Nghiên cứu về cây nữ lang harwicke I. khảo sát thực vật học cây nữ lang hardwicke (valeriana hardwickii wall. valerianaceae)

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> NGHIÊN CỨU VỀ CÂY NỮ LANG HARWICKE<br /> I. KHẢO SÁT THỰC VẬT HỌC CÂY NỮ LANG HARDWICKE<br /> (VALERIANA HARDWICKII WALL. VALERIANACEAE)<br /> Huỳnh Lời*, Trần Thị Bảo Châu*, Trần Hùng*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: Nghiên cứu về hình thái học và vi học của cây Nữ lang harwicke, phục vụ cho việc định danh và<br /> các nghiên cứu tiếp theo cho cây này.<br /> Phương pháp: Mẫu được quan sát và mô tả trực tiếp trên mẫu cây tươi. Vi phẫu sau khi nhuộm kép và bột<br /> rễ, thân, lá được quan sát và mô tả dưới kính hiển vi quang học.<br /> Kết quả: Hình thái học thực vật và sinh thái của cây Nữ lang hardwicke đã được mô tả và cho thấy mẫu thu<br /> hái phù hợp với tài liệu đã công bố, các bộ phận đặc biệt là hoa được ghi nhận rõ ràng. Vi phẫu cắt ngang của rễ,<br /> thân, lá cho thấy: rễ có lông hút, nội bì có đai caspary, liber cấp 2 và gỗ cấp 2, đặc biệt gỗ 2 chiếm tâm. Thân rỗng<br /> với lông tiết chân đơn bào đầu đa bào với số lượng và cách sắp xếp ở đầu khác nhau, nội bì có đai caspary, libe cấp<br /> 2 và gỗ cấp 2 tạo thành vòng liên tục, libe cấp 1 và gỗ cấp 1 xếp thành từng bó. Trong vi phẫu lá có lông che chở<br /> ở lá non thường đơn bào, ở lá già thường đa bào, bó libe gỗ với libe ở phía ngoài, gỗ ở phía trong. Ở thân, có lông<br /> che chở, nội bì đai caspary, các bó gỗ cấp 1. Các cấu tử có trong bột rễ bao gồm mảnh mô mềm, lông hút, mạch<br /> mạng, mạch xoắn, hạt nhựa. Bột thân gồm có các cấu tử: mảnh mô mềm, đám tế bào mô cứng, sợi mô cứng,<br /> mạch mạng, mạch vòng, mạch xoắn, mạch điểm, lông tiết chân đơn bào, đầu đa bào, hạt nhựa. Bột lá có những<br /> cấu tử sau: mảnh biểu bì mang lỗ khí kiểu hỗn bào, mảnh mô mềm, lông tiết chân đơn bào đẩu đa bào, lông che<br /> chở đơn bào và đa bào, mạch xoắn và mạch vòng, hạt nhựa.<br /> Kết luận: Các đặc điểm hình thái, giải phẫu học và bột dược liệu của cây Nữ lang hardwicke lần đầu tiên đã<br /> được mô tả, các đặc điểm này có thể dùng để kiểm nghiệm bột dược liệu.<br /> Từ khóa: Nữ lang hardwicke, Valeriana hardwickii, hình thái thực vật, vi phẫu, đặc điểm bột dược liệu.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> STUDIES ON VALERIANA HARDWICKII<br /> I. MORPHOLOGY AND ANATOMY OF VALERIANA HARDWICKII WALL. VALERIANACEAE<br /> Huynh Loi, Tran Thi Bao Chau, Tran Hung<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 1 - 2011: 612 - 616<br /> Objectives: In this study, morphological and anatomical analysis of Valeriana hardwickii were performed<br /> for plant identification and characterization for further studies of this herb.<br /> Methods: Fresh sample was directly observed, described on field and in laboratory. Transverse sections of<br /> roots, stems and leaves after the dual dye and its powder were observed and described under the optical<br /> microscope.<br /> Results: Plant description: Plants up to 200 cm tall. Rhizomes short; roots slender. Stems erect, often<br /> hispidulous below, glabrous above except at nodes. Basal leaves long petiolate; petiole to 6 cm; blade pinnatisect or<br /> pinnatifid, sometimes simple and cordate; terminal segment ovate to ovate-lanceolate, hispidulous to glabrate,<br /> base nearly rounded, margin entire or serrate, apex acuminate; lateral segments 3 or 5, remote, reduced toward<br /> petiole. Cauline leaves similar, gradually reduced apically. Inflorescence paniculiform, flowers and fruits in<br /> *Bộ môn Dược liệu, Khoa Dược, Đại Học Y Dược TpHCM<br /> Tác giả liên hệ: PGS. TS. Trần Hùng ĐT: 0918057096<br /> Email: tranhung@uphcm.edu.com<br /> <br /> 612<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> remote dichasial clusters; bracts linear-subulate; bracteoles deltoid-ovate, margin entire or crenulate. Corolla<br /> white, campanulate to infundibular, tube and lobes of equal length. Stamens and style nearly equal to corolla in<br /> length or slightly exserted. Achenes broadly ovoid to ovoid, hispidulous or less frequently glabrous. Microscopic<br /> characteristics: Root, polycellular hairs, with epidermis of polygonal cells, having the outer walls slightly<br /> thickened; cork, immediately below the epidermis, of up to 2 layers of slightly suberized polygonal cells; cortex<br /> contains parenchyma cells; endodermis with casparian cycle; vascular bundle consists of secondary xylem and<br /> secondary phloem; pith is full of xylem. Stem, with epidermal hairs, contains suberized cells in epidermis,<br /> polygonal collenchyma and parenchyma cells, casparian endodermal cells, many vascular bundles with primary,<br /> secondary phloem and xylem, hollow pith. Leaf blade (lamina) consists of ovoid upper-epidermal cells, rectangular<br /> palisade mesophyll cells, round spongy mesophyll cells, lower-epidermis with stoma surrounded by 3-5 guardcells. Petiole contains 5 vascular bundles with primary phloem and xylem. Plant powder characteristics: Light<br /> brown and characterized by numerous fragments of parenchyma with round or elongated cells; hairs;<br /> multicellular glandular hairs; scalariform vessel, spiral vessels, dotted vessels, sclereids, epidermal fragments with<br /> stoma surrounded by 3-5 guard cells.<br /> Conclusions: Valeriana hardwickii morphology is detailed, some characteristics were determined for this<br /> plant.<br /> Key word: Valeriana hardwickii, morphology, anatomy, plant powder characteristics.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Một số loài thuộc chi Valeriana đã được dùng<br /> phổ biến trên thế giới như là thuốc an thần nhẹ,<br /> căng thẳng thần kinh và mất ngủ. Dược điển<br /> một số nước đã có chuyên luận của các loài<br /> thuộc chi này như Dược điển Mỹ, Anh, Pháp có<br /> Valeriana officinalis; Dược điển Nhật, Hàn quốc<br /> có Valeriana faurei. Ngoài ra, Valeriana mexicana<br /> cũng được dùng phổ biến ở một số nước(4).<br /> Ở Việt Nam loài Valeriana jatamansi Jone (Sì<br /> to) và Valeriana hardwickii Wall. (Nữ lang<br /> harwicke) được dùng làm thuốc ở một số nơi(6).<br /> V. jatamansi Jones đã có nhiều tài liệu một số<br /> nước công bố. Ở Việt nam, loài này cũng có một<br /> vài nghiên cứu (Đỗ Ngọc Thanh, 1989; Nguyễn<br /> Duy Thuần, 2008…). Riêng loài V. hardwickii, cho<br /> đến nay, chưa có nhiều nghiên cứu trong nước,<br /> cũng chưa thấy tài liệu nào đề cập tới các các đặc<br /> điểm giải phẫu, hóa học và tác dụng sinh học.<br /> Trong hướng nghiên cứu về cây Nữ lang<br /> hardwicke, đề tài “Khảo sát về thực vật học cây<br /> Nữ lang hardwicke” được thực hiện để làm cơ<br /> sở cho việc xác định dược liệu, xây dựng tiêu<br /> chuẩn, giúp cho các nghiên cứu tiếp theo về hóa<br /> học, tác dụng dược lý của cây này.<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> Nguyên liệu<br /> Nguyên liệu là toàn cây Nữ lang thu hái vào<br /> tháng 4 năm 2010 và tháng 6 năm 2010 mọc<br /> hoang tại Cổng trời (vùng Bidoup - núi Bà), Đà<br /> lạt (Lâm đồng), cây được thu hái trước khi ra<br /> hoa. Mẫu được định danh bằng cách so sánh với<br /> các tài liệu đã công bố(1,3,4).<br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> Mẫu được quan sát và mô tả trực tiếp trên<br /> mẫu cây tươi tại chỗ và trong phòng thí nghiệm.<br /> Vi phẫu cắt ngang sau khi nhuộm kép và bột rễ,<br /> thân, lá được quan sát và mô tả dưới kính hiển<br /> vi quang học.<br /> <br /> KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN<br /> Đặc điểm hình thái<br /> Cây thảo, sống một năm hoặc lâu năm,<br /> trung bình cao từ 15 cm đến 1 m, có thể cao hơn<br /> 2 m. Lá mọc đối, thỉnh thoảng có lá nguyên hình<br /> tim, lá xẻ thùy sâu như kép với 3-5 thùy. Các<br /> thùy lá hình tim hay trứng thuôn nhọn ở đầu,<br /> thùy tận cùng lớn nhất, dài khoảng 5-25 cm,<br /> phiến của các thùy còn lại dài khoảng 1,1-8,8 cm,<br /> <br /> 613<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> rộng 1,2-5 cm, mép phiến hơi răng cưa, mặt trên<br /> màu xanh đậm và có nhiều lông hơn hơn mặt<br /> dưới, lá non có nhiều lông hơn lá già. Gân lá<br /> lông chim, nổi rõ ở mặt dưới. Cuống lá hình<br /> lòng máng, dài khoảng 4- 6cm, lông thưa, cuống<br /> lá non lông nhiều hơn cuống lá già. Lá ở gốc<br /> thường khô héo trước khi cây có quả.<br /> Thân có tiết diện hơi vuông, đường kính có<br /> khi tới 8 mm, thân rễ ngắn, thân non màu xanh,<br /> thân già đỏ tía, lông tơ thưa, nhiều ở phần mắt<br /> lá, ở gốc thân có màu nâu tía, hơi sần sùi, có mắt<br /> do vết tích lá rụng để lại, rỗng ruột.<br /> <br /> Cây với lá nguyên<br /> <br /> Lá của cây non<br /> <br /> Lá của cây trưởng thành<br /> <br /> Cụm hoa<br /> <br /> Hoa màu trắng đều, nhỏ, lưỡng tính, dài<br /> khoảng 1,5-2,5 mm, cụm hoa mọc thành xim<br /> ngù. Lá bắc nhỏ, phiến hình mũi mác, gân giữa<br /> nổi rõ. Bao hoa có kích thước khoảng 0,8-1,5<br /> mm. Đài dính với bầu, có 10 răng nhọn, xếp 1<br /> vòng, phát triển thành chùm lông khi quả chín.<br /> Tràng hoa 5 cánh dính phía dưới thành ống hẹp,<br /> dài 0,4-0,7 mm, tràng đều, cánh hoa dài khoảng<br /> 0,5-0,8 mm. Bộ nhị có 3 nhị, chỉ nhị ngắn, bao<br /> phấn 2 ô, nứt dọc. Bộ nhụy gồm bầu nhụy dài<br /> khoảng 0,8-1,5 mm, bầu hạ 1 ô, vòi nhụy dài<br /> khoảng 2,8 mm, đầu nhụy chia 3 thùy.<br /> Quả bế dẹt, dài khoảng 3-4 mm, rộng 2,5-3<br /> mm, vỏ quả màu xanh, một mặt có 3 đường lồi,<br /> mặt kia 1 đường lồi, có lông trên vỏ quả, mang<br /> đài tồn tại, đài gồm 10 răng nhỏ phát triển thành<br /> chùm lông.<br /> Hoa thức:<br /> <br /> * K10 C(5) A3 G3<br /> <br /> Nhận xét: Các tài liệu trước đây(1,2), chưa<br /> thấy tài liệu nào mô tả lá đơn, nguyên, hình tim<br /> thỉnh thoảng gặp ở lá cây còn non. Chiều cao<br /> cây theo tài liệu mô tả cây cao đến 1,5 m, nhưng<br /> đã tìm thấy có cây cao hơn 2 m, đặc biệt những<br /> cây nằm trong bụi rậm. Lông có nhiều ở thân và<br /> lá non, ở lá già và thân già ít thấy.<br /> <br /> 614<br /> <br /> 5mm<br /> <br /> 0,8mm<br /> <br /> 0,7 mm<br /> <br /> Rễ chùm, mùi đặc trưng, đường kính trung<br /> bình khoảng 0,5-1 mm, dài 3-6 cm.<br /> <br /> 0,6 mm<br /> <br /> 3,5mm<br /> <br /> 3,5 mm<br /> <br /> 1mm<br /> 2mm<br /> <br /> A<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> A<br /> C<br /> <br /> D<br /> <br /> E<br /> <br /> F<br /> <br /> G<br /> <br /> Hình 1. Hình thái thực vật học cây Nữ lang<br /> hardwicke<br /> A. Quả mang chùm lông do đài phát triển; B. Nụ hoa; C.<br /> Bầu cắt ngang; D. Hoa nở với quả bắt đầu phát triển; E.<br /> Hoa đều, lưỡng tính, 5 cánh hoa F. Nhụy với đầu nhụy<br /> chia 3 thùy; G. Bao phấn 2 ô.<br /> <br /> Đặc điểm sinh thái<br /> Cây mọc ở độ cao khoảng 1500 m trở lên, ở<br /> khí hậu ôn đới, cây mọc nơi bụi hơi thưa, ẩm<br /> thấp, ven suối với độ che phủ khoảng 30 %. Cây<br /> mọc nơi ánh sáng nhiều thì thấp hơn cây mọc<br /> trong bụi. Theo tài liệu, ở Việt nam, cây còn gặp<br /> ở Sapa, vùng núi Ngọc linh.<br /> <br /> Đặc điểm giải phẫu<br /> Rễ: Cấu tạo cắt ngang của rễ bao gồm tầng<br /> lông hút mang lông hút. Bần gồm nhiều hàng tế<br /> bào hình chữ nhật xếp thành vòng đồng tâm và<br /> dãy xuyên tâm. Mô mềm vỏ gồm những tế bào<br /> hình chữ nhật. Nội bì đai caspary rõ. Trong cùng<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> là libe gỗ cấp 2 tạo thành 1 vòng liên tục với libe<br /> cấp 2 ở ngoài, gỗ cấp 2 ở trong, gỗ chiếm tâm.<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Dưới lớp biểu bì trên có cấu tạo gồm 1 lớp tế bào<br /> mô giậu được tạo bởi những tế bào dài xếp sát<br /> cạnh nhau. Cấu tạo bên trong gồm bó libe gỗ có<br /> libe ở phía ngoài, gỗ ở phía trong. Biểu bì dưới<br /> có lỗ khí, mang lông che chở và lông tiết giống<br /> với biểu bì trên.<br /> <br /> Hình 2. Vi phẫu rễ<br /> <br /> Hình 4. Vi phẫu lá cắt ngang<br /> <br /> Hình 3. Vi phẫu thân<br /> Thân: Mặt cắt ngang hơi vuông, rỗng ruột.<br /> Lớp biểu bì mang 2 loại lông tiết: 1 loại đầu tròn<br /> chân đơn bào, đầu đa bào gồm 4 tế bào xếp đối<br /> xứng khi cắt ngang chỉ thấy đầu tròn gồm 2 tế<br /> bào, 1 loại lông tiết dài chân đơn bào, đầu đa bào<br /> gồm 4-8 tế bào xếp đối xứng khi cắt ngang chỉ<br /> thấy 2-4 tế bào. Thân non mang nhiều lông, thân<br /> già lông thưa gần như không thấy. Dưới lớp<br /> biểu bì gồm 1-2 lớp mô dày phiến. Mô mềm vỏ<br /> gồm những tế bào khá tròn. Nội bì đai caspary<br /> rõ tạo thành 1 vòng liên tục. Trụ bì gồm 1 lớp tế<br /> bào hình chữ nhật. Tầng phát sinh sinh libe cấp<br /> 2 và gỗ cấp 2 tạo thành vòng liên tục với libe cấp<br /> 2 ở ngoài và gỗ cấp 2 ở trong, libe cấp 1 và gỗ<br /> cấp 1 xếp thành từng bó. Trong cùng là mô mềm<br /> tủy gồm những tế bào đa giác.<br /> Lá: Vi phẫu cắt ngang ở phía gốc lá thể hiện<br /> có 1 mặt lồi ở dưới có mang 3 bó libe gỗ rời<br /> nhau. Lớp biểu bì mang lông che chở, lông che<br /> chở lá non thường đơn bào, lá già thường đa<br /> bào, gồm 2-3 tế bào. Lông tiết có 2 loại giống với<br /> thân. Dưới lớp biểu bì là 1-2 lớp mô dày phiến,<br /> mô dày cũng có chung quanh bó libe gỗ. Biểu bì<br /> trên cấu tạo bởi một lớp tế bào không có lỗ khí,<br /> mang lông che chở và lông tiết giống ở gân lá.<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br /> Hình 5. Vi phẫu cuống lá<br /> a. Một phần cuống lá non mang nhiều lông che chở, lông<br /> tiết đa bào. b. Lông tiết đầu tròn chân đơn bào, đầu đa bào<br /> c. Lông tiết đầu dài chân đơn bào, đầu đa bào d. Vi phẫu<br /> cuống lá cắt ngang<br /> <br /> Cuống lá<br /> Mặt cắt ngang cuống lá có hình chữ V, biểu<br /> bì cấu tạo bởi những tế bào hình chữ nhật xếp<br /> dọc theo chiều dài của cuống lá, mang lông che<br /> chở và lông tiết giống với lá và thân. Cuống lá<br /> non mang lông nhiều hơn lá già. Dưới biều bì<br /> gồm 1-2 lớp mô dày, mô dày gặp ở những chỗ<br /> lồi lên của cuống lá, và xung quanh bó libe gỗ.<br /> Mô mềm vỏ gồm những tế bào tương đối tròn.<br /> Các bó libe gỗ rời nhau, libe ở phía ngoài và gỗ ở<br /> phía trong.<br /> <br /> Đặc điểm bột dược liệu<br /> Rễ: Bột có màu nâu hơi đậm, mịn, mùi đặc<br /> trưng, vị hơi đắng. Các cấu tử trong bột rễ có<br /> <br /> 615<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011<br /> <br /> mảnh mô mềm, lông hút, mạch mạng, mạch<br /> xoắn, hạt nhựa màu đỏ nâu.<br /> <br /> Mảnh mô mềm<br /> <br /> Mảnh bần<br /> <br /> Mạch mạng<br /> <br /> Mạch xoắn<br /> <br /> Lông hút<br /> <br /> Hạt nhựa<br /> <br /> Lông tiết<br /> <br /> Lông che chở<br /> <br /> Mành mô mềm<br /> <br /> Khí khổng<br /> <br /> Mạch xoắn<br /> <br /> Mạch xoắn<br /> <br /> Hình 6. Các cấu tử trong bột rễ Nữ lang hardwicke<br /> <br /> Hình 8. Các cấu tử trong bột lá Nữ lang hardwicke<br /> <br /> Thân: Bột có màu nâu nhạt, mùi đặc trưng.<br /> Bột thân có các cấu tử sau: mảnh mô mềm, đám<br /> tế bào mô cứng, sợi mô cứng, mạch mạng, mạch<br /> xoắn, mạch điểm, lông tiết chân đơn bào, đầu đa<br /> bào, hạt nhựa màu đỏ nâu.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Trong nghiên cứu này, đặc điểm hình thái<br /> thực vật của cây Valeriana hardwickii đã được mô<br /> tả chi tiết, vi phẫu các bộ phận của cây và đặc<br /> điểm bột dược liệu đã được xác định. Các đặc<br /> điểm này có thể giúp nhận dạng và phân biệt nữ<br /> lang với các dược liệu khác. Những đặc điểm<br /> <br /> Mảnh mô mềm<br /> <br /> Tế bào mô cứng<br /> <br /> Mạch xoắn<br /> <br /> này giúp cho các nghiên cứu tiếp theo cho Nữ<br /> lang hardwicke.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> <br /> Sợi mô cứng<br /> <br /> Mạch mạng<br /> <br /> Lông tiết<br /> <br /> Hình 7. Các cấu tử trong bột thân Nữ lang<br /> hardwicke<br /> Lá: Bột lá có màu xanh xám, mùi đặc trưng.<br /> <br /> 2.<br /> 3.<br /> 4.<br /> <br /> Bột lá có những cấu tử sau: mảnh biểu bì mang<br /> lỗ khí kiểu hỗn bào, mảnh mô mềm, lông tiết<br /> chân đơn bào đẩu đa bào, lông che chở đơn bào<br /> và đa bào có bề mặt sần sùi, mạch xoắn, hạt<br /> <br /> 5.<br /> 6.<br /> <br /> Flora<br /> of<br /> China<br /> (www.hua.huh.harvard.edu/china/mss/volume19/Valerianac<br /> eae-AGH_reviewing.htm, truy cập ngày 08/12/2010)<br /> Nguyễn Viết Thân (2003), Kiểm nghiệm dược liệu bằng<br /> phương pháp hiển vi, tập 1, NXB Khoa học kỹ thuật.<br /> Phạm Hoàng hộ (1999), Cây cỏ Việt nam, NXB Trẻ, trang 228<br /> Viện dược liệu (2003), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở<br /> Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, tr. 484485.<br /> Võ Văn Chi (2007), Sách tra cứu tên cây cỏ Việt Nam, NXB.<br /> Giáo dục, tr. 31-40.<br /> WHO (1999), Monographs on selected medicinal plants, Vol<br /> 1. pp. 267-269<br /> <br /> nhựa màu đỏ nâu.<br /> <br /> 616<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Khoa<br /> <br />