Ngôn ngữ trong truyện vừa “Người thầy đầu tiên” của Tringhis Aimatốp

TAP CHI KHOA HOC, Đai hoc Huê, Sô 47, 2008<br /> ̣ ́ ̣ ̣ ̣ ́ ́<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NGÔN NGỮ TRONG TRUYỆN VỪA “NGƯỜI THẦY ĐẦU TIÊN” <br /> CỦA TRINGHIS AIMATỐP<br />                                            Nguyễn Tư Sơn <br />                                                   Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Tr.Aimatốp – nhà văn Liên Xô nổi tiếng thế giới – là người Kiếcghidia sáng tác bằng  <br /> tiếng Nga. Các tác phẩm của ông luôn đề cập đến những vấn đề thời đại, gây chú ý lớn trong  <br /> xã hội. Một trong những nội dung làm nên sự nổi tiếng của nhà văn và thi pháp văn xuôi trong  <br /> sáng tác của ông chính là tài năng sử dụng ngôn ngữ độc đáo. Bài báo này đi sâu phân tích đặc  <br /> điểm ngôn ngữ trong truyện vừa “Người thầy đầu tiên”, qua đó chỉ  ra những thủ pháp nghệ  <br /> thuật thiên tài sử dụng ngôn từ như công cụ nghệ thuật ở nhà văn này. <br /> <br /> <br /> 1. Tr. Aimatốp ­ anh hùng lao động xã hội chủ  nghĩa Liên Xô, giải thưởng  <br /> Lênin và giải thưởng Nhà nước về văn học ­ là một trong những nhà văn Xô Viết nổi  <br /> tiếng vào thập niên 60, 70, 80 không chỉ ở Liên Xô mà còn trên thế giới. Ông là tác giả <br /> của những tác phẩm nổi tiếng như “Tập truyện núi đồi và thảo nguyên” (1963), “Vĩnh <br /> biệt Gun xa rư” (1968), “Con tàu trắng” (1970), “Một ngày dài hơn thế  kỷ” (1980), <br /> “Đoạn đầu đài” (1986)… đã được dịch sang tiếng Việt ngay khi ra đời  ở  Liên Xô và <br /> được đông đảo độc giả, giới nghiên cứu Việt Nam quan tâm sâu sắc.<br /> Là người dân tộc Kiếc ghi dia (ngày nay là Cưrghistan), Aimatốp nổi bật trong <br /> đội ngũ các nhà văn Xô Viết đương thời bởi mối quan tâm sâu sắc đến các sự kiện lớn <br /> của đất nước và thế giới, của dân tộc mình và của cả nhân loại, xây dựng nên những <br /> tính cách lớn thông qua hệ thống nhân vật trong các tác phẩm của mình.<br /> Là nhà văn người dân tộc thiểu số  nhưng Aimatốp sáng tác bằng tiếng Nga ­ <br /> ngôn ngữ  quốc gia của nhà nước Liên bang Cộng hoà Xã hội Chủ  nghĩa Xô Viết có  <br /> diện tích 1/6 quả địa cầu. Vì thế ngôn ngữ sáng tác của ông có nhiều nét đặc biệt, tạo  <br /> nên phong cách ngôn ngữ riêng nơi ông. <br /> 2. Nội dung của tác phẩm  là câu chuyện về  một người lính phục viên ­ một <br /> đoàn viên Cômxômôn vào buổi đầu của cách mạng tháng Mười đã tình nguyện đến  <br /> một vùng quê heo hút, hẻo lánh xứ  núi đồi Trung Á để  gieo lên những hạt mầm ánh  <br /> sáng đầu tiên cho lớp trẻ ­ những đứa trẻ thất học trong tăm tối của kiếp người bán du <br /> mục quanh năm chỉ biết quẩn quanh thôn bản của mình.<br />  Câu chuyện thật cảm động bởi trong đó chứa đựng bao tình cảm yêu thương  <br /> của chàng trai ­ người thầy đầu tiên đối với đám học trò lem luốc, lam lũ nơi vùng biên <br /> cương chỉ  toàn đá và núi với cái lạnh mùa đông buốt thấu xương, mùa hè như  rang <br /> trong chảo lửa. Câu chuyện thật chân thật bởi cốt truyện thật giản dị  nói về  những  <br /> việc làm rất đỗi bình thường của một thầy giáo tình nguyện đã bất chấp mọi khó khăn <br /> vất vả, thầm lặng hy sinh hạnh phúc riêng tư và dám đối mặt với những tàn dư nặng  <br /> nề  của những hủ  tục, lạc hậu của dân làng trong cuộc chiến đấu mới – vì ánh sáng <br /> của tri thức.<br /> Thế  nhưng chính những cái giản dị  ấy, chính cái chân chất như cuộc sống  ấy  <br /> lại làm nên cái độc đáo trong ngòi bút của Tr. Aimatốp, báo hiệu sự ra đời của một tài  <br /> năng, một bậc thầy về  văn xuôi trong văn học Xô Viết thập niên 70 ­ 80 của thế  kỷ <br /> trước. <br /> 3. Trong phạm vi bài viết này chúng tôi  bước  đầu khảo sát ngôn ngữ  của <br /> truyện vừa “Người thầy đầu tiên”­ những gì góp phần tạo nên phong cách riêng của <br /> Tr. Aimatốp về sau.<br /> 3.1. Ngôn ngữ trong truyện trước hết là ngôn ngữ kể chuyện, ngôn ngữ trần <br /> thuật. Câu chuyện được mở đầu bởi chất giọng điềm đạm, nhiều ẩn ức của một hoạ <br /> sĩ xuất thân từ vùng núi hẻo lánh xa xôi: anh đang hồi tưởng về mảnh đất nơi chôn rau  <br /> cắt rốn của mình. <br />  Câu chuyện của người họa sĩ cứ  đều đều, đưa người đọc từ  từ  về  với một  <br /> làng quê miền núi ­ bản Kukurây nằm dưới rặng núi Đen vùng Trung Á xa xăm. Ngôn <br /> ngữ  như  thấm đẫm chất quê mộc mạc, thân thương, với những từ  địa phương hồn  <br /> nhiên đến chân chất. Ngay cái lên bản Kykyrây đã đầy gợi cảm. Nó làm liên tưởng <br /> đến   thung   lũng   vùng   núi   đá,   đồng   cỏ   xanh   lì   vùng   thảo   nguyên   Côdắc…   “Làng <br /> Kukurây chúng tôi nằm ven chân núi, trên một cao nguyên rộng có những khe nước ào <br /> ào từ  nhiều ghềnh đá đổ  xuống. Phía dưới làng tôi là thung lũng Hoàng thổ, là cánh <br /> thảo nguyên Côdắc mênh mông nằm giữa các nhánh của rặng núi Đen và con đường <br /> sắt làm thành một cái thảm màu băng qua đồng bằng chạy tít đến chân trời phía Tây”.  <br /> (“Người thầy đầu tiên”, nhà xuất bản Đà Nẵng ­ 1983, trang 6. Bản dịch của Cao  <br /> Xuân Hạo, Nguyễn Ngọc Bằng, Bồ Xuân Tiến)<br /> Nhưng đây mới chỉ  là phần mở  đầu câu chuyện. Nhân vật kể  chuyện thứ  hai  <br /> lại chính là nhân vật chính trong truyện, nhân vật này kể  về  cuộc đời đầy bất hạnh <br /> thưở ấu thơ ở làng Kukurây của mình. Vì là câu chuyện tự kể nên tính tự sự của ngôn <br /> ngữ mang tính chủ đạo xuyên suốt tác phẩm.<br /> Qua những lời kể  tự  nhiên của nhân vật, ta thấy hiện ra một khung trời  ảm  <br /> đạm của một bản làng với biết bao tăm tối của lối sống cũ, của những định kiến hẹp  <br /> hòi thủ cựu, của những bất hạnh chồng chất lên đôi vai trẻ  thơ trong bản. Lời kể thì  <br /> đều đều, từ  ngữ  thì chân chất mộc mạc, nhưng sao mạch chuyện cứ  như  một cuộn  <br /> phim quay chậm với biết bao tủi hờn và khát vọng, với những số  phận bị  vùi dập <br /> trong dốt nát tối tăm và những  ước mơ  cháy bỏng về  một tương lai tươi sáng. Và <br /> người  thắp lên  ngọn lửa  hy vọng  ấy không ai khác  mà chính  là người   đoàn viên <br /> Côngxômôn đầy nhiệt huyết cách mạng.<br /> 3.2. Song song với ngôn ngữ tự sự là ngôn ngữ tâm lý. Do nhân vật chính của <br /> truyện cũng đồng thời là người kể chuyện nên qua giọng văn tự sự nổi lên tâm lý sâu <br /> sắc của nhân vật. Tâm lý  ấy bắt đầu bị  xáo trộn bởi những tình cảm trong sáng, thơ <br /> ngây của cô bé mồ  côi sống trong tăm tối lần đầu tiên được tiếp xúc với những lời  <br /> mộc mạc chân thành nhưng có văn hoá của người đoàn viên Côngxômôn Đuy sen.  <br /> Những xáo động tâm lý này được ví như làn gió xuân ấm áp thổi vào tâm hồn vô cảm,  <br /> lạnh lẽo của cô bé tuổi mười ba luôn bị  bà thím đối xử  thô lỗ, luôn phải nghe những <br /> lời tục tĩu và phải chịu những trận đòn roi suốt cả tuổi thơ.<br />  Nhân vật như được tắm trong dòng sông mùa hè để gột dần những tối tăm, cổ <br /> hủ trong tâm hồn, như được tắm nắng trời mùa xuân để làm ấm lên những cảm xúc bị <br /> đông kín trong căn nhà tăm tối của chú thím mình, để  rồi dần dần cô bước ra thảo  <br /> nguyên bao la với không khí trong lành, với những tình thương yêu tôn trọng của cái <br /> thế  giới mà thầy Đuy sen mở  ra cho các em qua từng trang sách, qua từng buổi học.  <br /> Tâm hồn ấy, tâm lý ấy được nuôi dưỡng lớn lên và cô bé Antưnai đã thực sự bước vào <br /> thế giới của những con người mới, trở thành một nhà khoa học lớn của đất nước.<br /> Chính chất tự  sự  pha tính trữ  tình, chất hồn nhiên pha chất biện chứng trong  <br /> ngôn ngữ của chuyện đã giúp tác giả thành công trong việc xây dựng nên một nhân vật  <br /> thật tự nhiên, thật bình dị mà thật thuyết phục.<br /> 3.3. Ngôn ngữ trong “Người thầy đầu tiên” là ngôn ngữ hình tượng. Bản thân <br /> tên gọi của truyện ngắn đã mang tính hình tượng. Người thầy giáo Đuy sen là hình  <br /> tượng người cách mạng thấm nhuần chủ  nghĩa nhân văn, những người đã quên thân <br /> mình vì sự  nghiệp chung, vì tương lai của đất nước, vì tương lai của cả  một thế  hệ <br /> trẻ thơ đang bị nhốt trong chốn tối tăm tù ngục của những định kiến cổ hủ, lạc hậu.<br /> Cái bản làng nơi Đuy sen đến nằm ở nơi xa xôi hẻo lánh dưới rặng núi Đen sâu <br /> hút trong thảo nguyên xa xôi là hình tượng của sự  quên lãng, dốt nát, tối tăm, nơi có  <br /> những thế  lực cổ  hủ  muốn  đối chọi lại ánh sáng tri thức mà Đuy sen mang đến.  <br /> Những địa danh như Kурkуреи (đơn độc),Чёрные горы (rặng núi Đen) thật gợi cảm,  <br /> giúp ta hình dung ra cái bối cảnh nơi Đuy sen đang hành động đơn độc với cái ác.<br /> Từ nơi xa khuất tù túng ấy vươn lên hiên ngang hai cây phong được Đuy sen tự <br /> tay trồng và vun xới là hình tượng biểu thị ý chí vươn lên sức sống mãnh liệt của con <br /> người luôn biết vươn tới bầu trời cao xanh, tương lai tươi sáng. “Trong làng tôi không <br /> thiếu gì các loại cây, nhưng hai cây phong này khác hẳn: chúng có tiếng nói riêng và <br /> hẳn phải có một tâm hồn riêng, một tâm hồn chan chứa những lời ca êm dịu. Dù ta có <br /> tới đây vào lúc nào, ban ngày hay ban đêm, chúng vẫn nghiêng ngả thân cây, lay động <br /> lá cành, không ngớt tiếng rì rào theo nhiều cung bậc khác nhau. Có khi tưởng chừng  <br /> như một làn sóng thuỷ triều dâng lên vỗ vào bãi cát, có khi lại nghe như một tiếng thì  <br /> thầm thiết tha nồng thắm chuyển qua lá cành như một đám lửa vô hình, có khi hai cây <br /> phong bỗng im bật một thoáng, rồi khắp lá cành lại cất tiếng thở  dài một hơi như <br /> thương tiếc người nào. Và khi mây đen kéo đến cùng với bão giông, xô gãy cành, tỉa <br /> trụi lá, hai cây phong nghiêng ngả tấm thân dẻo dai và reo vù vù như một ngọn lửa bốc  <br /> cháy rừng rực. Và trong tiếng gầm bất khuất của chúng ngỡ chừng như nghe thấy một <br /> lời thách thức ngỗ  ngược: “Không, đừng hòng bắt ta phải khom lưng khuất phục, <br /> đừng hòng bẻ gãy thân ta”.<br /> 3.4.  Câu   chuyện  về   Đuy  sen  ­  người   thầy  đầu  tiên  và  số  phận  của  cô   bé <br /> Antưnai ­ đứa học trò có tuổi thơ đau thương là câu chuyện dài về con người, về thế <br /> sự, về cuộc sống ở vùng nông thôn miền núi vào những ngày đầu cách mạng. Nó được <br /> kể  ra qua hệ  thống nhân vật: lời người hoạ  sĩ mở  đầu, lời Antưnai đóng vai trò chủ <br /> đạo. Nhân vật Đuy sen tuy là nhân vật chính nhưng anh xuất hiện chủ  yếu qua hành <br /> động, việc làm cụ  thể. Ngôn ngữ  của anh thuộc loại kiệm lời, từ  ngữ  giản dị, đơn <br /> nghĩa, cách nói không khoa trương, hùng biện, mà là rất dễ hiểu, dễ đi vào lòng người.<br /> Như  vậy, xét một cách tổng thể, ngôn ngữ của truyện là  ngôn ngữ đa thanh, <br /> trong đó không xuất hiện lời nào, câu nào từ  phía tác giả  nhưng đằng sau ngôn ngữ <br /> nhân vật là ý đồ  của tác giả: tác giả  lồng những tình cảm, thái độ, quan điểm của <br /> mình  qua  ngôn  ngữ  nhân  vật,  đặc  biệt  là  đối  với  hai  nhân  vật chính   Đuy  sen và  <br /> Antưnai. Đối với Đuy sen đây là tình cảm yêu mến, cảm phục. Đuy sen là con người  <br /> của hành động. Anh chinh phục dân bản bằng những việc làm thiết thực. Anh đến với  <br /> tâm hồn trẻ  thơ  bằng những bài dạy tâm huyết, thương yêu hết lòng. Ngôn ngữ  của <br /> Antưnai nói về  thầy Đuy sen là tình cảm trẻ  thơ  hướng tới cái ánh sáng tươi lành do <br /> thầy mang lại, là tình yêu thầm kín đầu đời của một cô học trò mới lớn đối với thầy <br /> dạy của mình, là sự  biết  ơn chân thành của một con người thành đạt luôn khắc ghi <br /> những hy sinh to lớn của người đã dũng cảm đương đầu với muôn vàn khó khăn và  <br /> hiểm nguy vì học trò.<br /> 4. Kết luận: “Người thầy đầu tiên” không chỉ đánh dấu thành công đầu tiên của <br /> Tr. Aimatốp trên con đường viết văn của mình, mà nó còn báo hiệu sự xuất hiện của <br /> một tài năng trên văn đàn Xô Viết. Thành công trước hết của tác phẩm chính là dấu ấn <br /> ngôn ngữ ­ cái tạo nên phong cách nghệ thuật của ngòi bút văn xuôi Aimatốp về sau. <br /> Ngôn ngữ  trong “Người thầy đầu tiên” thật giản dị  mà tinh tế, thật dễ  hiểu mà thật  <br /> gợi cảm, thực sự giúp Tr. Aimatốp chinh phục bạn đọc ngay từ những trang viết đầu  <br /> tay của mình.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. История   русско   ­   советской   литературы,   под   редакцией   проф.   А. <br /> И .Метченко, С. М. Петрова,  Москва, ” Просвещение”, 1983.<br /> 2. Русская литература XX  века (в двух томах). Часть 2,  под редакцией <br /> Ф. Ф. Кузнецова , Москва , ”Просвещение”, 1994.<br />  3. Русская литература XX века, под редакцией Л. А. Смирнова, А. А. <br /> Кунарова и др., Москва,  “Просвещение”, 1995.<br /> <br /> <br />  <br /> LANGUAGE IN  THE STORY “THE FIRST TEACHER”<br /> BY TRINGHIS AIMATOP<br /> Nguyen Tu Son<br /> College of Foreign Languages, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> Tr. Aimatop, a worldwide famous Soviet writer, was a Kiecghidi writing in Russian. His  <br /> works always mentioned the problems of the age which gained much attention of the society. One  <br /> of   the   factors   making   him   and   his   prose   versification   well­known   was   the   talent   in   using  <br /> language uniquely. This article deeply analyzes the language features in the moderate story The  <br /> First Teacher, by the way, it shows the art method and the great ability of using language as a  <br /> tool expressing art of this writer.<br />