Hội thảo Ngữ học Toàn quốc lần thứ 20<br />
<br />
1<br />
<br />
NGUỒN GỐC VÀ Ý NGHĨA CÁC LOẠI “MẮT CỬA” TRONG KIẾN TRÚC<br />
NHÀ CỔ Ở HỘI AN<br />
Nguyễn Ngọc Chinh, Nguyễn Thị Vân Anh<br />
Trường Đại học Ngoại Ngữ - Đại học Đà Nẵng; Email: nnchinh@ufl.udn.vn, dongconvui@gmail.com,<br />
1. Đặt vấn đề<br />
Hội An được biết đến là một địa điểm du lịch nổi<br />
tiếng, được UNESCO đưa vào danh sách di sản văn hóa<br />
thế giới vào tháng 12 năm 1999. Hội An có rất nhiều kiến<br />
trúc cổ, tín ngưỡng, lối sinh hoạt mang đậm nét văn hóa<br />
Trung Hoa, ví dụ như các ngôi nhà cổ, các tập tục ma<br />
chay thờ cúng, các món ăn Trung Quốc… Thế nhưng<br />
chúng tôi có hứng thú hơn cả đó chính là “Mắt Cửa” nét<br />
văn hóa tâm linh của người Hoa tại Hội An [6]. Đây là<br />
một trong những nét đặc sắc của Hội An lưu luyến biết<br />
bao du khách, đã khiến biết bao người đã phải dừng chân<br />
ngắm nhìn và suy ngẫm, nhưng lại có rất ít tài liệu giải<br />
đáp cụ thể. Hiện nay các tài liệu về “Mắt Cửa” ở Hội An<br />
không nhiều, không được nghiên cứu thành một mảng<br />
riêng biệt, mà chỉ là những phần nhỏ trong các tạp chí,<br />
trang mạng, sách du lịch. Mặt khác các tài liệu không giải<br />
thích được nguồn gốc “Mắt cửa”và chưa nói rõ ý nghĩa<br />
của chúng. Chính vì lẽ đó, chúng tôi quyết định thực hiện<br />
nghiên cứu này để đem đến cho độc giả một cách nhìn<br />
toàn diện hơn về “Mắt Cửa” trong các kiến trúc cổ ở Hội<br />
An.<br />
Hiện nay, có một số tài liệu nghiên cứu về “Mắt Cửa”<br />
nhưng chúng tôi chưa tìm thấy tài liệu nói về nguồn gốc<br />
của “Mắt cửa”. Theo như tài liệu mà chúng tôi thu thập<br />
được, “Mắt Cửa” bắt nguồn từ Trung Quốc. Vì hiện nay<br />
đại bộ phận các “Mắt Cửa” hiện hữu ở Hội An đều ở<br />
những ngôi nhà cổ của người Trung Hoa qua đây sinh<br />
sống xây dựng nên. Là những người nghiên cứu tiếng<br />
Trung, chúng tôi có điều kiện thuận lợi để khai thác khía<br />
cạnh này một cách đáng tin cậy, đa dạng và phong phú.<br />
Thông qua những tài liệu tiếng Trung mà chúng tôi tra<br />
cứu, tất cả đều viết rất rõ và thật sự thuyết phục về nguồn<br />
gốc, công năng… của “Mắt Cửa”.<br />
2. Quan niệm về “mắt cửa”<br />
<br />
Hình 1.a. “Mắt Cửa” hình lục giác<br />
<br />
“Mắt cửa” là tên tiếng Việt, tên gọi này chưa phổ biến<br />
lắm, đây là cách nói của người Hoa ở Hội An. “Mắt cửa”<br />
thường có ở những ngôi nhà cổ theo kiến trúc Trung<br />
Quốc.<br />
2.1. Tên gọi<br />
Trong tiếng Việt, người Hội An gọi là “Mắt Cửa”, thế<br />
nhưng ở Trung Quốc thì gọi đó là 门簪 (tạm dịch là<br />
“Trâm cài cửa”) [1], [2]. Theo như kiến trúc nhà cửa<br />
Trung Quốc, ban đầu mắt cửa chỉ là những chốt gỗ gắn<br />
khung cửa với trục ngang bên trong. Sau này biến tấu<br />
hơn, người ta thiết kế thêm những hình vẽ như hình cánh<br />
hoa, chữ Hán. Từ đó nó trở thành vật trang trí làm đẹp<br />
cho cánh cửa. Người Trung Quốc ví nó như cây trâm cài<br />
tóc của người phụ nữ. Cây trâm vừa dùng để giữ tóc cho<br />
gọn gàng vừa tôn thêm vẻ đẹp quý phái của người phụ nữ.<br />
Chính vì vậy mà tên gọi đầu tiên của nó là “Trâm Cài Cửa<br />
”.<br />
Ngoài ra nó còn mang một tên gọi khác, người ta<br />
thường nói “môn đăng hộ đối “, “hộ đối” chính là “Trâm<br />
Cài Cửa”, cách nói này cho thấy “Mắt Cửa” còn biểu thị<br />
danh gia vọng tộc. Người xưa rất coi trọng môn đăng hộ<br />
đối, trong hôn nhân càng được thể hiện rõ. Theo quan<br />
niệm người xưa, khi con cái trong nhà đến tuổi cập kề, bà<br />
mối sẽ mai mối cho hai bên. Ban đầu bà mối sẽ nhìn vào<br />
số “Mắt Cửa” của gia chủ, sau đó mới đi tìm một gia đình<br />
có số “Mắt Cửa” tương ứng, như vậy thì sẽ “môn đăng hộ<br />
đối”.<br />
2.2. Hình dáng<br />
“Mắt Cửa” có nhiều hình dáng khác nhau như hình<br />
tròn, hình bát giác, lục giác, tứ giác (hình vuông và hình<br />
chữ nhật), hình thoi và hình bông hoa nhiều cánh. Trong<br />
đó hình lục giác và hình tròn chiếm đa số.<br />
<br />
Hình 1.b. “Mắt Cửa” hình hoa<br />
<br />
Nguyễn Thị Vân Anh, Nguyên Ngọc Chinh<br />
<br />
Hình 2.a. “Mắt Cửa“ hình tứ giác<br />
<br />
2<br />
<br />
Hình 2.b. “Mắt Cửa” hình tròn<br />
<br />
2.3. Số lượng<br />
“Mắt Cửa” cũng biểu thị danh gia vọng tộc, biểu thị<br />
địa vị, ảnh hưởng của gia chủ trong xã hội cho nên nhà<br />
dân thường thì có 2 con, nhà giàu thì có 4 con, các nhà<br />
của hoàng gia hay vương phủ thường có đến 12 con.<br />
Thông thường thì mỗi cửa nhiều nhất là 4 con, nhưng ở<br />
những nhà Tứ Hợp Viện cổng rất lớn, có 3 cổng (bao gồm<br />
1 cổng chính và 2 cổng phụ) nên tổng cộng có 12 con.<br />
<br />
2.4. Hoa văn<br />
Hoa văn trong “Mắt Cửa” có nhiều loại khác nhau ví<br />
dụ như hình hoa tứ quý. Mùa xuân thì hoa lan, mùa hạ<br />
hoa sen, mùa thu hoa cúc và mùa đông hoa mai. Ngoài ra<br />
còn khắc những lời chúc bằng chữ Hán. Nếu có 4 mắt cửa<br />
thì khắc “cát tường như ý”, “thiên hạ thái bình”, “xuất<br />
nhập bình an”, “phúc lộc thọ đức”… những nhà có 2 mắt<br />
thì khắc “cát tường”, “phúc thọ” hoặc “bình an”…<br />
<br />
Hình 3.a. “Mắt Cửa” với mang hình tượng hoa nở 4 mùa<br />
2.5. Quan niệm về “Mắt Cửa” của người Hội An<br />
Theo người dân Hội An quan niệm “nước có vua nhà<br />
có chủ” thế nên ngoài việc thờ cúng tổ tiên người dân nơi<br />
đây còn có tục thờ “Ngũ tự gia đường”, Môn Thần (Thần<br />
Giữ Cửa) là một trong số “ ngũ tự gia đường” ấy, và “Mắt<br />
Cửa” cũng là một trong những Môn Thần. [1], [2]<br />
Người xưa có quan niệm “Vạn vật hữu linh” tức là<br />
mọi vật đều có linh hồn, người ta đã thể hiện cái hồn đó<br />
vào trong đôi “Mắt Cửa”. Từ thời nguyên thủy, thậm chí<br />
cho đến cuộc sống hiện đại, thường ở khu vực nông thôn<br />
và miền núi đa phần người dân vẫn nhìn thấy đằng sau<br />
mỗi hiện tượng tự nhiên đều có một vị thần. Vị thần đó<br />
quyết định sự vận hành của vũ trụ, trong đó có đời sống<br />
con người. “Vạn vật hữu linh” còn dễ nhận thấy trên<br />
những chiếc ghe bầu, một đặc sản trong nghề biển Việt<br />
Nam trong quá khứ. Đây là loại thuyền mũi và lái đều<br />
nhọn, bụng bầu, độ ngấn nước sâu, đặc biệt các thuyền<br />
đều có mắt. Chính nhờ loại ghe bầu này mà người xứ<br />
Quảng buôn bán khắp nơi hoặc có thể vươn xa đi đánh<br />
bắt. Từ đó cho thấy quan niệm “Vạn vật hữu linh” giữ vai<br />
trò then chốt đối với người Hội An. Trên chính ngôi nhà<br />
của họ cũng đã thể hiện quan niệm đó, họ muốn ngôi nhà<br />
có tâm hồn, có cái nhìn, có đôi mắt sẽ soi rọi mọi thứ giúp<br />
họ có cái nhìn tốt hơn trong cuộc sống cũng như sự<br />
nghiệp.<br />
<br />
Hình 3.b. “Mắt Cửa” 4 chữ “cát tường như ý”<br />
“Mắt Cửa” từ lâu đã là một thực thể không thể tách rời<br />
khỏi Hội An. “Mắt Cửa” như thổi vào cái hồn cho những<br />
ngôi nhà cổ. Người ta có câu “Con mắt là cửa sổ tâm<br />
hồn”, nhìn đôi mắt của một người ta có thể hiểu được<br />
chút ít về con người đó, lúc vui khi buồn nó đều thể hiện<br />
qua ánh mắt. “Mắt Cửa” cũng vậy, cũng phảng phất nội<br />
tâm của gia chủ. Ta có cảm giác như thể khi nhìn vào đôi<br />
mắt cửa ngôi nhà trở nên gần gũi, có hồn hơn. Đôi mắt<br />
được đặt trước cửa nhà cho thấy sự cởi mở của gia chủ<br />
nói riêng và người Hội An nói chung cũng như tính cách<br />
con người nơi đây bộc trực, chân chất, thẳng thắn. [3]<br />
3. Đặc điểm chung của các loại mắt cửa và ý nghĩa của<br />
từng loại<br />
3.1. Đặc điểm chung của các loại mắt cửa<br />
Trên các cánh cửa ra vào những ngôi nhà cổ, hội quán,<br />
đền miếu, nhà thờ tộc, đình, chùa tại khu phố cổ Hội An,<br />
chúng ta thấy có gắn hai khoanh gỗ hình tròn hình lục<br />
giác, hình bát giác… được chạm khắc khá công phu và<br />
đôi khi được sơn son thếp vàng, mà cư dân địa phương<br />
quen gọi là “Mắt Cửa”. “Mắt Cửa” là một dạng trang trí<br />
khá đặc sắc cho ngôi nhà, nó thực chất là chốt bằng gỗ,<br />
dùng để gắn khung cửa với trụ ngang phía trong, có dáng<br />
chiếc đinh, phần tán ở đầu dày 10cm, đường kính khoảng<br />
20cm, và phần chốt đục liền với tán tiết diện hình chữ<br />
nhật dài khoảng 30cm, dân gian gọi là “cái mộng”. [5]<br />
<br />
3<br />
<br />
Hội thảo Ngữ học Toàn quốc lần thứ 20<br />
<br />
Hình 4. Một loại mắt cửa tiêu biểu ở Hội An, phía bên ngoài và phía bên trong<br />
Qua khảo sát tại khu phố cổ Hội An, bước đầu chúng sống tâm linh của người Việt, thể hiện rõ qua những bộ<br />
tôi tìm thấy có khoảng 13 kiểu mắt cửa khác nhau. Phần tranh phong thủy tứ quý : “Tùng Cúc Trúc Mai”. Hoa cúc<br />
lớn các mắt cửa có dạng hình tròn, hình bát giác, hoặc cắt là biểu tượng cao quý của sự sống, của sự thịnh vượng và<br />
khấc thành 6 hoặc 8 đầu cánh hoa cúc. Tán mắt cửa tình cảm yêu thương, hiếu thảo của con người. Hình ảnh<br />
thường được chia thành hai phần: phần tâm và phần vành này chính là sự giao thoa văn hóa giữa người Việt và<br />
bao quanh mắt cửa. Phần tâm của mắt cửa đa số thường người Hoa.<br />
trang trí hình lưỡng nghi - biểu tượng của âm dương, hình<br />
nhụy hoa, hình chữ Thọ… Còn phần vành bao quanh bên<br />
ngoài tâm, tạo dáng hoa cúc 6 hoặc 8 cánh mà cánh của<br />
nó xoáy hình lá đề (nhà số 101 Nguyễn Thái Học, nhà số<br />
80 Trần Phú…, hình bát quái, hình hoa văn, hình giao<br />
long, hình bốn hoặc năm con dơi bao quanh chữ Phúc, có<br />
mắt cửa chỉ có một chữ Thọ, hoặc tạo một gờ chỉ nổi phía<br />
Hình 6. Mắt cửa “Tùng, cúc, trúc mai”<br />
bên ngoài bao lấy tâm…. Ngoài ra ở một số đền miếu, hội<br />
Tại sao người Hoa lại dùng con số 6 hoặc 8? Theo<br />
quán, mắt cửa có trang trí khác: như mắt cửa ở Miếu<br />
Quan Công (số 24 Trần Phú) có dạng hình tròn, phần tán quan niệm phong thủy, số 3 được xem là con số vững<br />
được chạm nổi mặt con lân miệng đang há to, mắt trắng, chắc, như kiềng ba chân. Người Hồng Kông có câu “ba<br />
mi xanh, mũi đỏ, râu bạc trông rất dữ tợn; “Mắt Cửa” ở với ba là mãi mãi” (bất tận) và biểu tượng hy vọng trường<br />
hậu cung Hội quán Phúc Kiến sơn son thếp vàng mà phía thọ. Trong khi đó, số 6 là gấp đôi của số 3 và như thế là<br />
trên chạm đôi rồng chầu mặt trời, phía dưới là đôi giao điềm lành, thuận lợi. 3 + 6 = 9 và cùng nhau tạo thành<br />
long chầu mặt trăng, ở chính giữa là vòng tròn âm dương; nhóm 3 con số may mắn. Một sự bài trí dùng bất cứ đồ<br />
còn ở Chùa Cầu”Mắt Cửa” cũng sơn son thếp vàng, trên vật có 3, 6, 9 món đều tốt cho việc hòa giải những khu<br />
tán mắt cửa người ta chạm nổi hình bốn hoa cúc dây bao vực xấu hoặc những nơi hướng xấu. Người Hoa còn sử<br />
dụng con số 8, đây là con số có nhiều sự quan hệ tôn giáo,<br />
bọc xung quanh, xoáy lưỡng nghi nằm ở chính giữa.<br />
là 8 điều bất tử trong đạo Lão và bát chánh trong Phật<br />
giáo. Hình gương bát quái trước cửa nhà có thể ngăn chặn<br />
những ảnh hưởng xấu trước khi ma quỷ xâm nhập. Vì vậy<br />
người ta chọn những hoạ tiết mềm 8 hoặc 6 cánh hoa cúc<br />
làm viền xung quanh mắt cửa.<br />
Ngoài ra, con “Mắt Cửa” Hội An còn được trang trí<br />
bằng lụa điều treo rủ, tấm vải đỏ này làm cho căn nhà trở<br />
Hình 5. Mắt cửa sơn son thếp vàng trên tán mắt cửa<br />
nên sang trọng, đồng thời lại như có nét cổ kính. Vì ở Hội<br />
người ta chạm nổi hình bốn hoa cúc dây bao bọc xung<br />
An là nơi tập trung kinh doanh buôn bán nên người ta<br />
quanh, xoáy lưỡng nghi nằm ở chính giữa.<br />
thường gắn tấm vải điều màu đỏ lên mắt cửa thể hiện sự<br />
Trong các loại “Mắt Cửa”, chiếm đại đa số là các mắt may mắn, tài lộc, và theo quan niệm của người xưa tấm<br />
cửa có phần vành bao quanh bên ngoài tâm tạo dáng hoa vải đỏ còn để trừ tà, diệt ma. Theo người dân ở đây cho<br />
cúc 6 hoặc 8 cánh mà cánh của nó xoáy hình lá đề. Trong biết, trước kia cứ khoảng nửa năm hoặc nhiều nhất là một<br />
văn hóa Trung Hoa hoa Cúc tượng trưng cho sự trường năm hay vào các ngày lễ Tết chủ nhà sẽ hạ tấm vải điều<br />
thọ, phúc lộc dồi dào. Trong Phong Thủy, nguồn năng xuống để giặt hoặc thay để thay đổi thần sắc, sinh khí cho<br />
lượng mà hoa cúc đem lại khiến cho gia chủ có một cuộc ngôi nhà, tuy nhiên từ vài năm lại đây, du khách đến<br />
sống bình dị và cân bằng trong mọi việc. Đồng thời, nó nhiều nên người ta không hạ xuống nữa mà treo tấm vải<br />
cũng mang đến may mắn cho căn nhà. Hoa cúc nở vào đỏ suốt năm.<br />
mùa thu, chịu được gió rét, sương sa. Hoa cúc đi vào đời<br />
Ở Hội An, hiện có trên 20 kiểu mắt cửa khác nhau [5].<br />
Tuy nhiên trong bài báo này chúng tôi khảo sát và trình<br />
4. Ý nghĩa của 13 loại “Mắt Cửa”<br />
<br />
Nguyễn Thị Vân Anh, Nguyên Ngọc Chinh<br />
<br />
4<br />
<br />
bày 13 loại mắt cửa. Sau đây là hình dáng của 13 loại<br />
4.1. “Mắt Cửa” hình 8 cánh hoa cúc xoáy tròn:<br />
<br />
mắt cửa và một số đặc điểm của chúng.<br />
<br />
Như đã nói ở trên hoa cúc tượng trưng cho sự thịnh<br />
4.2. “Mắt Cửa” hình 6 cánh hoa cúc xoáy tròn.<br />
<br />
vượng, tình cảm vẹn tròn, cho chữ hiếu của con người.<br />
<br />
Sáu cánh hoa cúc tạo cho ta một cảm giác thuận lợi mang lại điềm lành đồng thời là một biểu tượng hi vọng trường<br />
thọ.<br />
4.3. “Mắt Cửa” hình tròn lưỡng cực âm dương với hoạ tiết mềm 8 cánh hoa cúc xung quanh<br />
<br />
4.4. “Mắt Cửa” hình tròn lưỡng cực âm dương với hoạ tiết mềm 6 cánh hoa cúc xung quanh<br />
<br />
Với loại 3 và 4 đều có hình thái cực và họa tiết cánh hoa<br />
cúc 6 và 8. Lưỡng cực âm dương còn gọi là thái cực đồ,<br />
nằm gọn trong một vòng tròn, gồm hai nửa đối xứng ôm<br />
trọn lấy nhau, tượng trưng cho Âm (màu trắng) và Dương<br />
<br />
(màu đỏ). Trong mỗi phần đối xứng lại có một chấm tròn<br />
màu đối lập nằm trong đó. (ví dụ như đỏ trắng kết<br />
hợp,trắng đỏ xen lẫn nhau). Màu sắc của Thái Cực đồ có<br />
thể thay đổi tùy theo quan niệm của gia chủ, cũng như độ<br />
<br />
Hội thảo Ngữ học Toàn quốc lần thứ 20<br />
<br />
5<br />
<br />
xoắn vào nhau của hai hình đối xứng.<br />
4.5. “Mắt Cửa” hình 8 cánh hoa cúc xoáy tròn, phía<br />
trong là hình bát quái rồi đến vòng tròn lưỡng nghi tại<br />
<br />
tâm điểm<br />
<br />
4.6. “Mắt Cửa” hình 6 cánh hoa cúc xoáy tròn, phía<br />
trong là hình bát quái rồi đến vòng tròn lưỡng nghi tại<br />
tâm điểm<br />
<br />
điểm. Bát quái có ba loại: tiên thiên bát quái, trung thiên<br />
bát quái và hậu thiên bát quái. Tiên thiên bát quái biểu thị<br />
quy luật vận hành của vũ trụ, nên nó được dùng để làm<br />
bát quái phong thủy, cầu mong tài lộc và trấn tà trừ ma.<br />
4.7. “Mắt Cửa” hình tròn Bát Quái<br />
Theo quan niệm của người Trung Quốc, hình tròn<br />
biểu thị mong ước sinh con đàn cháu đống, có nghĩa là<br />
mong gia tộc hưng vượng, có người kế thừa hương hỏa.<br />
Cho nên ngoài những họa tiết mềm với cánh hoa cúc xung<br />
quanh chúng ta còn có thêm những “Mắt Cửa” hình tròn.<br />
<br />
Với “Mắt Cửa” có 6 và 8 cánh hoa xoáy tròn, phía<br />
trong là hình bát quái rồi đến vòng tròn lưỡng nghi tại tâm<br />
<br />
Bát Quái chính là một sự số hoá cụ thể hoá quy luật<br />
Âm Dương, hình tròn được chia thành 8 phần tương ứng<br />
với 8 mặt cắt điển hình của Âm Dương. Hình Bát Giác<br />
nội tiếp chứa trong hình tròn phản ánh Bát Quái là một cụ<br />
thể số hoá của quy luật Âm Dương, là sự định lượng hoá<br />
quy luật Âm Dương. 8 trạng thái của Âm Dương được<br />
biểu đạt thành 8 quái khác nhau, thể hiện sự trong Âm có<br />
Dương và trong Dương có Âm, Dương thịnh thì Âm suy,<br />
Âm thịnh Dương suy. Nhưng trong khi thịnh nhất của<br />
Dương thì Âm đã xuất hiện, và ngược lại. Âm thăng còn<br />
Dương giáng. Có thể nói đây là hình ảnh súc tích nhất của<br />
Văn hóa phương Đông.<br />
Kết hợp với Bát quái, có Thái Cực đồ, ở đây là Thái<br />
cực đồ Tiên thiên, vì sử dụng Tiên thiên bát quái. Thái<br />
Cực nghĩa là hơn hết tất thảy, trước hết tất thảy, trong<br />
lòng nó chứa đựng tất cả những nguồn gốc cho sự vận<br />
động, trong nó có cả Âm lẫn Dương, nhưng là Âm Dương<br />
<br />
chưa tách biệt, mà vẫn còn nhất thể. Thái Cực là cái<br />
nguồn vô tận khởi thủy, là khí tiên thiên, linh căn bất<br />
sinh bất diệt chứa đựng Âm Dương.<br />
Hình vẽ mô tả Thái Cực là một vòng tròn gồm hai<br />
nửa, đen là Âm, trắng là Dương.<br />
<br />
4.8. “Mắt Cửa” hình tròn với Đôi Rồng Chầu Mặt Trời<br />
và Đôi Giao Long Chầu Mặt Trăng<br />
<br />