Nguy cơ rối loạn tâm thần ở bệnh nhân điều trị methadone và một số yếu tố liên quan

TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> NGUY CƠ RỐI LOẠN TÂM THẦN Ở BỆNH NHÂN<br /> ĐIỀU TRỊ METHADONE VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN<br /> Nguyễn Thu Trang1, Nguyễn Bích Diệp1,<br /> Văn Đình Hòa1,2, Bùi Nguyên Hồng3, Lê Minh Giang1,2<br /> 1<br /> <br /> Trung tâm Nghiên cứu và Đào tạo HIV/AIDS, Trường Đại học Y Hà Nội<br /> 2<br /> Viện Đào tạo YHDP và YTCC, Trường Đại học Y Hà Nội<br /> 3<br /> Cơ sở điều trị Methadone Đống Đa, Hà Nội<br /> <br /> Rối loạn tâm thần phổ biến và tác động tiêu cực đến hiệu quả điều trị ở bệnh nhân điều trị Methadone.<br /> Nghiên cứu mô tả nguy cơ trầm cảm, lo âu, stress và xác định một số yếu tố liên quan ở bệnh nhân tại một<br /> cơ sở điều trị Methadone tại Hà Nội. Nghiên cứu mô tả cắt ngang trên 321 bệnh nhân bằng công cụ DASS21. Kết quả cho thấy 42,4% bệnh nhân có nguy cơ rối loạn tâm thần; tỷ lệ này đối với trầm cảm, lo âu và<br /> stress lần lượt là 25,2%, 34,0% và 21,5%. Bệnh nhân có liều Methadone trên 120 mg có nguy cơ rối loạn<br /> tâm thần cao hơn 2 lần so với bệnh nhân có liều dưới 60 mg (OR = 2,4; 95% CI = 1,1 - 5,5); bệnh nhân có<br /> vấn đề về giấc ngủ có nguy cơ rối loạn tâm thần cao hơn gần 7 lần (OR = 6,8; 95% CI = 3,8 - 11,9). Nghiên<br /> cứu cho thấy việc sàng lọc rối loạn tâm thần bằng công cụ chuẩn hoá ở bệnh nhân Methadone là rất cần<br /> thiết; các chỉ báo sức khỏe tâm thần có thể là chất lượng giấc ngủ và liều Methadone.<br /> Từ khóa: methadone, rối loạn tâm thần, trầm cảm<br /> <br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> gồm trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn stress<br /> <br /> điều trị “tiêu chuẩn vàng” đối với bệnh nhân<br /> <br /> sau sang chấn và rối loạn nhân cách [3 - 5].<br /> Việt Nam hiện có ít nghiên cứu về rối loạn<br /> <br /> nghiện chất dạng thuốc phiện và được áp<br /> dụng rất phổ biến ở nhiều quốc gia trên thế<br /> <br /> tâm thần trên bệnh nhân dùng Methadone [6 7]. Báo cáo đánh giá hiệu quả của Chương<br /> <br /> giới, trong đó có Việt Nam [1]. Tuy nhiên, hiệu<br /> quả điều trị bị giảm đi nếu bệnh nhân có vấn<br /> <br /> trình thí điểm điều trị nghiện chất dạng thuốc<br /> phiện bằng Methadone trong thời gian 24<br /> <br /> đề rối loạn tâm thần đồng diễn – một trong<br /> những bệnh lý thường gặp trên bệnh nhân<br /> <br /> tháng tại Hải Phòng và thành phố Hồ Chí Minh<br /> <br /> Methadone hiện được coi là phương pháp<br /> <br /> nghiện chất nói chung và nghiện chất dạng<br /> <br /> trên những bệnh nhân đầu tiên điều trị<br /> Methadone ở Việt Nam cho thấy tỉ lệ bệnh<br /> <br /> thuốc phiện nói riêng [2].<br /> Nhiều nghiên cứu trên thế giới cho thấy tỷ<br /> <br /> nhân có nguy cơ trầm cảm dao động từ 4,1%<br /> đến 14% [6]. Tỷ lệ này tương đối thấp so với<br /> <br /> lệ có nguy cơ mắc một rối loạn tâm thần ở<br /> bệnh nhân dùng Methadone cao hơn đáng kể<br /> <br /> các phát hiện trên thế giới, đồng thời, cũng<br /> mâu thuẫn với tỷ lệ báo cáo đã từng được<br /> <br /> so với cộng đồng dân cư, dao động từ 19%<br /> <br /> chuyển gửi điều trị rối loạn tâm thần (22,9% -<br /> <br /> tới 75% [2 - 5]. Các rối loạn phổ biến nhất bao<br /> <br /> 31,3%), theo kết quả của một nghiên cứu<br /> khác trên cùng nhóm bệnh nhân [7]. Do vậy,<br /> <br /> Địa chỉ liên hệ: Nguyễn Thu Trang, Trung tâm Nghiên cứu<br /> và Đào tạo HIV/AIDS, Trường Đại học Y Hà Nội<br /> Email: ngn.thu.trang@gmail.com<br /> Ngày nhận: 10/10/2015<br /> Ngày được chấp thuận: 26/02/2016<br /> <br /> TCNCYH 99 (1) - 2016<br /> <br /> kết quả của nghiên cứu trên có thể chưa thực<br /> sự phản ánh đúng thực trạng rối loạn tâm<br /> thần cũng như chưa tìm hiều về các yếu tố<br /> liên quan đến nguy cơ này. Nghiên cứu này<br /> được thực hiện nhằm mô tả thực trạng nguy<br /> <br /> 147<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> cơ ba rối loạn tâm thần thường gặp là trầm<br /> <br /> dụng chất (số năm sử dụng chất dạng thuốc<br /> <br /> cảm, lo âu và stress và một số yếu tố liên<br /> quan ở bệnh nhân tại một cơ sở điều trị<br /> <br /> phiện trước khi vào điều trị, sử dụng thuốc lá<br /> hàng ngày trong tháng qua), tình hình điều trị<br /> <br /> Methadone tại Hà Nội năm 2015.<br /> <br /> Methadone (giai đoạn điều trị, liều hiện tại, bỏ<br /> liều trong tháng qua, xét nghiệm nước tiểu<br /> <br /> II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> <br /> dương tính với chất dạng thuốc phiện trong<br /> tháng qua) và tình trạng sức khỏe (nhiễm HIV,<br /> <br /> 1. Đối tượng<br /> 321<br /> <br /> bệnh<br /> <br /> nhân<br /> <br /> đã<br /> <br /> được<br /> <br /> điều<br /> <br /> trị<br /> <br /> Methadone ít nhất ba tuần tại cơ sở điều trị<br /> Methadone Đống Đa tính đến hết tháng 3 năm<br /> 2015.<br /> <br /> chất lượng giấc ngủ).<br /> Kỹ thuật và công cụ thu thập thông tin<br /> Hồi cứu hồ sơ bệnh án theo bộ câu hỏi đã<br /> được thiết kế sẵn nhằm thu thập thông tin.<br /> <br /> 1.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu:<br /> Nghiên cứu tiến hành tại cơ sở điều trị<br /> Methadone Đống Đa, Hà Nội trong tháng 4 - 5<br /> năm 2015.<br /> <br /> Nguy cơ tâm thần của bệnh nhân được đánh<br /> giá qua 2 bộ công cụ được sử dụng phổ biến<br /> trên lâm sàng và đã được chuẩn hóa tại Việt<br /> Nam [8 - 9].<br /> Nguy cơ rối loạn tâm thần được đánh giá<br /> <br /> 2. Phương pháp<br /> Nghiên cứu mô tả cắt ngang hồi cứu hồ sơ<br /> bệnh án và kết quả sàng lọc nguy cơ rối loạn<br /> tâm thần bằng công cụ DASS - 21 và chất<br /> lượng giấc ngủ bằng công cụ PSQI.<br /> <br /> qua Thang đánh giá trầm cảm, lo âu và stress<br /> (DASS – 21) gồm 7 câu (điểm từ 0 - 3) cho<br /> mỗi thang đo. Nguy cơ được đánh giá dựa<br /> trên tổng điểm cho từng vấn đề (sau khi được<br /> nhân 2). Mức điểm được đánh giá là có nguy<br /> <br /> Biến số/ chỉ số nghiên cứu<br /> <br /> cơ đối với trầm cảm, lo âu và stress lần lượt là<br /> <br /> Biến số nghiên cứu bao gồm: đặc điểm<br /> <br /> trên 10, 8 và 14 điểm. Các mức độ nghiêm<br /> <br /> nhân khẩu xã hội (tuổi, giới tính), đặc điểm sử<br /> <br /> trọng được phân loại như sau:<br /> <br /> Bảng 1. Phân loại nguy cơ các rối loạn tâm thần<br /> Mức độ<br /> <br /> Trầm cảm<br /> <br /> Lo âu<br /> <br /> Stress<br /> <br /> 0-9<br /> <br /> 0-7<br /> <br /> 0 - 14<br /> <br /> Nhẹ<br /> <br /> 10 - 13<br /> <br /> 8-9<br /> <br /> 15 - 18<br /> <br /> Vừa<br /> <br /> 14 - 20<br /> <br /> 10 - 14<br /> <br /> 19 - 25<br /> <br /> Nặng<br /> <br /> 21 - 27<br /> <br /> 15 - 19<br /> <br /> 26 - 33<br /> <br /> ≥ 28<br /> <br /> ≥ 20<br /> <br /> ≥ 34<br /> <br /> Bình thường<br /> <br /> Rất nặng<br /> <br /> Bệnh nhân được đánh giá là có nguy cơ rối loạn tâm thần nói chung nếu có ít nhất một trong 3<br /> nguy cơ nói trên. Chất lượng giấc ngủ được đo lường bằng công cụ Chỉ báo chất lượng giấc ngủ<br /> Pittsburg (PSQI) gồm 19 câu hỏi đánh giá 7 thành tố của giấc ngủ. Mỗi thành tố được cho điểm<br /> từ 0 đến 3. Tổng điểm lớn hơn 5 biểu thị vấn đề giấc ngủ có ý nghĩa về lâm sàng.<br /> <br /> 148<br /> <br /> TCNCYH 99 (1) - 2016<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> 3. Xử lý và phân tích số liệu<br /> Số liệu được quản lý bằng phần mềm<br /> Epidata và xử lý bằng phần mềm Stata 12.0.<br /> Thống kê mô tả số lượng và tỷ lệ % với biến<br /> phân loại, và trung bình và độ lệch chuẩn với<br /> biến liên tục. Phân tích hồi quy logistic hai<br /> biến và đa biến để xác định mối liên quan giữa<br /> biến phụ thuộc là nguy cơ rối loạn tâm thần và<br /> các biến độc lập được thu thập trong nghiên<br /> cứu.<br /> 4. Đạo đức trong nghiên cứu<br /> <br /> III. KẾT QUẢ<br /> 1. Đặc điểm chung của bệnh nhân tham<br /> gia nghiên cứu<br /> Bệnh nhân nam chiếm 93,1%, tuổi trung<br /> bình là 40 (23,5 - 65,1). 37 bệnh nhân<br /> dương tính với HIV (11,8%). Tuổi trung bình<br /> khi bắt đầu sử dụng chất dạng thuốc phiện<br /> là 24 (SD 6,8) với số năm sử dụng trung<br /> bình là 11 năm (SD 6,1). 67% bệnh nhân đã<br /> điều trị trên một năm và 86% đã vào giai<br /> đoạn duy trì. Liều Methadone hiện tại trung<br /> <br /> Nghiên cứu được tiến hành sau khi được<br /> sự đồng ý của Cơ sở điều trị Methadone Đống<br /> <br /> bình là 95 mg/ngày (SD 61,2). Trong 30<br /> ngày trước điều tra, khoảng 10% bệnh nhân<br /> <br /> Đa, Hà Nội. Nghiên cứu không thu thập danh<br /> tính của bệnh nhân và mọi thông tin thu thập<br /> <br /> có bỏ liều, 20,6% có xét nghiệm nước tiểu<br /> <br /> được bảo mật, chỉ phục vụ cho mục đích<br /> nghiên cứu và tuân thủ các vấn đề về đạo đức<br /> trong nghiên cứu y học.<br /> <br /> dương tính với chất dạng thuốc phiện và<br /> 52,3% có vấn đề về giấc ngủ.<br /> 2. Nguy cơ rối loạn tâm thần trên bệnh<br /> nhân điều trị Methadone<br /> <br /> Biểu đồ 1. Nguy cơ rối loạn tâm thần trên bệnh nhân điều trị Methadone<br /> Tỷ lệ bệnh nhân có nguy cơ rối loạn tâm thần nói chung và nguy cơ trầm cảm, lo âu và stress<br /> ở các mức độ khác nhau được thể hiện trong biểu đồ 1. 42,4% bệnh nhân có nguy cơ rối loạn<br /> tâm thần nói chung và tỷ lệ này đối với các vấn đề trầm cảm, lo âu và stress lần lượt là 25,2%,<br /> 40,0% và 21,5%. Ở mức nặng và rất nặng, 5,7% có nguy cơ trầm cảm, 9,7% có nguy cơ lo âu và<br /> 5,6% có nguy cơ stress.<br /> <br /> TCNCYH 99 (1) - 2016<br /> <br /> 149<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> Biểu đồ 2. Nguy cơ rối loạn tâm thần theo thời gian điều trị<br /> Nguy cơ rối loạn tâm thần trên các nhóm bệnh nhân với thời gian điều trị khác nhau được thể<br /> hiện ở biểu đồ 2. Nguy cơ rối loạn tâm thần nói chung dao động từ 37 – 46% và đối với từng vấn<br /> đề cụ thể dao động từ 15 – 30% trong các nhóm thời gian. Tuy nhiên, sự khác biệt theo thời gian<br /> không có ý nghĩa thống kê.<br /> [<br /> <br /> 3. Một số yếu tố liên quan đến nguy cơ rối loạn tâm thần<br /> Bảng 2. Một số đặc điểm liên quan đến nguy cơ rối loạn tâm thần<br /> Nguy cơ rối loạn tâm thần<br /> Đặc điểm<br /> <br /> n (%)/<br /> <br /> UOR (95% CI)<br /> <br /> AOR (95% CI)<br /> <br /> < 40 (n = 177)<br /> <br /> 83 (46,9)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> ≥ 40 (n = 144)<br /> <br /> 53 (36,8)<br /> <br /> 0,66 (0,42 - 1,03)<br /> <br /> 0,77 (0,44 - 1,34)<br /> <br /> Nữ (n = 22)<br /> <br /> 14 (63,6)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> Nam (n = 299)<br /> <br /> 122 (40,8)<br /> <br /> 0,39 (0,16 - 0,97)*<br /> <br /> 0,43 (0,15 - 1,24)<br /> <br /> 9,5 ± 5,4<br /> <br /> 0,95 (0,91 - 0,98)**<br /> <br /> 0,94 (0,90 - 0,98)*<br /> <br /> Sử dụng thuốc lá hàng ngày (n = 281)<br /> <br /> 112 (39,9)<br /> <br /> 0,44 (0,22 - 0,87)*<br /> <br /> 0,62 (0,28-1,38)<br /> <br /> Bỏ liều trong tháng qua (n = 32)<br /> <br /> 19 (59,4)<br /> <br /> 2,15 (1,02 - 4,52)*<br /> <br /> 1,67 (0,66 - 4,26)<br /> <br /> Xét nghiệm nước tiểu dương tính trong<br /> tháng qua (n = 66)<br /> <br /> 34 (25,0)<br /> <br /> 1,59 (0,93 - 2,75)<br /> <br /> 1,17 (0,57 - 2,41)<br /> <br /> Đã vào giai đoạn điều trị duy trì (n = 276)<br /> <br /> 111 (40,2)<br /> <br /> 0,54 (0,29 - 1,02)<br /> <br /> 0,65 (0,28 - 1,52)<br /> <br /> Tuối<br /> <br /> Giới<br /> <br /> Số năm sử dụng chất dạng thuốc phiện<br /> (n = 321)<br /> <br /> 150<br /> <br /> TCNCYH 99 (1) - 2016<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> Nguy cơ rối loạn tâm thần<br /> Đặc điểm<br /> <br /> n (%)/<br /> <br /> UOR (95% CI)<br /> <br /> AOR (95% CI)<br /> <br /> < 60 mg (n = 90)<br /> <br /> 33 (36,7)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> – 120 mg (n = 153)<br /> <br /> 57 (37,3)<br /> <br /> 1,03 (0,60 - 1,76)<br /> <br /> 1,06 (0,56 - 2,01)<br /> <br /> > 120 mg (n = 78)<br /> <br /> 46 (59,0)<br /> <br /> 2,48 (1,33 - 4,63)**<br /> <br /> 2,43 (1,07 - 5,54)*<br /> <br /> Nhiễm HIV (n = 37)<br /> <br /> 23 (62,2)<br /> <br /> 2,48 (1,22 - 5,03)*<br /> <br /> 2,54 (0,96 - 6,68)<br /> <br /> Có vấn đề về giấc ngủ (n = 168)<br /> <br /> 103 (75,7)<br /> <br /> 5,76 (3,51 - 9,45)<br /> ***<br /> <br /> 6,76 (3,84 - 11,9)***<br /> <br /> Liều Methadone hiện tại<br /> <br /> *: p < 0,05; **: p < 0,01; ***: p < 0,001<br /> UOR (Unadjusted Odd Ratio): Tỷ suất chênh thô; AOR (Adjusted Odd Ratio): Tỷ suất chênh<br /> sau hiệu chỉnh; TB: Trung bình; SD: Độ lệch chuẩn.<br /> Bảng 1 trình bày kết quả phân tích hồi quy logistic về mối liên quan giữa nguy cơ rối loạn tâm<br /> thần và một số đặc điểm đã được chứng minh là có liên quan với nguy cơ này bệnh nhân điều trị<br /> Methadone. Bệnh nhân có liều Methadone trên 120 mg có nguy cơ rối loạn tâm thần cao gấp hơn<br /> 2 lần so với bệnh nhân có liều dưới 60 mg (OR = 2,4; 95% CI = 1,1 - 5,5). Nguy cơ rối loạn tâm<br /> thần cao hơn gần 7 lần (OR = 6,8; 95% CI = 3,8-11,9) ở bệnh nhân có vấn đề giấc ngủ. Ngược<br /> lại, liên quan đến tiền sử sử dụng chất dạng thuốc phiện trước khi vào điều trị, thời gian sử dụng<br /> tăng 1 năm thì nguy cơ rối loạn tâm thần giảm 6% (OR = 0,94; 95% CI = 0,90 - 0,98).<br /> <br /> IV. BÀN LUẬN<br /> Đây là một trong số ít nghiên cứu mô tả<br /> <br /> 5]. So sánh với nghiên cứu đã thực hiện tại<br /> <br /> nguy cơ rối loạn tâm thần ở bệnh nhân điều trị<br /> <br /> Việt Nam, khi xét theo nhóm bệnh nhân thuộc<br /> các giai đoạn điều trị khác nhau, mức độ nguy<br /> <br /> Methadone. Nghiên cứu có một số hạn chế<br /> như thiết kế điều tra ngang không cho phép<br /> đánh giá thay đổi, số liệu dựa vào hồi cứu<br /> bệnh án nên còn nhiều chỉ số không được thu<br /> thập. Tuy nhiên kết quả nghiên cứu cho thấy<br /> bệnh nhân điều trị Methadone có nguy cơ cao<br /> mắc các rối loạn trầm cảm, lo âu và stress,<br /> cũng như nguy cơ mắc rối loạn tâm thần nói<br /> chung. Trong đó, thường gặp nhất lo âu<br /> (34%), tiếp theo là stress (25,2%) và trầm cảm<br /> (21,5%). Tỉ lệ nguy cơ đối với hai rối loạn lo<br /> <br /> cơ mắc trầm cảm của bệnh nhân trong nghiên<br /> cứu này đều cao hơn đáng kể (21,4 - 29,5%<br /> so với 4,1 - 14%), mức độ nguy cơ mắc rối<br /> loạn lo âu trong nghiên cứu này cũng cao hơn<br /> (34% so với 5 - 9%) [6]. Phát hiện này cho<br /> thấy cần có đánh giá lâm sàng toàn diện để<br /> chẩn đoán và can thiệp. Sự khác biệt về nguy<br /> cơ rối loạn tâm thần giữa nghiên cứu này với<br /> nghiên cứu đã thực hiện của Bộ Y tế có thể<br /> <br /> âu và trầm cảm tương đồng với báo cáo của<br /> <br /> do sử dụng hai bộ công cụ khác nhau. Nghiên<br /> cứu này sử dụng DASS-21 và PSQI là hai<br /> <br /> nhiều nghiên cứu đã triển khai trên thế giới [4;<br /> <br /> công cụ đã được chuẩn hóa trên bệnh nhân<br /> <br /> TCNCYH 99 (1) - 2016<br /> <br /> 151<br /> <br />