> không nhỏ đến phát triển văn hóa xã hội, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường ở huyện Mộc Châu. Nghiên<br /> cứu của tác giả dựa trên kết quả phân tích, đánh giá những vấn đề còn tồn tại, cũng như tác động tiêu cực của<br /> du lịch đến kinh tế, văn hóa, xã hội huyện Mộc Châu để đưa ra ba nhóm giải pháp đối với chính quyền, doanh<br /> nghiệp kinh doanh du lịch và người dân huyện Mộc Châu nhằm phát triển du lịch huyện Mộc Châu theo hướng<br /> bền vững.<br /> Từ khóa: Phát triển, Du lịch bền vững, Mộc Châu.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Huyện Mộc Châu nằm ở 2051’45” vĩ bắc và 10436’11” kinh đông, là huyện miền núi,<br /> cao nguyên và biên giới, nằm ở hƣớng Đông Nam của tỉnh Sơn La, cách Hà Nội 180 km về<br /> hƣớng Tây Bắc, phía Đông giáp huyện Vân Hồ, phía Nam giáp huyện Sốp Bâu tỉnh Hủa Phăn<br /> nƣớc CHDCND Lào, phía Tây giáp huyện Yên Châu, phía Bắc giáp huyện Phù Yên. Diện<br /> tích tự nhiên của Mộc Châu là 1.081,66 km2, chiếm 7,49% diện tích của tỉnh Sơn La, đứng<br /> thứ 8 trong số 12 huyện, thành phố của tỉnh Sơn La. Huyện Mộc Châu có điều kiện tự nhiên<br /> thuận lợi và nền văn hóa địa phƣơng độc đáo, đa sắc màu nên những năm gần đây, đặc biệt từ<br /> khoảng năm 2012 đến nay, số lƣợng khách du lịch đến Mộc Châu không ngừng tăng trƣởng,<br /> góp phần tích cực phát triển kinh tế, giải quyết việc làm, nâng cao đời sống ngƣời dân trên địa<br /> bàn huyện. Tuy nhiên, để hƣớng tới mục tiêu phát triển bền vững, mang lại nguồn lợi ổn định<br /> và lâu dài cho địa phƣơng, du lịch Mộc Châu vẫn còn nhiều khó khăn cần chính quyền, doanh<br /> nghiệp và ngƣời dân địa phƣơng cùng chung tay giải quyết.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Khái niệm du lịch bền vững<br /> Khái niệm về du lịch bền vững mới xuất hiện trên cơ sở lý thuyết phát triển bền vững và<br /> cải tiến, nâng cấp khái niệm về du lịch mềm của những năm 90 và thực sự gây đƣợc sự chú ý<br /> trong những năm gần đây. Theo Tổ chức Du lịch thế giới (World Tourism Organization WTO, 1998) phát triển du lịch bền vững là vừa thỏa mãn các nhu cầu trong hiện tại, vừa thỏa<br /> mãn nhu cầu trong tƣơng lai của cả điểm đến du lịch lẫn khách du lịch [6]. Liên hiệp quốc<br /> (United – UN, 2001) cho rằng, phát triển du lịch bền vững là mô hình và phƣơng thức phát<br /> Ngày nhận bài: 30/8/2017. Ngày nhận đăng: 19/11/2017<br /> Liên lạc: Trần Hạnh Nguyên e - mail: hanhnguyen295@yahoo.com<br /> <br /> 13<br /> <br /> 106<br /> <br /> triển du lịch có thể duy trì trong thời gian dài mà không làm ảnh hƣởng đến các hoạt động<br /> khác hoặc khiến cho môi trƣờng tự nhiên và sinh thái bị thoái hóa hay biến đổi. Kế thừa kết<br /> quả nghiên cứu của các học giả trên thế giới, Tổ chức Du lịch quốc tế (United National World<br /> Tourist Organization - UNWTO) đã đƣa ra định nghĩa Phát triển du lịch bền vững<br /> (Sustainable Tourism) nhận đƣợc sự công nhận rộng rãi của dƣ luận nhƣ sau: “Du lịch bền<br /> vững là các hình thức du lịch đáp ứng nhu cầu hiện tại của khách du lịch, ngành du lịch và<br /> cộng đồng địa phƣơng nhƣng không ảnh hƣởng tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ<br /> mai sau. Du lịch khả thi về kinh tế nhƣng không phá hủy tài nguyên mà tƣơng lai của du lịch<br /> phụ thuộc vào đó, đặc biệt là môi trƣờng tự nhiên và kết cấu xã hội của cộng đồng địa<br /> phƣơng”[1]. Các chuyên gia trong lĩnh vực du lịch và các lĩnh vực có liên quan khác ở Việt<br /> Nam dựa trên cơ sở tiếp thu những kết quả nghiên cứu về lý luận và kinh nghiệm quốc tế về<br /> phát triển bền vững đối chiếu với những hoàn cảnh cụ thể ở Việt Nam, đƣa ra khái niệm về du<br /> lịch bền vững nhƣ sau: “Phát triển du lịch bền vững là hoạt động khai thác có quản lý các giá<br /> trị tự nhiên và nhân văn nhằm thỏa mãn các nhu cầu đa dạng của khách du lịch, có quan tâm<br /> đến các lợi ích kinh tế dài hạn trong khi vẫn đảm bảo sự đóng góp cho bảo tồn và tôn tạo các<br /> nguồn tài nguyên, duy trì đƣợc sự toàn vẹn về văn hóa để phát triển hoạt động du lịch trong<br /> tƣơng lai; cho công tác bảo vệ môi trƣờng và góp phần nâng cao mức sống của cộng đồng địa<br /> phƣơng”[4] . Tóm lại, phát triển du lịch bền vững cần đòi hỏi có sự nỗ lực chung của toàn xã<br /> hội hƣớng tới 3 mục tiêu cơ bản bền vững về kinh tế, bền vững về tài nguyên môi trƣờng và<br /> bền vững về văn hóa xã hội.<br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Để tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội cũng nhƣ tiềm năng và hiện trạng phát<br /> triển du lịch huyện Mộc Châu, nghiên cứu đã tiến hành thu thập, phân tích những tài liệu thứ<br /> cấp nhƣ: Báo cáo Kế hoạch Phát triển Kinh tế-xã hội năm 2015, 2016, 2017, Báo cáo thuyết<br /> minh kế hoạch sử dụng đất năm 2016, Báo cáo rà soát, điều chỉnh, bổ sung Quy hoạch tổng<br /> thể phát triển KT-XH huyện Mộc Châu đến năm 2020 của UBND huyện Mộc Châu, Chƣơng<br /> trình hành động của Ban chấp hành Đảng bộ huyện Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ<br /> huyện lần thứ XXI về phát triển du lịch, dịch vụ giai đoạn 2015-2020 của Huyện ủy Mộc<br /> Châu, Niêm giám thống kê tỉnh Sơn La năm 2016, Báo cáo tổng hợp Quy hoạch tổng thể phát<br /> triển khu du lịch quốc gia Mộc Châu, tỉnh Sơn La đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 của<br /> Viện nghiên cứu phát triển du lịch.<br /> Ngoài ra, để bổ sung thêm tài liệu sơ cấp về du lịch Mộc Châu, từ tháng 2/2016 - tháng<br /> 7/2017 nghiên cứu đã tiến hành nhiều đợt khảo sát thực địa, quan sát tham dự, phỏng vấn sâu<br /> tại một số điểm phong cảnh nổi tiếng ở huyện Mộc Châu nhƣ thị trấn Mộc Châu, thác Dải<br /> Yếm, Rừng thông bản Áng, Đồi chè trái tim, Khu du lịch sinh thái Arena, Vƣờn hoa<br /> Happyland và một số cơ sở lƣu trú, ăn uống trên địa bàn huyện Mộc Châu nhƣ khách sạn<br /> Thảo Nguyên, khách sạn Sao Xanh, nhà nghỉ Hoa Ban tiểu khu 13, Khu du lịch sinh thái cộng<br /> đồng Sơn Sao, Bản du lịch cộng đồng Bản Áng, Quán Tuân Gù, Quán dê Thái Hà… nhằm<br /> tìm hiểu về ảnh hƣởng của du lịch đến văn hóa, xã hội và kinh tế huyện Mộc Châu, cũng nhƣ<br /> ý kiến đánh giá của lãnh đạo địa phƣơng, khách du lịch, ngƣời dân địa phƣơng và doanh<br /> 107<br /> <br /> nghiệp trong ngành du lịch về du lịch Mộc Châu. Đặc biệt, ngày 12-13/8/2017 còn tiến hành<br /> phát 100 phiếu khảo sát tại ba điểm tham quan đƣợc khách du lịch yêu thích tại Mộc Châu<br /> gồm thác Dải Yếm, vƣờn hoa Happy Land và rừng thông bản Áng để tìm hiểu và bổ sung các<br /> thông tin về đặc điểm khách du lịch đến Mộc Châu, tỷ lệ khách du lịch quay trở lại, sự hài<br /> lòng và đánh giá của khách du lịch đối với du lịch Mộc Châu.<br /> 2.3. Hiện trạng phát triển du lịch huyện Mộc Châu<br /> Theo Báo cáo Kế hoạch Phát triển Kinh tế - xã hội năm 2017 của UBND huyện Mộc<br /> Châu, năm 2016, du lịch Mộc Châu thu hút đƣợc trên 1 triệu lƣợt khách tăng 40% so với năm<br /> 2015, trong đó có khoảng 50.000 khách du lịch nƣớc ngoài, doanh thu xã hội đạt trên 950 tỷ<br /> đồng, tăng 90% so với năm 2015. Riêng 3 tháng đầu năm 2017, đã có 315.000 lƣợt khách đến<br /> Mộc Châu, doanh thu từ hoạt động du lịch đạt trên 280 tỷ đồng [2]. Về cơ sở vật chất phục vụ<br /> du lịch, tính đến cuối năm 2016, Mộc Châu có 134 cơ sở lƣu trú, trong đó, có 1 khu resort, 1<br /> khách sạn 4 sao, 2 khách sạn 3 sao, 2 khách sạn 2 sao và nhiều nhà nghỉ. Tổng cộng có trên<br /> 100 cơ sở lƣu trú du lịch với tổng số 1.242 phòng, 2.539 giƣờng và 10 doanh nghiệp kinh<br /> doanh du lịch, tăng 09 cơ sở với 208 phòng, 401 giƣờng so với năm 2015.<br /> Bảng 1. Tình hình phát triển du lịch huyện Mộc Châu giai đoạn 2014-2016<br /> Tình hình phát triển du lịch<br /> huyện Mộc Châu<br /> <br /> Năm<br /> <br /> Đơn vị<br /> 2014<br /> <br /> 2015<br /> <br /> 2016<br /> <br /> Lƣợt khách<br /> <br /> Nghìn ngƣời<br /> <br /> 700<br /> <br /> 750<br /> <br /> 1.050<br /> <br /> Doanh thu<br /> <br /> Tỷ<br /> <br /> 480<br /> <br /> 500<br /> <br /> 950<br /> <br /> Cơ sở lƣu trú<br /> <br /> Cơ sở<br /> <br /> 104<br /> <br /> 125<br /> <br /> 134<br /> <br /> Phòng<br /> <br /> 884<br /> <br /> 1.034<br /> <br /> 1.242<br /> <br /> Giƣờng<br /> <br /> 1.775<br /> <br /> 2.138<br /> <br /> 2.539<br /> <br /> Nguồn: Báo cáo Kế hoạch Phát triển Kinh tế-xã hội năm 2015, 2016, 2017 (UBND huyện Mộc Châu)<br /> <br /> Nhƣ vậy, trong khoảng 5 năm trở lại đây, đặc biệt kể từ khi Thủ tƣớng Chính phủ ban<br /> hành Quyết định số 2050/QĐ-TTg ngày 12/11/2014 Quy hoạch phát triển Mộc Châu thành<br /> Khu du lịch quốc gia theo đến nay, số lƣợt khách và doanh thu du lịch của huyện Mộc Châu<br /> luôn có xu hƣớng tăng trƣởng đều và đến năm 2016 Mộc Châu đã đạt tiêu chuẩn về tiêu chí<br /> khách du lịch của Khu du lịch Quốc gia theo Luật du lịch (1.000.000 lƣợt khách/ năm). Ngoài<br /> ra, kết quả điều tra xã hội học về du lịch Mộc Châu vào hai ngày 12 và 13/8/2017 cho thấy du<br /> lịch Mộc Châu về cơ bản đã đáp ứng đƣợc nhu cầu và nhận đƣợc sự hài lòng, yêu mến của đa<br /> số khách du lịch. Với tỷ lệ khách du lịch dự định quay trở lại lên đến 90% chắc chắn trong<br /> giai đoạn sắp tới, du lịch Mộc Châu sẽ tiếp tục giữ vững đƣợc mức tăng trƣởng ổn định. Tuy<br /> nhiên, để đạt đƣợc mục tiêu phát triển bền vững, du lịch Mộc Châu vẫn cần phải giải quyết và<br /> khắc phục một số khó khăn sau.<br /> 108<br /> <br /> 3. Những khó khăn trong quá trình phát triển du lịch Mộc Châu theo hƣớng bền vững<br /> 3.1. Khó khăn trong phát triển du lịch Mộc Châu bền vững về kinh tế<br /> 3.1.1. Cơ cấu thị trường du lịch nghèo nàn, đơn điệu<br /> Thứ nhất, tuy du lịch chiếm tỷ trọng ngày càng lớn trong cơ cấu kinh tế huyện Mộc<br /> Châu nhƣng kết cấu thị trƣờng du lịch Mộc Châu lại khá đơn điệu với dịch vụ ngắm cảnh<br /> truyền thống chiếm tỷ trọng lớn, trong khi du lịch sinh thái, nghỉ dƣỡng và du lịch văn hóa,<br /> vốn đƣợc xác định là hƣớng phát triển chính của du lịch Mộc Châu, lại chƣa thành công trong<br /> việc gia nhập và mang lại hiệu quả kinh tế xứng đáng với tiềm năng. Hiện nay, du lịch huyện<br /> Mộc Châu gần nhƣ chỉ có một số hoạt động nhƣ: Di chuyển - chụp ảnh check in - đăng lên<br /> mạng xã hội khoe bạn bè, rồi kết thúc bằng việc thƣởng thức ẩm thực Thái hoặc một số món<br /> ăn đặc sản địa phƣơng nhƣ bê chao, thịt dê hoặc cá hồi và đốt lửa trại. Sự thiếu sáng tạo và<br /> thiếu nội hàm văn hóa của hoạt động du lịch khiến du khách lƣu lại Mộc Châu trong thời gian<br /> dài hơn 1-2 ngày cảm thấy đơn điệu, nhàm chán, thiếu sức hút và muốn dời đi.<br /> Thứ hai, các sản phẩm công nghệ và thủ công truyền thống đƣợc bày bán tại các điểm<br /> du lịch lại rất nghèo nàn, ít ỏi với hàm lƣợng kỹ thuật thấp, thậm chí đa số là hàng công<br /> nghiệp sản xuất hàng loạt đƣợc nhập từ bên ngoài về núp bóng sản phẩm công nghệ thủ công<br /> truyền thống. Điều này không chỉ ảnh hƣởng tiêu cực đến ấn tƣợng, niềm tin của du khách và<br /> hình ảnh của du lịch Mộc Châu, mà còn lãng phí tiềm năng du lịch của các ngành nghề thủ<br /> công truyền thống đặc sắc của các dân tộc thiểu số địa phƣơng, làm giảm sức hấp dẫn của du<br /> lịch Mộc Châu.<br /> 3.1.2. Chất lượng dịch vụ trong ngành du lịch thấp<br /> Trong khoảng 5 năm trở lại đây, du lịch Mộc Châu phát triển vƣợt bậc, mang lại nhiều<br /> hiệu quả kinh tế rõ rệt, song chất lƣợng của dịch vụ trong ngành du lịch còn thấp. Theo Báo<br /> cáo tổng kết tình hình kinh tế, văn hóa xã hội năm 2016 của UBND huyện Mộc Châu, trong<br /> tổng số 134 cơ sở lƣu trú trong địa bàn huyện Mộc Châu chỉ có 1 khu resort, 1 khách sạn 4<br /> sao, 2 khách sạn 3 sao, 2 khách sạn 2 sao, chiếm 4,48% tổng số cơ sở lƣu trú, còn lại là các<br /> nhà nghỉ bình dân hoặc nhà nghỉ cộng đồng đƣợc ngƣời dân xây dựng và kinh doanh tự phát.<br /> Có thể thấy số lƣợng cơ sở lƣu trú đạt tiêu chuẩn ở huyện Mộc Châu chiếm tỷ lệ thấp, trong<br /> khi cơ sở vật chất và chất lƣợng phục vụ ở các nhà nghỉ bình dân hoặc nhà nghỉ cộng đồng tự<br /> phát còn thấp, chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu của khách du lịch. Thậm chí, một số khách du lịch<br /> cho biết: “Ngay cả một số khách sạn cao cấp ở Mộc Châu, thiết bị và cách bày trí còn thiếu<br /> chuyên nghiệp, kém sang, chưa xứng tầm với đẳng cấp ” (PVS 1, nữ, sn 1980, kế toán). Ngoài<br /> ra, số lƣợng các điểm vui chơi, giải trí, rèn luyện và chăm sóc sức khỏe ở Mộc Châu còn rất<br /> hạn chế. Ngoài một số điểm phong cảnh, buổi tối khách du lịch thƣờng chỉ biết tham gia đốt<br /> lửa trại ở khu vực Rừng thông bản Áng hoặt hát Karaoke tại một vài quán có cơ sở vật chất<br /> nghèo nàn. Du lịch Mộc Châu gần nhƣ bỏ qua hoặc không đủ khả năng đáp ứng nhu cầu vui<br /> chơi, giải trí, rèn luyện và chăm sóc sức khỏe của khách du lịch. Một số điểm du lịch ở huyện<br /> Mộc Châu chƣa quản lý tốt an toàn thực phẩm và an toàn của du khách tại điểm tham quan.<br /> Nhƣ điểm du lịch thác Dải Yếm, thức ăn đƣợc bày bán lộ thiên cạnh đƣờng đi lại, đƣờng vào<br /> thác Dải Yếm có nhiều chỗ sụt lún, trơn trƣợt mà không có hệ thống bảo hiểm hay che chắn…<br /> 109<br /> <br /> 3.1.3. Nguồn nhân lực trong ngành du lịch còn thiếu và yếu<br /> Về chất lƣợng cán bộ quản lý nhà nƣớc về du lịch Mộc Châu, hiện nay, Phòng Văn hóa,<br /> thông tin huyện Mộc Châu là đơn vị quản lý chính các hoạt động du lịch trong địa bàn huyện.<br /> Song, do địa bàn rộng, phải kiêm nhiệm nhiều việc một lúc với số lƣợng ngƣời có hạn, thiếu<br /> kinh nghiệm và kiến thức chuyên môn, nên mặc dù rất cố gắng nhƣng hiệu quả quản lý hoạt<br /> động chƣa cao. Hơn nữa, trong bối cảnh thị trƣờng du lịch cạnh tranh ngày càng gay gắt,<br /> ngoài yêu cầu kiến thức chuyên môn về quản lý du lịch, còn cần bổ sung thêm năng lực phát<br /> triển thị trƣờng, xây dựng sản phẩm du lịch mới, kết nối các thị trƣờng du lịch trong và ngoài<br /> nƣớc… Những khó khăn, thách thức nêu trên không chỉ là vấn đề của riêng phòng Văn hóa Thông tin huyện Mộc Châu, mà vẫn đang là khó khăn chung của các đơn vị tham gia quản lý<br /> nhà nƣớc về du lịch Mộc Châu nhƣ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Sơn La và Ban Quản lý<br /> Khu du lịch Mộc Châu.<br /> Về chất lƣợng đội ngũ lao động trong ngành du lịch, kết quả phỏng vấn sâu một số quản<br /> lý cao cấp của hệ thống khách sạn hạng sao trong huyện cho thấy “Nhu cầu sử dụng lao động<br /> được đào tạo chuyên nghiệp của hệ thống nhà hàng, khách sạn ở Mộc Châu khá cao, nhưng<br /> số lao động được đào tạo bài bản về chuyên môn, giỏi ngoại ngữ có thái độ làm việc chuyên<br /> nghiệp và mục tiêu công việc rõ ràng tại địa phương rất hiếm hoi” (PVS 2, nam, sn 1976,<br /> giám đốc khách sạn) , họ “đành phải tuyển dụng lao động có trình độ văn hóa thấp, đa số là<br /> lao động phổ thông không có chuyên môn, không biết ngoại ngữ, thiếu đam mê và mục tiêu<br /> công việc” (PVS 2, nam, sn 1976, giám đốc khách sạn). Kết quả quan sát tham dự và phỏng<br /> vấn sâu một số khách du lịch còn cho thấy đa số các nhà nghỉ bình dân và nhà nghỉ cộng đồng<br /> có trình độ quản lý kém và tố chất tổng hợp của nhân viên phục vụ thấp. Thậm chí ở một vài<br /> khách sạn hạng sao, “thao tác của nhân viên phục vụ còn chậm chạp và độ nhiệt tình giảm dần<br /> theo số lần quay lại của khách hàng” “(PVS 1, nữ, sn 1980, kế toán). Những khó khăn về cán<br /> bộ quản lý và lực lƣợng lao động đã, đang và sẽ tiếp tục gây ảnh hƣởng đến mục tiêu phát<br /> triển bền vững của du lịch Mộc Châu.<br /> 3.1.4. Liên kết và quản lý hoạt động du lịch còn lỏng lẻo<br /> Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp, liên quan đến rất nhiều thành phần khác nhau<br /> trong xã hội, thậm chí nội bộ ngành du lịch cũng đòi hỏi sự gắn kết chặt chẽ, song du lịch<br /> Mộc Châu dƣờng nhƣ chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu này. Thứ nhất, sự phối kết hợp giữa các<br /> ban ngành có liên quan ở huyện Mộc Châu trong quản lý, xử lý sai phạm trong kinh doanh du<br /> lịch còn rất lúng túng. Thứ hai, mối liên kết giữa các điểm tham quan, các cơ sở lƣu trú, nhà<br /> hàng quán ăn, hệ thống bán hàng, doanh nghiệp vận chuyển… trên địa bàn huyện Mộc Châu<br /> cũng nhƣ mối liên kết giữa du lịch Mộc Châu với các doanh nghiệp lữ hành và các thị trƣờng<br /> du lịch trong nƣớc và quốc tế còn rất lỏng lẻo. Hiện tƣợng cạnh tranh không lành mạnh giữa<br /> các cơ sở lƣu trú, giá cả không rõ ràng, lừa đảo, chặt chém du khách… đã xuất hiện trên địa<br /> bàn Mộc Châu. Tuy không nghiêm trọng nhƣ đa số các khu du lịch khác, nhƣng nếu không<br /> thắt chặt quản lý từ đầu thì sẽ là những vấn nạn khó khắc phục, gây ảnh hƣởng không nhỏ đến<br /> hình ảnh và sự phát triển bền vững của du lịch Mộc Châu.<br /> 110<br /> <br />