Nhân tố Bồ Đào Nha trong thương mại biển của các quốc gia Đông Nam Á (thế kỷ XVI – thế kỷ XVII)

NHÂN TỐ BỒ ĐÀO NHA TRONG THƯƠNG MẠI BIỂN<br /> CỦA CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á (THẾ KỶ XVI –<br /> THẾ KỶ XVII)<br /> Nguyễn Thị Vĩnh Linh1<br /> Tóm tắt: Là một trong những thế lực phương Tây đầu tiên đến Đông Nam Á, Bồ<br /> Đào Nha đã xác lập ảnh hưởng của mình trong khu vực bằng nhiều cách thức khác<br /> nhau. Trong phạm vi bài nghiên cứu của mình, chúng tôi bước đầu hệ thống hóa quá<br /> trình bành trướng quyền lực của Bồ Đào Nha ở Đông Nam Á từ sự kiện xâm chiếm<br /> Goa (1510). Trên cơ sở đó, phân tích tác động của quá trình này đến thương mại biển<br /> của khu vực trong thế kỷ XVI và thế kỷ XVII trên cả hai phương diện tích cực và tiêu<br /> cực.<br /> Từ khóa: Bồ Đào Nha, Đông Nam Á, thương mại biển.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Từ khi Vasco da Gama khai mở thành công tuyến đường hàng hải mới đến Ấn<br /> Độ, Bồ Đào Nha nhanh chóng bành trướng quyền lực trên toàn Ấn Độ dương. Cho<br /> đến đầu thế kỷ XVI, họ đã xác lập được 2 thương điếm có vị trí chiến lược cực kỳ<br /> quan trọng (Diu và Goa), bước đầu hiện thực hóa mục tiêu độc chiếm việc phân phối<br /> hương liệu sang châu Âu. Với sức mạnh hải quân vượt trội, Bồ Đào Nha mở rộng<br /> quyền lực đến Đông Nam Á, khu vực đóng vai trò quan trọng trong kết nối giao thương<br /> giữa Ấn Độ và Viễn Đông.<br /> 2.<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> 2.1 . Bồ Đào Nha thiết lập quyền lực tại Đông Nam Á<br /> Sau khi chiếm Goa (1510), Bồ Đào Nha đã phóng tầm mắt đến Đông Nam Á một trong những khu vực có mối quan hệ thương mại thường xuyên với Ấn Độ. Với<br /> chiến lược: “để giành được ưu thế về thương mại ở Ấn Độ Dương thì điều nhất thiết<br /> là phải chiếm và kiểm soát được các vị trí chiến lược chủ yếu và thúc đẩy hoạt động<br /> buôn bán có thể cung cấp thu nhập đủ để duy trì sức mạnh không gì cưỡng lại được”<br /> [1; 277], Afonso de Albuquerque (1453 – 1515) quyết định xâm chiếm Malacca (lúc<br /> này đang nằm dưới quyền thống trị của Sultan Mohamed). Dựa vào ưu thế của lực<br /> lượng hải quân và chiến lược quân sự nhạy bén, đội quân viễn chinh Bồ Đào Nha đã<br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> . TS, Khoa Văn hóa-Du lịch, trường Đại học Quảng Nam<br /> <br /> nGuyễn thỊ Vĩnh Linh<br /> <br /> đánh chiếm thành công Malacca vào năm 1511 như B. W. Diffie and G. D. Winius<br /> trong cuốn “Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580” ca ngợi: “Việc chiếm<br /> đóng một thành phố thương mại lớn nhất của châu Á với lực lượng gần 900 người Bồ<br /> Đào Nha và 200 binh lính người Ấn Độ như là một sự kiện trong lịch sử các cuộc viễn<br /> chinh của người châu Âu và có thể sánh với việc xâm chiếm Tenochtitlan của<br /> Hernando Cortés” [7; 256]. Cũng như nhiều cứ điểm ven biển Ấn Độ dương,<br /> Albuquerque lập tức cho xây dựng pháo đài A Famosa do Ruy de Brito Patalim làm<br /> tổng chỉ huy, thực thi chế độ độc quyền thương mại trên tuyến hàng hải từ Malacca<br /> đến Ấn Độ. Thế nhưng, quân đội Bồ Đào Nha luôn vấp phải sự phản kháng mãnh liệt<br /> của Sultan Mohamed từ căn cứ Johore trong những năm 1517, 1520, 1521 vào 1525.<br /> Năm 1526, người Bồ Đào Nha mở thương điếm ở vương quốc Brunei và đem quân<br /> tấn công phá hủy thủ đô Johore trên đảo Bintan. Người Johore phải xây dựng thủ đô<br /> mới ở Batu Sawar. Cuối cùng vào năm 1583, hiệp ước hoà bình được ký kết tạo điều<br /> kiện cho việc xây dựng trường học, bệnh viện và thiết lập “Camara” - Hội đồng thành<br /> phố.<br /> Từ bán đảo Malay, Bồ Đào Nha bành trướng quyền lực đến duyên hải Indonesia<br /> với điểm trọng tâm là quần đảo hương hiệu (Spice Island). Cuộc thám hiểm đầu tiên<br /> của Bồ Đào Nha dưới sự chỉ huy của Antonio de Abreu đến Moluccas. Mất hai trong<br /> số ba chiếc tàu nên ông không thể đến Ternate và Tidore. Một cách ngẫu nhiên, do va<br /> phải tảng đá ngầm ở ngoài khơi đảo Lucopin (Nusa Penju) Francisco Serrao và những<br /> thành viên khác trong đội tàu đã tìm ra Ambon và sau đó là Ternate. Tại đây tiểu vương<br /> ban tước hiệu quý tộc và cho phép Serrao được hưởng mọi đặc quyền hoàng gia. Trong<br /> khi quyền lực của Bồ Đào Nha ngày càng được mở rộng trên khắp quần đảo Hương<br /> liệu thì Tây Ban Nha cũng không từ bỏ tham vọng của mình sau chuyến thám hiểm<br /> vòng quanh thế giới của Ferdinand Magellan (1480-1521). Điều này ảnh hưởng<br /> nghiêm trọng đến lợi ích của Bồ Đào Nha. Vậy là hai bên phải ngồi vào bàn đàm phán.<br /> Hiệp ước Saragossa được ký giữa Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha năm 1529 vạch một<br /> đường ở 17 độ Đông Molucca làm tranh giới phân chia giữa các khu vực lợi ích của<br /> hai nước. Thế là Bồ Đào Nha tạm thời yên tâm để thực hiện công cuộc chinh phục của<br /> mình. Dựa trên mối quan hệ hữu hảo với Hồi vương, tháng 5 năm 1522, Antonio de<br /> Brito đã tiến hành xây dựng pháo đài Sao Joao Baptista de Ternate ngay sau khi ông<br /> trở về từ quần đảo Banda (2/1522). Vào 25/10/1536, thống đốc Bồ Đào Nha Antonio<br /> Galvao thiết lập khu định cư của người Bồ Đào Nha tại Ternate, cùng với một ngôi<br /> trường, một bệnh viện và một vòng thành bằng đá quanh thị trấn này.<br /> Cùng với việc lấy Malacca làm trung tâm, đến khoảng nửa đầu thế kỷ XVI, Bồ<br /> Đào Nha đã xây dựng hệ thống các hải cảng xuyên suốt, trong đó Sumbawa, Gresik,<br /> và Panarukan là quan trọng nhất. Cách thức của họ, ban đầu là hoạt động thương mại<br /> của nhà vua, dần dần được tư nhân hóa, như chúng ta đã thấy những trường hợp tại<br /> châu Á hay xuyên Á - Âu vào thế kỷ XVI.<br /> 2<br /> <br /> nGuyễn thỊ Vĩnh Linh<br /> <br /> Một trong những địch thủ đáng gờm nhất của Bồ Đào Nha là Aceh - một trong<br /> những tiếu quốc Hồi giáo đang trong thời kỳ hưng thịnh. Với vị trí địa lý đắc địa, Aceh<br /> đã nhận gạo và thực phẩm từ những hải cảng ở Bengal, Orissa, và phía nam<br /> Coromandel, và thậm chí của cả tư thương Bồ Đào Nha từ những hải cảng như<br /> Nagapattinam cũng thu hút vào hoạt động thương mại này. Với sự thiết lập Roteiro<br /> das cousas do achem vào năm 1588, Bồ Đào Nha chính thức nắm quyền quản lý hoạt<br /> động thương mại của thương điếm này.<br /> Cách thức chủ yếu mà Bồ Đào Nha sử dụng để thiết lập quyền lực của mình tại<br /> Đông Nam Á là sự kết hợp không tách rời giữa sức mạnh hải quân và sức mạnh tôn<br /> giáo. Sự phối hợp giữa hoạt động quân sự và hoạt động truyền giáo càng được thể hiện<br /> rõ tại một số tiểu quốc trong quần đảo hương liệu khi người Bồ Đào Nha do thiếu nhân<br /> lực không thể xâm chiếm hoàn toàn mà chỉ có thể thiết lập các trạm thương mại tạm<br /> thời và dựa vào những linh mục Thiên Chúa giáo để nắm lấy những vị trí cần thiết mà<br /> thôi. Ví dụ như tại Solor, Flores, Ende Minor, từ năm 1520, người Bồ Đào Nha đến<br /> đây chủ yếu để thu mua gỗ đàn hương và thiết lập kho chứa hàng tạm thời. Họ không<br /> xây dựng những trạm buôn bán thường trực, nông trại hay các pháo đài, mãi đến năm<br /> 1561, khi những giáo sĩ dòng Đa minh (Dominicians) theo lệnh của Antonio da Cruz<br /> anh tiến hành truyền bá Thiên Chúa giáo lên những quốc đảo này. Để bảo vệ cho công<br /> cuộc truyền đạo, những giáo sĩ đã tiến hành xây dựng một pháo đài vào năm 1600 gồm<br /> một phòng ngủ, một phòng học chứa được 50 người và nhà thờ Nossa Senhora da<br /> Piedade. Trên đảo Ende Minor, các linh mục cũng thiết lập pháo đài (1595) và nhà thờ<br /> São Domingos. Do sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động truyền bá đạo Thiên Chúa<br /> nên dòng Đa Minh, từ năm 1613 đã dời trụ sở của họ đến Larantuka (Flores). Đây là<br /> trung tâm của người Bồ trên đảo Lesser Sunda cho đến năm 1662, khi trụ sở của họ<br /> chuyển đến Lifau (ngày nay là Ocussi ở Timor). Cùng với Lifau, trên đảo Timor, người<br /> Bồ Đào Nha lần lượt xây dựng những pháo đài: Kupang (1646), Manatuto, Dilly (Dili)<br /> (1668)…<br /> Thương nhân Bồ Đào Nha thường lui tới Makasar một cách không thường xuyên<br /> vào thế kỷ XVI và trong suốt thế kỷ XVII, người Bồ Đào Nha sử dụng Makasar như<br /> một trung tâm thương mại giao dịch lụa, hàng dệt, đinh hương, đàn hương, kim cương.<br /> Vào những năm 1620, thường xuyên có khoảng 500 thương nhân Bồ Đào Nha ở pháo<br /> đài Makasar. Mối quan hệ thân thiện giữa Makasar và Bồ Đào Nha ngày càng trở nên<br /> thắm thiết bởi khuyng hướng chung muốn ngăn chặn quyền lực của Hà Lan tại<br /> Moluccas và đảo Sunda.<br /> Các thương thuyền của Bồ Đào Nha qua lại tấp nập trên con đường biển từ châu<br /> Âu đến Viễn Đông. Nhận thấy tầm quan trọng chiến lược của Malacca, Bồ Đào Nha<br /> quyết định thiết lập quan hệ hòa bình với những quốc gia láng giềng trong đó có Siam<br /> - vương quốc có mối quan hệ và ảnh hưởng nhất định đến Malacca trước khi Bồ Đào<br /> Nha xuất hiện. Từ Goa, Phó vương Bồ Đào Nha cùng với Duerter Fesnaldes đã đến<br /> 3<br /> <br /> nGuyễn thỊ Vĩnh Linh<br /> <br /> Siam. Sau một thời gian gián đoạn đến năm 1511, sứ thần đầu tiên của người Bồ đã<br /> có mặt tại Ayuthaya và thiết lập những giao dịch đầu tiên. Một điểm cần chú ý trong<br /> chính sách của Bồ Đào Nha với Siam và các quốc gia trên bán đảo Đông Dương là<br /> duy trì mối quan hệ hòa bình, hữu nghị với việc xin phép lập các thương điếm buôn<br /> bán. Điều này khác hẳn với chính sách sử dụng thương thuyền và pháo hạm chiếm<br /> đóng như tại quần đảo hương liệu hay ở Malacca. Đối với Siam, họ đã có một đường<br /> lối ngoại giao nhạy bén, cho phép các giáo sĩ Bồ tự do truyền đạo thông qua việc dựng<br /> một cây thánh giá trên đồi cao tại thủ đô Ayuthaya và ký kết các hiệp ước buôn bán.<br /> Theo cách đó, thương nhân Bồ Đào Nha được phép buôn bán ở kinh đô Ayuthaya,<br /> Mergui và Tenarserim ở vịnh Bengal, ở Patani và Nakon Srit Ammarat trên bờ biển<br /> phía Tây của bán đảo Malay. Các thương nhân Ayuthaya và Patani đều buôn bán<br /> thường xuyên với Trung Quốc nên thương mại của Bồ Đào Nha ở hai nơi đó đều làm<br /> ăn phát đạt. Các hải cảng ở Siam cũng đồng thời là nơi trú ẩn thường xuyên của tàu bè<br /> Bồ Đào Nha đi Trung Quốc trong điều kiện thời tiết khó khăn. Bồ Đào Nha đã đặt lãnh<br /> sự quán đầu tiên tại Siam và thiết lập khu định cư tại vùng đất phía tây bờ sông<br /> Chaophraya.<br /> Trên bán đảo Đông Dương, Cửa Hàn là thương cảng đầu tiên mà người Bồ Đào<br /> Nha đặt chân đến. Năm 1523, người Bồ Đào Nha đầu tiên đi đến vùng đất<br /> “Cauchinchynam” (tức Đàng Trong) là nhà hàng hải Duarte Coelho, tàu ông đi qua<br /> Cửa Hàn và ghé vào Cù Lao Chàm. Phát hiện này đã đưa các thương phân Bồ Đào<br /> Nha đến Hội An và Đà Nẵng buôn bán từ năm 1557. Họ gọi Cửa Hàn là Tu rão hoặc<br /> Tu ram. Với tư duy thông thoáng, mở cửa giao thương với nước ngoài của chúa<br /> Nguyễn mà cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII, thuyền buôn, ở phương Tây, Đông Nam<br /> Á và Viễn Đông đến Cửa Hàn và cảng thị Hội An buôn bán càng đông. Về vấn đề này,<br /> giáo sĩ người Ý Cristoforo Borri đã viết trong nhật ký năm 1631 rằng: “Chúa Đàng<br /> Trong không đóng cửa trước một quốc gia nào, ngài để cho tự do và mở cửa đối với<br /> tất cả những người ngoại quốc. Phương châm của người Đàng Trong là không bao<br /> giờ tỏ ra sợ hãi một quốc gia nào trên thế giới...” [10]. Cùng với hoạt động thương<br /> mại, giáo đoàn Dòng Tên (gồm các giáo sĩ : Francisco Buzomi, Diego Carvalho,<br /> Manuel Fernandez và thầy giảng Bồ Đào Nha Antonio Dias) cập bến Cửa Hàn ngày<br /> 15/01/1615. Dưới sự cho phép của chúa Nguyễn, thương thân Bồ Đào Nha xây dựng<br /> một khu phố trên Đất Hàn với nhiều nhà ở, kho hàng, hiệu buôn thông qua mạng lưới<br /> “mại biện” để thu mua hàng hóa. Khi tàu Bồ Đào Nha chở hàng đến Hội An (thường<br /> là diêm tiêu, lưu huỳnh, dạ nỉ và súng đạn...) và sau khi bán xong hàng thì chất hàng<br /> mới mua xuống tàu (tơ lụa, gốm sư, trầm hương, ngà voi, đường, yến sào...) chở về<br /> Cửa Hàn nhập kho hoặc chở thẳng về Goa (thuộc địa ở Ấn Độ) hay về nước. Đặc biệt,<br /> “người Bồ giúp chúa Nguyễn mở xưởng đúc súng ở Thuận Hóa (phục vụ cho nhu cầu<br /> của cuộc chiến tranh Trịnh - Nguyễn) khiến họ được trọng vọng trong buôn bán bảo<br /> vệ được các nhà truyền đạo… Mặt khác, các chúa Nguyễn vẫn tỏ ra thích người Bồ<br /> đến buôn bán lạ lùng. Và đã mấy lần ngài cho họ ba hay bốn địa điểm ở nơi phì nhiêu<br /> 4<br /> <br /> nGuyễn thỊ Vĩnh Linh<br /> <br /> nhất và phong phú nhất trong vùng để họ xây cất một thành phố với tất cả những gì<br /> cần thiết cũng như người Tàu và người Nhật đã làm ở Hội An” [5; 99]. Tận dụng<br /> những thuận lợi có được, người Bồ tìm mọi cách tranh cướp thị trường với các thương<br /> nhân khác và mở rộng ảnh hưởng ra những vương quốc còn lại trên bán đảo Đông<br /> Dương<br /> Từ năm 1540, một sứ giả Bồ Đào Nha tên là Mendez Pinto đã ghé qua Côn Đảo<br /> để đi Nam Kỳ, rồi sau đó ngược sông tới Campuchia. Các vua Khơme trong thời kỳ<br /> này luôn lo lắng trước hoạ xâm lăng của phong kiến Xiêm (Siam), nhưng chưa thấy ý<br /> đồ đen tối của thực dân châu Âu nên đã có ý định nhờ họ giúp đỡ về quân sự để chống<br /> lại sự uy hiếp của Xiêm. Vua Satha (1567 - 1594) đã trọng dụng một số người Bồ Đào<br /> Nha có mặt tại đây để mong thiết lập quan hệ hữu hảo với vua Bồ. Tuy nhiên, lúc này<br /> những hoạt động của các chính khách Bồ tỏ ra yếu thế trước chính sách khôn ngoan<br /> cuả Tây Ban Nha nên dần dần Campuchia bị biến thành vương quốc chịu ảnh hưởng<br /> chính của Tây Ban Nha.<br /> Vậy là bằng các cách khác nhau trong thế kỷ XVI, Bồ Đào Nha đã lần lượt xác<br /> lập quyền lực của mình ở Đông Nam Á. Đây được xem là giai đoạn phát triển thịnh<br /> đạt của đế chế Bồ Đào Nha ở phương Đông.<br /> 2.2. Tác động của Bồ Đào Nha đến thương mại biển Đông Nam Á<br /> Là thế lực thương mại châu Âu đầu tiên đến Đông Nam Á, Bồ Đào Nha đã có<br /> những tác động khá sâu sắc đến hoạt động giao thương của khu vực này.<br /> Thứ nhất, với đặc điểm của một đế quốc mậu dịch hàng hải ven biển đầu tiên<br /> trong lịch sử, sự xuất hiện của Bồ Đào Nha đã thúc đẩy hoạt động giao thương biển<br /> của Đông Nam Á trở nên sầm uất, sôi động và nhộn nhịp với phạm vi mở rộng hơn<br /> trước đây nhiều lần (trong đó Malacca là một ví dụ điển hình). Nếu nhìn nhận một<br /> cách khách quan, trước khi thế lực phương Tây đầu tiên đến Đông Nam Á thì Malacca<br /> đã đóng một vai trò quan trọng trong giao thương hàng hải ở châu Á. Cảng Malacca là<br /> vị trí tất yếu phải qua của “con đường hương liệu trên biển”, những thương nhân buôn<br /> hương liệu lợi dụng gió Tây Nam vượt qua Ấn Độ Dương đi thẳng đến bán đảo Hương<br /> Liệu sau đó chờ khi gió Đông Bắc sẽ quay về. Sự giàu có của Malacca làm cho quân<br /> đội viễn chinh choáng ngợp, theo giáo sư Lương Ninh: “Malacca được xem là nơi duy<br /> nhất trên thế giới mà người ta có thể mua rất dễ dàng hàng hóa Trung Quốc (đồ sứ,<br /> tơ lụa, gương Tàu), Ấn Độ (ngọc trai, vải bông mịn). Giava và Xumatơra (thóc, lúa,<br /> hành, tỏi, vàng, hồ tiêu, trâu, bò, vũ khí), Tây Á và châu Âu (hàng len) cùng các sản<br /> phẩm địa phương Đông Nam Á lục địa…” [4; 229]. Cho nên, đối với Bồ Đào Nha<br /> Malacca có vị trí cực kỳ lợi hại để họ thực hiện chiến lược toàn diện của mình: “Các<br /> con tàu của những người Hồi giáo vẫn còn có thể thu mua các sản phẩm của Bengal,<br /> Miến Điện, Sumatra, quần đảo Spice, Xiêm, Trung Quốc tại trung tâm thương mại lớn<br /> ở Malacca. Albuquerque dự định ngăn chặn việc buôn bán này bằng cách, chiếm biển<br /> 5<br /> <br />