Nhận thức mới về phật giáo của Hải Lượng Ngô thì nhậm qua tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± <br /> <br /> <br /> <br /> TRҪN HOÀNG HÙNG(*)<br /> NHҰN THӬC MӞI Vӄ PHҰT GIÁO CӪA HҦI LѬӦNG NGÔ THÌ NHҰM<br /> <br /> QUA TÁC PHҬM TRÚC LÂM TÔNG CH͐ NGUYÊN THANH<br /> Tóm tҳt: Ph̵t giáo Ĉ̩i Vi͏t ÿͥi Tr̯n vͣi Thi͉n phái Trúc Lâm<br /> Yên T͵ là m͡t Ph̵t giáo nh̭t tông, mang ÿ̵m b̫n s̷c Vi͏t, chͯ<br /> tr˱˯ng nh̵p th͇, c˱ tr̯n l̩c ÿ̩o, dung hͫp và Vi͏t hóa ba h͏ t˱<br /> t˱ͧng Ph̵t - Nho - Ĉ̩o. Tinh th̯n dung hͫp và Vi͏t hóa cͯa Thi͉n<br /> phái Trúc Lâm ÿ͇n cu͙i th͇ kͽ XVIII ÿã ÿ˱ͫc Ngô Thì Nh̵m và<br /> các ÿ̩o hͷu truy͉n bá và phát tri͋n trong tác pẖm “Trúc Lâm<br /> tông ch͑ nguyên thanh”. Tác pẖm này ÿã ÿ˱ͫc các nhà nghiên<br /> cͱu tìm hi͋u ͧ nhi͉u góc ÿ͡ khác nhau. Bài vi͇t này xin ÿ˱ͫc lu̵n<br /> gi̫i thêm ÿ͋ làm sáng rõ nh̵n thͱc mͣi cͯa Ngô Thì Nh̵m v͉<br /> Ph̵t giáo trong tr˱ͣc tác nói trên.<br /> Tӯ khóa: Ngô Thì Nh̵m, Trúc Lâm tông ch͑ nguyên thanh, Thi͉n<br /> phái Trúc Lâm Yên T͵, Ph̵t giáo Ĉ̩i Vi͏t.<br /> 1. Trúc Lâm tông ch͑ nguyên thanh ÿѭӧc Ngô Thì Nhұm và các ÿҥo<br /> hӳu hoàn thành tҥi ThiӅn viӋn Trúc Lâm, phѭӡng Bích Câu, kinh ÿô<br /> Thăng Long vào năm 1896. Ĉây là mӝt tác phҭm thuӝc thӇ loҥi luұn<br /> thuyӃt triӃt lý tôn giáo. Bên cҥnh nhan ÿӅ Trúc Lâm tông ch͑ nguyên<br /> thanh là tên gӑi chính thӭc, tác phҭm này còn ÿѭӧc gӑi là Ĉ̩i chân Viên<br /> giác thanh, Nh͓ th̵p tͱ thanh, Kinh Nh͓ th̵p tͱ ch˱˯ng, Kinh Viên giác.<br /> VӅ diӋn mҥo kӃt cҩu và các tác giҧ cӫa tác phҭm. Trúc Lâm tông ch͑<br /> nguyên thanh có cҩu trúc hѫi lҥ. Ngoài bài tӵa mang tên Trúc Lâm ÿ̩i<br /> chân viên giác thanh t͹ do Bҧo Chân Phan Huy Ích (em rӇ cӫa Ngô Thì<br /> Nhұm) viӃt, nӝi dung tác phҭm này gӗm các phҫn Thanh d̳n, Chính văn,<br /> Thanh chú và Thanh ti͋u kh̭u. Thanh d̳n là phҫn giӟi thiӋu chung, do<br /> Hҧi HuyӅn Ngô Thì Hoàng (em trai cӫa Ngô Thì Nhұm) viӃt. Chính văn<br /> gӗm 24 thanh, có tên Ĉ̩i chân Viên giác thanh, mang tѭ tѭӣng cӕt lõi<br /> cӫa tác phҭm, do Hҧi Lѭӧng Ngô Thì Nhұm viӃt. Thanh chú là phҫn chú<br /> giҧi các thanh do Hҧi Âu VNJ Trinh và Hҧi Hòa NguyӉn Ĉăng Sӣ viӃt (hai<br /> *<br /> <br /> . NCS., Thích Hҥnh TuӋ, Trѭӡng Ĉҥi hӑc Khoa hӑc Xã hӝi và Nhân văn, Ĉҥi<br /> hӑc Quӕc gia Thành phӕ Hӗ Chí Minh.<br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> <br /> <br /> vӏ này là bҥn cӫa Ngô Thì Nhұm). Thanh ti͋u kh̭u là phҫn tóm tҳt yӃu<br /> chӍ cӫa các thanh, do Hҧi ĈiӅn NguyӉn Ĉàm (cháu ruӝt cӫa NguyӉn Du)<br /> viӃt. Phҫn sau tác phҭm còn có Nh͓ th̵p tͱ thanh ph͙i khí ͱng s˯n chi ÿ͛<br /> (biӇu ÿӗ 24 thanh phӕi vӟi các tiӃt trong năm), T˱ͣng thanh nh͓ th̵p tͱ<br /> b͛ tát (diӋn mҥo và bҧn chҩt cӫa 24 thanh). Trúc Lâm tông ch͑ nguyên<br /> thanh tông (ÿҫu mӕi, ÿiӅu kiӋn làm nên Trúc Lâm tông ch͑ nguyên<br /> thanh), và Tam t͝ hành tr̩ng (hành trҥng cӫa ba vӏ tә ThiӅn phái Trúc<br /> Lâm). Có lӁ, do Ngô Thì Nhұm viӃt phҫn Chính văn ÿӇ truyӅn bá và phát<br /> triӇn tѭ tѭӣng cӫa ThiӅn phái Trúc Lâm, nên ông ÿѭӧc ÿӋ tӱ và ÿҥo hӳu<br /> tôn vinh là ÿӋ tӭ tә cӫa ThiӅn phái này.<br /> Pháp hiӋu cӫa các tác giҧ tác phҭm Trúc Lâm tông ch͑ nguyên thanh<br /> cho thҩy, hӑ ÿӅu xuҩt thân là nhà Nho chính thӕng, có nghiên cӭu và<br /> hành trì Phұt giáo ThiӅn tông và tu tұp theo Ĉҥo giáo. Nhѭ vұy, hӑ vӯa là<br /> Nho sƭ, vӯa là ThiӅn sѭ và Ĉҥo sƭ, tӭc có sӵ dung hӧp cҧ ba hӋ tѭӣng<br /> Nho - Phұt - Ĉҥo trong mӝt tác phҭm.<br /> Ngô Thì Nhұm có tên là Phó, tӵ Hy Doãn, hiӋu Ĉҥt Hiên, sinh ngày<br /> 11 tháng 9 năm Bính Dҫn (tӭc ngày 25 tháng 10 năm 1746), mҩt năm<br /> 1803; ngѭӡi Làng Tó, xã Tҧ Thanh Oai, huyӋn Thanh Oai, tӍnh Hà Ĉông<br /> (nay thuӝc huyӋn Thanh Trì, thành phӕ Hà Nӝi) trong mӝt “thӃ gia vӑng<br /> tӝc” có truyӅn thӕng ÿҥo ÿӭc, khoa bҧng, văn võ song toàn. Ĉһc biӋt, nhӡ<br /> ÿѭӧc sӵ giáo huҩn nghiêm minh cӫa thân phө là Ngô Thì Sƭ (1726 1780), mӝt nhà văn, nhà thѫ, nhà sӱ hӑc, nhà quân sӵ, nhà chính trӏ, nhà<br /> tѭ tѭӣng nәi tiӃng thӡi Lê trung hѭng, nên Ngô Thì Nhұm ÿã sӟm mang<br /> trong mình trách nhiӋm nһng nӅ cӫa dòng hӑ Ngô Thì và mӝt hoài bão<br /> kinh bang tӃ thӃ. Vҩn ÿӅ này thӇ hiӋn rõ trong tên húy và tên tӵ cӫa ông:<br /> “Thì Nhұm” có nghƭa là “gánh vác ÿúng lúc”, “Hy Doãn” là “mong ѭӟc<br /> ÿѭӧc nhѭ Y Doãn cӫa nhà Thѭѫng”.<br /> Pháp danh cӫa Ngô Thì Nhұm là Hҧi Lѭӧng. Căn cӭ vào pháp danh, có<br /> thӇ truy tìm dòng ThiӅn mà Ngô Thì Nhұm tu tұp. Theo truyӅn thӕng cӫa<br /> nhà Phұt, pháp danh cӫa ÿӋ tӱ là do sѭ phө dӵa theo bài kӋ truyӅn pháp cӫa<br /> tә sѭ mà ÿһt cho. Chӳ “Hҧi” trong pháp danh cӫa Ngô Thì Nhұm, có thӇ<br /> nhұn ra ông là ÿӋ tӱ truyӅn thӯa cӫa mӝt trong ba dòng kӋ sau:<br /> Mӝt là dòng kӋ cӫa ThiӅn sѭ Minh Hành Tҥi Tҥi (1596 - 1659), mӝt<br /> ÿӋ tӱ cӫa ThiӅn sѭ Viên Văn ChuyӃt ChuyӃt: “Minh chân nhѭ tính<br /> h̫i/Kim tѭӡng phә chiӃu thông/Chí ÿҥo thành chính quҧ/Giác ngӝ chӭng<br /> chân không”(1).<br /> <br /> 44<br /> <br /> 7UɤQ +RjQJ +QJ 1KɪQ WKͩF P͛L Yɾ 3KɪW JLiR«<br /> <br /> <br /> <br /> Hai là dòng kӋ cӫa ThiӅn sѭ ThiӋt DiӋu LiӉu Quán (1667 - 1742):<br /> “ThiӋt tӃ ÿҥi ÿҥo/Tính h̫i thanh trӯng/Tâm nguyên quҧng nhuұn/Ĉӭc<br /> bәn tӯ phong/Giӟi ÿӏnh phúc tuӋ/ThӇ dөng viên thông/Vƭnh siêu trí<br /> quҧ/Mӝt khӃ thành công/TruyӅn trì diӋu lý/DiӉn xѭӟng chính tông/Hành<br /> giҧi tѭѫng ӭng/Ĉҥt ngӝ chân không”(2).<br /> Ba là dòng kӋ cӫa ThiӅn sѭ Trí Bҧn Ĉӝt Không: “Trí huӋ thanh<br /> tӏnh/Ĉҥo ÿӭc viên minh/Chân nhѭ tính h̫i/Tӏch chiӃu phә thông/Tâm<br /> nguyên quҧng tөc/Bҧn giác xѭѫng long/Năng nhân thánh quҧ/Thѭӡng<br /> diӉn khoan hҵng/Tính truyӅn pháp ҩn/Chӭng ngӝ hӝi dung/TruyӅn trì giӟi<br /> ÿӏnh/Vƭnh kӃ tә tông”(3).<br /> Nhѭ vұy, chҳc chҳn là bәn sѭ truyӅn pháp cho Hҧi Lѭӧng Ngô Thì<br /> Nhұm thuӝc thӃ hӋ chӳ “Tính”. Căn cӭ vào tác phҭm Trúc Lâm tông ch͑<br /> nguyên thanh, có thӇ nói, Hҧi Lѭӧng Ngô Thì Nhұm là ÿӋ tӱ truyӅn thӯa<br /> theo dòng kӋ cӫa ThiӅn sѭ Minh Hành Tҥi Tҥi, cùng môn phái vӟi ThiӅn<br /> sѭ Chân Nguyên. Bӣi vì, trong chѭѫng 11 Trác thanh, Hҧi Hòa NguyӉn<br /> Ĉăng Sӣ có nhҳc ÿӃn chi tiӃt: “ChuyӃt công (tӭc ThiӅn sѭ ChuyӃt ChuyӃt)<br /> ta ÿi bӝ ÿӃn phѭѫng Nam, ӣ lӝ thiên dѭӟi gӕc cây ba tháng trӡi mӟi ÿӃn trө<br /> trì ӣ chùa Nhҥn Tháp ӣ Siêu Loҥi, sau ÿó phò mã Quӕc công phҧi cӡ quҥt<br /> ÿӃn ÿón rѭӟc. Nay ӣ chùa còn thӡ làm Tә”(4). Trong khi ÿó, theo Lê Mҥnh<br /> Thát, Hҧi Lѭӧng Ngô Thì Nhұm là ÿӋ tӱ cӫa ThiӅn sѭ Tính Quҧng: “ViӋc<br /> trình bày lӏch sӱ phát triӇn cӫa ThiӅn phái Trúc Lâm qua ba vӏ tә Trҫn<br /> Nhân Tông, Pháp Loa, HuyӅn Quang có thӇ nói là mӝt sáng tҥo ÿһc biӋt<br /> cӫa Phұt giáo ViӋt Nam thӃ kӹ XVIII, khi Tính Quҧng và ngѭӡi hӑc trò cӫa<br /> mình là Hҧi Lѭӧng Ngô Thӡi NhiӋm ÿã sao trích nhӳng mҧng tѭ liӋu khác<br /> nhau, ÿӇ tұp hӧp lҥi và cho ra ÿӡi sách Tam t͝ th͹c lͭc”(5). Còn theo<br /> NguyӉn Lang trong Vi͏t Nam Ph̵t giáo s͵ lu̵n, ThiӅn sѭ Tính Quҧng<br /> cNJng ÿѭӧc nhҳc ÿӃn vӟi vai trò là ngѭӡi ÿӅ tӵa sách Thánh ÿăng lͭc. Nhѭ<br /> vұy, vҩn ÿӅ hӋ phái truyӅn thӯa dòng thiӅn cӫa Ngô Thì Nhұm có lӁ cҫn<br /> phҧi tìm thêm nhӳng chӭng cӭ mӟi có thӇ khҷng ÿӏnh ÿѭӧc.<br /> Ngô Thì Nhұm là mӝt danh nhân trong lӏch sӱ văn hoá và văn hӑc<br /> ViӋt Nam cuӕi thӡi Trung ÿҥi. Ông ÿã có nhӳng ÿóng góp to lӟn cho dân<br /> tӝc ViӋt Nam trên nhiӅu lƭnh vӵc nhѭ: triӃt hӑc, văn hӑc, giáo dөc, quân<br /> sӵ, chính trӏ, ngoai giao… ChӍ xét riêng vӅ lƭnh vӵc văn hӑc, ông ÿã ÿӇ<br /> lҥi mӝt khӕi lѭӧng tác phҭm ÿӗ sӝ vӟi nhiӅu thӇ loҥi khác nhau. VӅ thѫ<br /> có các tác phҭm: Bút h̫i tùng ÿàm, Thͯy vân nhàn v͓nh, Ng͕c ÿ˱ͥng<br /> xuân khi͇u, Cúc hoa thi tr̵n, Thu c̵n d˱˯ng ngôn, Hoàng hoa ÿ͛ ph̫,<br /> <br /> 45<br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> <br /> <br /> C̱m ÿ˱ͥng nhàn tho̩i. VӅ văn có các tác phҭm: Bang giao h̫o tho̩i,<br /> Xuân thu qu̫ng ki͇n, Hào mân ai lͭc, Hàn các anh hoa, Kim mã hành<br /> d˱, Trúc Lâm tông ch͑ nguyên thanh.<br /> 2. Trúc Lâm tông ch͑ nguyên thanh, tác phҭm cuӕi cùng cӫa Ngô Thì<br /> Nhұm, là sӵ kӃt tinh chín muӗi vӅ tѭ tѭӣng lүn bút pháp nghӋ thuұt cӫa vӏ<br /> danh sƭ này. Tác phҭm này giӕng nhѭ “bài kӋ truyӅn pháp” cӫa các thiӅn<br /> sѭ lúc sҳp viên tӏch. Bӣi vì, tҩt cҧ nhӳng gì tinh túy nhҩt, tâm huyӃt nhҩt<br /> và kǤ vӑng nhҩt cӫa mӝt ÿӡi ÿѭӧc tác giҧ gӱi gҳm hӃt vào tác phҭm này.<br /> Nӝi dung tѭ tѭӣng cӫa tác phҭm thӇ hiӋn rõ ӣ nhan ÿӅ Trúc Lâm tông<br /> ch͑ nguyên thanh (giáo lý chân truyӅn cӫa ThiӅn phái Trúc Lâm). Chӳ<br /> “thanh” ӣ ÿây chӍ giáo lý, hӑc thuyӃt. Nhan ÿӅ tác phҭm có chӫ ÿích là<br /> truyӅn bá và phát triӇn tinh thҫn cӫa ThiӅn phái Trúc Lâm Yên Tӱ do<br /> ĈiӅu ngӵ Giác hoàng Trҫn Nhân Tông sáng lұp. Nhѭng nӝi dung tѭ<br /> tѭӣng cӫa tác phҭm hѭӟng ÿӃn sӵ dung hӧp tѭ tѭӣng Phұt - Nho - Ĉҥo<br /> trên quan niӋm Tam giáo ÿӗng nguyên. Cө thӇ, tѭ tѭӣng cӕt yӃu trong<br /> các bӝ kinh Phұt giáo Ĉҥi thӯa nhѭ: Kim c˱˯ng, Viên giác, Bát nhã, Lăng<br /> già, Pháp hoa, Hoa nghiêm và các bӝ kinh sách quan trӑng cӫa Nho giáo<br /> nhѭ: Tӭ thѭ (Lu̵n ngͷ, Ĉ̩i h͕c, Trung dung, M̩nh T͵), NgNJ kinh (Thi,<br /> Th˱, L͍, D͓ch, Xuân Thu) ÿѭӧc tác giҧ khai thác mӝt cách hӳu hiӋu nhҵm<br /> luұn giҧi sӵ tѭѫng quan nhҩt trí giӳa Phұt và Nho. Có thӇ thҩy, nhӳng cӕt<br /> lõi tinh túy cӫa cҧ ba hӋ tѭ tѭӣng Phұt - Nho - Ĉҥo ÿӅu ÿѭӧc tác giҧ thӇ<br /> hiӋn trong tác phҭm. Nhӳng tѭ tѭӣng uyên áo và hàm súc ÿó ÿѭӧc truyӅn<br /> tҧi và thӇ hiӋn bҵng nhӳng hình tѭӧng nghӋ thuұt giàu sӭc gӧi cҧm, qua<br /> mӝt nghӋ thuұt ngôn tӯ tuyӋt diӋu, bút pháp ÿҥt ÿӃn mӭc tinh tӃ nhѭ hoán<br /> dө, thұm xѭng, ҭn dө, so sánh, sӱ dөng ÿiӇn cӕ, ÿiӇn tích,v.v… Chҷng<br /> hҥn nhѭ phҫn thuyӃt giҧng vӅ Lý và Dөc cӫa tác giҧ trong chѭѫng Không<br /> thanh ӣ phҫn Chính văn.<br /> Trѭӟc hӃt, cách lý giҧi mӟi cӫa Hҧi Lѭӧng Ngô Thì Nhұm thӇ hiӋn ӣ<br /> hai phҥm trù quan trӑng trong tѭ tѭӣng cӫa nhà Phұt cNJng nhѭ cӫa nhà<br /> Nho là Lý và Dөc. Tͳ ÿi͋n Ph̵t h͕c Hu͏ Quang ÿӏnh nghƭa vӅ Lý nhѭ<br /> sau: Lý là ÿҥo lý, tӭc phép tҳc làm tiêu chuҭn cho sӵ tӗn tҥi biӃn hóa cӫa<br /> tҩt cҧ sӵ vұt; là lý tính, tӭc là lý chân thұt bình ÿҷng nhҩt nhѭ, là bҧn thӇ<br /> cӫa vҥn tѭӧng sai biӋt. Lý có hai ÿӭc tùy duyên và bҩt biӃn, tӭc là tùy<br /> duyên mà biӃn hóa ra vҥn pháp sai biӋt, nhѭng tính cӫa nó vүn thѭӡng trө<br /> bҩt biӃn. Vì nó vѭӧt ra ngoài tri thӭc tѭѫng ÿӕi cӫa phàm phu, cho nên<br /> không thӇ dùng ngôn ngӳ văn tӵ ÿӇ biӇu hiӋn”(6).<br /> <br /> 46<br /> <br /> 7UɤQ +RjQJ +QJ 1KɪQ WKͩF P͛L Yɾ 3KɪW JLiR«<br /> <br /> <br /> <br /> Khi bàn vӅ Lý, nhà Phұt thѭӡng xem xét dѭӟi góc ÿӝ lý thuyӃt, triӃt lý<br /> (ngѭӧc lҥi vӟi Sӵ là thӵc hành, thӵc hiӋn). Phұt gia nói “Lý sӵ viên<br /> dung”, nghƭa là lý thuyӃt và thӵc hành ÿӅu ÿҫy ÿӫ trӑn vҽn. Tìm hiӇu vӅ<br /> Lý nghƭa là tìm ra bҧn chҩt cӫa vҥn vұt, thӵc tѭӟng cӫa vҥn pháp nói<br /> chung, bҧn lai tӵ tính cӫa con ngѭӡi nói riêng. Ĉây là vҩn ÿӅ quan trӑng<br /> nhҩt, mҩu chӕt nhҩt nhҩt cӫa bҧn thӇ luұn và giҧi thoát luұn trong Phұt<br /> giáo. Con ngѭӡi chӍ giҧi thoát khӓi khә ÿau khi ÿã triӋt ngӝ vӅ Lý.<br /> Theo nhà Phұt, Dөc là mӝt trong nhӳng nguyên nhân chính dүn con<br /> ngѭӡi ÿӃn con ÿѭӡng khә ÿau. Dөc là ham muӕn, thuӝc vӅ Tham trong<br /> Tam ÿӝc (Tham, Sân, Si). Có rҩt nhiӅu loҥi Dөc, nhѭng nhà Phұt chia ra<br /> thành năm thӭ chính (NgNJ dөc) bao gӗm: Tài dөc (ham muӕn tiӅn tài),<br /> Sҳc dөc (ham muӕn sҳc ÿҽp), Danh dөc (ham muӕn danh lӧi), Thӵc dөc<br /> (ham muӕn ăn ngon, ăn nhiӅu), Thөy dөc (ham muӕn ngӫ nhiӅu). Trong<br /> năm thӭ này, Sҳc dөc là thӭ dӉ làm mê lòng ngѭӡi nhҩt, khiӃn ngѭӡi tu<br /> ÿҥo khó vѭӧt qua nhҩt. Ngѭӡi xѭa tӯng nói:<br /> VNJ vô kiӅm tӓa năng lѭu khách,<br /> Sҳc bҩt ba ÿào dӏ nӏch nhân.<br /> (Mѭa không bao vây mà vүn giӳ ÿѭӧc khách,<br /> Sҳc chҷng phҧi là sóng gió mà dӉ ÿҳm lòng ngѭӡi).<br /> Trong Kinh Trung A Hàm, Ĉӭc Phұt dҥy: “Ma Ha Nam, ta biӃt là dөc<br /> không có lҥc mà chӍ vô lѭӧng khә hoҥn. BiӃt nhѭ thұt rӗi, Ma Ha Nam, ta<br /> không bӏ dөc phӫ kín, cNJng không bӏ pháp ác quҩn chһt, vì vұy ÿҥt ÿѭӧc<br /> xҧ lҥc, vô thѭӧng tӏch tƭnh”(7). Trong Kinh Tͱ th̵p nh͓ ch˱˯ng, Ĉӭc Phұt<br /> chӍ ra hұu quҧ cӫa sӵ ÿҳm nhiӉm ái dөc: “Chính ái dөc làm cho con<br /> ngѭӡi bӏ ngu thӃ vұy”(8).<br /> Trong Kinh Viên giác, Ĉӭc Phұt nhҩn mҥnh, Ái và Dөc là gӕc rӉ cӫa<br /> sinh tӱ luân hӗi: “Các ông nên biӃt, gӕc rӉ cӫa sinh tӱ luân hӗi là Ái và<br /> Dөc vұy. Vì có dөc cho nên mӟi sinh ra ái luyӃn, do luyӃn ái nên mӟi<br /> sinh tӱ, tӱ sinh nӕi luân không dӭt”(9). Vì nhұn ra nguӗn gӕc cӫa khә ÿau<br /> là Ái và Dөc cho nên: “Chúng sinh nào muӕn thoát ly sinh tӱ luân hӗi, thì<br /> trѭӟc phҧi ÿoҥn trӯ các tham dөc và tâm luyӃn ái”(10).<br /> Khi ngѭӡi hӑc ÿҥo hӓi thӃ nào là Lý và Dөc? Hҧi Lѭӧng Ngô Thì<br /> Nhұm trҧ lӡi: “Lý giӕng nhѭ lý lӁ cӫa cây có ÿӕt. Dөc nhѭ nѭӟc muӕn<br /> chҧy xuӕng, nhѭ lӱa nóng bӕc lên”(11).<br /> <br /> 47<br /> <br />