Những biểu tượng nghệ thuật trong hành trình thơ Hàn Mặc Tử

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 26, 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NHỮNG BIỂU TƯỢNG NGHỆ THUẬT TRONG<br /> HÀNH TRÌNH THƠ HÀN MẶC TỬ<br />                                        Đặng Thị Ngọc Phượng<br /> Trường THCS Nguyễn Tri Phương,Huế<br /> <br /> "Trước không có ai, sau không có ai, Hàn Mặc Tử như một ngôi sao chổi xoẹt  <br /> qua bầu trời Việt Nam với cái đuôi chói lòa rực rỡ của mình"<br />                (Chế Lan Viên)<br /> <br /> Có thể nói rằng từ năm 1932 đến năm 1945 là thời kỳ hoàng kim, thời kỳ ánh <br /> sáng của văn học Việt Nam nhất là trong lĩnh vực thi ca. Với một thời gian ngắn ngủi <br /> hơn 10 năm, thi ca Việt Nam đã làm trọn một chuyến đi kéo dài 100 năm của thi ca  <br /> Pháp. Mặc dù ai cũng biết Thơ  Mới đã chịu  ảnh hưởng của phương Tây, nhất là <br /> nước Pháp rất nhiều.<br /> Các nhà thơ Việt Nam  ở thời kỳ này mỗi người một phong cách đều tìm cho <br /> mình một mảnh vườn sáng tạo để  gieo trồng và gặt lấy những hoa trái riêng. Song  <br /> chỉ một mình Hàn Mặc Tử là hiện tượng duy nhất. Ở giai đoạn cổ điển, ông có Lệ <br /> Thanh thi tập, sang giai đoạn lãng mạn ông có  Gái quê, đến tượng trưng và siêu <br /> thực ông có Đau thương và một phần Xuân như ý. Giai đoạn sau cùng, ông lại quay <br /> về  cổ điển nhưng là tân cổ  điển, ông có Thượng Thanh khí và Cẩm châu duyên. <br /> Có thể nói, thơ ông là một hành trình nghệ thuật khép kín giống như  một vòng tròn. <br /> Cuối vòng tròn lại gặp điểm xuất phát nhưng nghệ thuật của ông ở giai đoạn tân cổ <br /> điển này có các chiều kích cao hơn, xa hơn, rộng hơn và sâu hơn.<br /> Cuộc sống của nhà thơ  là một cuộc vật lộn suốt  đời với bệnh tật hiểm  <br /> nghèo, dai dẳng, bất phân thắng bại. Sự đau thương về bệnh tật đã đày đọa nhà thơ <br /> lên đến tột đỉnh, tưởng như tất cả nỗi khổ của thế gian hội tụ đầy đủ  để  trút ngập <br /> lên một thi mệnh thiên tài mỏng manh yếu  ớt và yểu mệnh, nhưng cũng để  từ  đó <br /> chói sáng những vần thơ  quằn quại đớn đau mà biểu tượng rực rỡ  nhất là:  Trăng, <br /> Hồn và Máu. <br /> Thơ của Hàn Mặc Tử đã và sẽ còn mãi mãi là nỗi ám ảnh sâu sắc đến người  <br /> đọc nhiều thế  hệ, bởi ma lực của "nghệ  thuật  ẩn dụ". Hình  ảnh thơ  độc đáo, ngôn <br /> từ  vắt ra từ  xương thịt máu huyết và tim óc đưa công chúng chiêm ngưỡng từ  một  <br /> 49<br /> ngôi đền huyền bí đến một tòa thánh chói lòa siêu thực đầy những cảm giác đê mê và <br /> rùng rợn. Đây là một thế  giới tâm linh ngổn ngang giống như  một bản " Đại hợp  <br /> xướng" có đủ các âm sắc cung bậc tạo nên một phong cách độc đáo. Đường nét kiến  <br /> trúc trong thơ ông, tòa bảo tháp của thơ ông xây dựng bằng những khát vọng từ thân  <br /> xác, trái tim, trí tuệ. Từ  những cảm xúc vô thức sâu thẳm, tâm linh ông đã đạt đến <br /> đỉnh cao nhất của tự do sáng tạo, để  lại cho đời những kiệt tác bất hủ. Người chưa  <br /> hiểu ông, chưa hiểu thơ ông tưởng là ông điên. Nếu là ông điên thật thì đây là Người  <br /> Điên phải được kính trọng. Một­ Người­ Điên­ Phi­ Thường.<br /> Biểu tượng Trăng, Hồn và Máu thường xuyên xuất hiện trong các tập thơ <br /> của ông nhất là  Trăng  mà ta luôn bắt gặp sự  phóng chiếu của nó  ở  nhiều góc độ.  <br /> Ông đã độc chiếm nàng Trăng của thế giới thi ca làm chất liệu không gì thay thế cho  <br /> những cảm xúc sáng tạo nghệ thuật ở cấp độ cao nhất.<br /> Tất cả các nhà thơ  từ cổ chí kim kể cả các nhà Thơ  Mới ai chẳng dùng hình  <br /> ảnh trăng là đối tượng miêu tả, biến nó thành thi hứng nhưng có lẽ  nhiều nhất là  <br /> Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử. Có điều trăng trong thơ  Xuân Diệu chỉ là: "Trăng vừa đủ  <br /> sáng để  gây mơ", để  mời gọi: "Hương đêm say dậy với trăng rằm" và trong những <br /> đêm "Thu lạnh càng thêm nguyệt tỏ  ngời", gợi cho thi nhân những hoài niệm "Tầm  <br /> Dương" có "một vừng trăng trong vắt lòng sông", "lạnh lẽo suốt xương da".  Ngay cả <br /> trong bài thơ Trăng mà đương thời Xuân Diệu rất tự hào coi đó là đỉnh cao của nghệ <br /> thuật tu từ mở đầu bằng hai câu:<br /> Trong vườn đêm ấy nhiều trăng quá<br /> Ánh sáng tuôn đầy các lối đi<br /> Hoặc:   Bâng khuâng chân tiếc dậm lên vàng<br /> Tôi sợ đường trăng tiếng dậy vang <br /> cũng chỉ gây được một cảm giác bâng khuâng nhẹ nhàng cho người đọc. Hai câu thơ <br /> hay nhất của bài thơ  này: "Trăng sáng, trăng xa, trăng rộng quá! Hai người nhưng  <br /> chẳng bớt bơ vơ" thì hiệu quả  được đẩy lên cao hơn. Đúng là trăng trong thơ  Xuân <br /> Diệu chỉ là "vừa đủ  sáng" để  sương gió "nương theo". Dù nó có "lạnh buốt", dù nó <br /> có "nhập vào dây cung nguyệt lạn" hoặc "Sao vàng lẻ  một trăng riêng chiếc" để thi <br /> nhân có thể  "Hớp bóng trăng đầy miệng nhỏ  xinh xinh"  nó cũng không gây được <br /> ngạc nhiên hoặc cảm giác mãnh liệt cho người đọc. Biểu tượng nàng  Trăng  của <br /> Xuân Diệu nặng về phong cách lãng mạn, trực tiếp miêu tả  đối tượng để  bày tỏ  ý  <br /> nghĩ nội tâm mang nhiều cảm xúc hơn là cảm giác.<br /> Ngược lại, vị giáo chủ của Thánh đường thơ Trăng Hàn Mặc Tử đưa chúng ta <br /> vào bầu trời đầy ấn tượng bằng "gợi cảm chứ không phải truyền cảm" [1, 215] với <br /> một trường liên tưởng kỳ  diệu: lúc sợ  sệt, lúc kinh ngạc và choáng ngợp mê man <br /> 50<br /> trước những hình  ảnh dị  thường. Ngay từ  giai đoạn đầu tiên mới làm thơ   ở  Lệ <br /> Thanh thi tập, Hàn Mặc Tử đã loé lên những tia sáng khác lạ khiến mọi người phải  <br /> ngỡ ngàng:"Hé cửa nhìn trăng, trăng tái mặt" hay "Bóng nguyệt leo song sờ sẫm gối"  <br /> và:<br /> Trăng nằm sóng soãi trên cành liễu<br /> Đợi gió đông về để lả lơi<br /> Hoa lá ngây tình không muốn động<br /> Lòng em hồi hộp, chị Hằng ơi.<br /> (Bẽn lẽn)<br /> Ở đây, thi sĩ đã đưa bản năng rạo rực khát khao của mình ra ngoài vũ trụ và đã  <br /> nhận thức mình là một bộ phận của nó. Hàn Mặc Tử  đã xây dựng cho ông một thế <br /> giới thơ riêng khi ông hòa tan vào thiên nhiên vui buồn, đau khổ, cuồng nộ và bạo liệt  <br /> như tính chất thất thường dữ dội của nó. "Ánh trăng mỏng quá che không nổi/ Những  <br /> vẻ xanh xao của mặt hồ" (Huyền ảo), dường như vũ trụ bao la vẫn còn chật không <br /> đủ chỗ cho tiềm thức của ông du ngoạn, không che chở nổi những trống trải cô đơn  <br /> ghê sợ của tâm linh. Sau này khi tiến xa hơn thì thơ ông hoàn toàn là một thế giới siêu  <br /> thực mênh mông huyền ảo: "Sao bông phượng nở trong màu huyết /Nhỏ xuống lòng  <br /> tôi những giọt châu" (Mật đắng) để  đến nỗi "Tiếng hú hồn tôi xô vỡ  sóng". Trong <br /> các nhà Thơ  Mới chỉ  mình ông đi liền một mạch từ  lãng mạn đến siêu thực. Sống  <br /> trong nghèo khổ bệnh tật, ông luôn phân thân, hoang tưởng mà tư  duy nghệ  thuật là <br /> một trường mộng mị  dài dằng dặc đến cuối cuộc đời. Thơ  ông là một thứ  Kinh <br /> thánh thấm đẫm tinh thần tôn giáo, thăm thẳm lời cầu nguyện đến vĩnh hằng và <br /> thượng đế.<br /> Cuộc sống của ông là cuộc sống của Trăng: "Ngả nghiêng đồi cao bọc trăng  <br /> ngủ  /Đầy mình lốm đốm những hào quang" (Ngủ  với trăng) với màu sắc Liêu trai <br /> lúc nào cũng "Lâng lâng mây khói quyện trăng đêm" để bay lên "Nguyệt thềm" cùng <br /> tôn giáo của riêng ông. Ông chứng kiến "Trăng nằm sóng soãi trên cành liễu", chứng <br /> kiến sự  hồi hộp khát khao của chị  Hằng hay của chính mình:  "Ô kìa bóng nguyệt  <br /> trần truồng tắm/ Lộ  cái khuôn vàng dưới đáy khe"(Bẽn lẽn) rồi cùng "Trăng xuân  <br /> tràn trề say chới với" để lại cái ánh sáng ma quái ghê rợn "lờn lợt" như kim đâm nhoi <br /> nhói vào trái tim người đọc. Mối quan hệ đặc biệt giữa trăng và nhà thơ nhất là một <br /> người mang bệnh phong ác hiểm mà thời bấy giờ vô phương cứu chữa do trình độ y  <br /> học hay đó là định mệnh đã đóng đinh lên số phận nghiệt ngã để chúng ta có một nhà  <br /> thơ  quái kiệt đau thương. "Người trăng ăn vận toàn trăng cả" dù đói nghèo, dù rách <br /> rưới, dù "Gió trăng sẵn có làm sao ăn?" kể cả nỗi khổ của sinh nhai tưởng chừng đã <br /> <br /> <br /> 51<br /> lên tới đỉnh điểm nhưng sự nghèo đói của ông không phải là nghèo đói bình thường, <br /> nó là một thứ cao sang thanh khiết ở cõi tinh thần.<br /> "Trăng, ánh trăng đã để  lại những cảm giác vật chất lên thân xác Hàn Mặc  <br /> Tử" [1, 229]. Đúng vậy,cảm giác vật chất hữu cơ của ánh trăng đè nặng lên thân xác <br /> ông, cuộc đời ông, khác với Xuân Diệu khi nhà thơ này thi vị hóa nó thì ông trần tục  <br /> hóa nó vì nó biết "Leo song sờ  sẫm gối" nó"sóng soãi "lơi lả  mơn trớn vuốt ve, nó <br /> trần truồng để  "Lộ cái khuôn vàng dưới đáy khe", dù "mới lớn lên" nó đã biết "thẹn  <br /> thò" và "thơm như tình ái". Vầng trăng của thơ ông mang tính hai mặt: vừa vật chất, <br /> vừa tinh thần, vừa trần tục lại vừa thiêng liêng."Hàn Mặc Tử  đi trong trăng, há  <br /> miệng cho máu tung ra làm biển cả, cho hồn văng ra, và rú lên những tiếng ghê  <br /> người"[2, 204]. Ông không thể  thoát ra khỏi sự  ám  ảnh ghê gớm của nó, lúc nó tối  <br /> tăm, lúc nó chói lòa như  hai mặt đối lập của Thiên đường và Địa ngục. Trong một  <br /> "Không gian dầy đặc toàn trăng cả/Tôi cũng trăng mà nàng cũng trăng"  (Huyền ảo), <br /> ông mặc quần áo bằng một thứ  vải trăng, ông ăn trăng, ông uống trăng, ông nuốt  <br /> trăng, ngậm trăng rồi giao hoan cùng nó, hóa thân vào nó: <br /> Gió rít tầng cao trăng ngã ngửa<br /> Vỡ tan thành vũng đọng vàng khô<br /> Ta nằm trong vũng trăng đêm ấy<br /> Sáng dậy điên cuồng mửa máu ra<br /> (Say trăng)<br /> Trăng  ở đây cũng chính là Hồn và Máu của thi nhân. Hàn Mặc Tử sống với  <br /> những cơn đau triền miên khủng khiếp "sượng sần tê điếng", ''Tôi đau vì rùng rợn  <br /> đến vô biên", không ai chia sẻ một nỗi đau bệnh hoạn và cô độc kể cả  Thượng đế.  <br /> Nhiều lúc nhà thơ muốn: "Tôi dìm hồn xuống một vũng trăng êm/Cho trăng ngập đần  <br /> lên tới ngực" (Hồn là ai). Thơ ông là những dòng đầy máu lệ, đầy tiếng thác gào của <br /> một cơn thác nước mắt trong suốt tuôn vào gió bụi. Bệnh tật đã khiến cơ  thể  ông <br /> hao mòn suy nhược nhưng ngược lại nó cũng khơi ngòi cho ông một nguồn cảm  <br /> hứng sáng tạo vô biên. Ở ông, đau thương đồng nghĩa với sáng tạo. Ông dùng nó làm  <br /> một phương tiện cứu rỗi, ông đưa nó lên cung bậc cao nhất của nghệ thuật:<br /> Cứ để ta ngất ngư trên vũng huyết <br />             Trải niềm đau trên mảnh giấy mong manh<br /> Đừng nắm lại nguồn thơ ta đang siết<br /> Cả lòng ta trong mớ chữ rung rinh.<br /> (Rướm máu)<br /> Ngôn từ  ông sử  dụng nằm cạnh nhau đã đẩy giá trị  của chúng thành châu <br /> ngọc vô giá.  Hồn và  Máu trong thơ  ông đã thăng hoa thành hương thơm nghi ngút  <br /> 52<br /> linh thiêng kết tụ   ở  tập Đau thương như  là một tập thơ  hay nhất trong sự  nghiệp  <br /> của ông. Cái ước nguyện sáng tạo của ông dữ dội và mãnh liệt: "Ta muốn hồn trào  <br /> ra đầu ngọn bút/Mỗi lời thơ đều dính não cân ta/ Bao nét chữ quay cuồng như máu  <br /> vọt/Như mê man tê điếng cả làn da" (Rướm máu). Có vẻ như bệnh hoạn, có vẻ như <br /> điên rồ, nhà thơ tràn đầy khoái cảm đến cực độ khi thấy máu mình chảy, tim óc mình  <br /> vỡ   văng ra khỏi cơ  thể  để  đau thương được tan vào vũ trụ  và tinh tú nhật nguyệt  <br /> đều chiếu lên không trung cái màu đỏ  ghê sợ  ấy: "Bao giờ mặt nhật tan thành máu" <br /> để  "khối lòng",  "niềm yêu", "ý nhớ"  cũng  "Hoá thành vũng máu đào trong ác lặn"  <br /> giữa một vùng không gian bao la toàn máu!<br /> Càng về  cuối đời, thơ  ông càng tha thiết, thanh thoát, an nhiên, chấp nhận,  <br /> không còn chất gào thét điên cuồng dữ dội như đã trút hết cơn  "lâm lụy" nơi trần thế, <br /> dọn sạch mình để  chuẩn bị  đi vào cõi vĩnh hằng viên mãn một vườn  Xuân như  ý, <br /> Cầu nguyện để  lại "ra đời" làm một Á Thánh cưỡi "Phượng hoàng bay trong một  <br /> tối trăng sao"  (Đêm xuân cầu nguyện), tận hưởng phúc lạc của   Mùa xuân hôn <br /> phối:<br /> Như song lộc triều nguyên ơn phước cả<br /> Dâng cao dâng thần nhạc sáng hơn trăng<br /> Thơm tho bay cho đến cõi Thiên Đàng<br /> (Thánh nữ đồng trinh Maria)<br /> rồi "cảm động rưng rưng hai hàng lệ" vì biết  ơn đấng tối cao, Đức mẹ  và "các vị <br /> rất thánh" đã "giàu đức, giàu muôn hộc từ bi" để nhà thơ  vui vẻ  "hớp bao nhiêu khí  <br /> vị" bởi "Trong miệng ngậm câu ca thần bí /Và trong tay nắm một nạm hào quang/Tôi  <br /> no rồi,  ơn võ lộ  hòa chan" (Thánh nữ  đồng trinh Maria). Thi nhân đã coi mình là <br /> một "Thánh thể  kết tinh" đã tìm thấy nơi mình đến nên ông đã thành kính "Cho tôi <br /> thắp hai hàng cây bạch lạp/Khói nghiêm trang sẽ dâng lên tràn ngập/Cả hàn gian, cả  <br /> màu sắc thiên không" rồi "đê mê nguyền ước":<br /> Tấu lạy Bà, lạy Bà đầy ơn phước<br /> Cho tình tôi nguyên vẹn tợ trăng rằm<br /> Thơ trong trắng như một khối băng tâm<br /> Luôn luôn reo trong hồn, trong mạch máu<br /> (Thánh nữ đồng trinh Maria)<br /> Như vậy, Trăng, Hồn và Máu đã trở thành biểu tượng nghệ thuật bất biến, <br /> thường trực và xuyên suốt trong thơ  Hàn Mặc Tử. Từ  lúc bắt đầu làm thơ  cho đến <br /> những ngày cuối đời ông, biểu tượng này đã theo ông bay lên  "Trên thiên triều ngời  <br /> chói vạn hào quang".<br /> <br /> <br /> 53<br />  Trong cuộc đời 28 năm ngắn ngủi, chỉ  12 năm đi với nàng thơ  nhưng Hàn  <br /> Mặc Tử đã đưa được nàng thơ lên đến tuyệt đỉnh của nghệ thuật. So với những thi sĩ  <br /> cùng thời, ông đã trở thành ngọn núi khổng lồ cao sừng sững trên bầu trời rực rỡ của  <br /> thi ca và để  lại cho đời những kiệt tác rung động lòng người. Tiếc thay! Tài cao <br /> không sống lâu! Nhưng sống như ông, sáng tạo như ông thì chỉ có ông mới có một sự <br /> nghiệp phi thường để  hậu thế  muôn đời sau luôn kinh ngạc, ngưỡng mộ  và kính  <br /> phục. Hàn Mặc Tử chính là niềm tự hào của nền văn học Việt Nam ­ một Thánh Thi  <br /> với cái tên là Bất Tử chói sáng hào quang trên bảng Phong Trần.<br />   <br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Đỗ Lai Thúy.  Mắt thơ, Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội (2000).<br /> 2. Hoài Thanh, Hoài Chân. Thi nhân Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội (TB 2000).<br /> 3. Lại Nguyên Ân (tập hợp và biên soạn). Thơ Mới 1932 ­ 1945 tác giả và tác  phẩm,  <br /> Nxb Hội nhà văn, Hà Nội (1998).<br /> <br /> <br /> THE ARTISTIC SYMBOLS IN THE JOURNEY <br /> OF POEMS OF HAN MAC TU<br /> Dang Thi Ngoc Phuong <br /> The Secondary School of  Nguyen Tri Phuong, Hue<br /> <br /> SUMMARY<br /> <br /> While  fighting against  the serious disease which caused painful impacts upon his short  <br /> but   talented   poetic   fate,Han   Mac   Tu   wrote   dazzling   painful   poems   with   the   most   glorious  <br /> artistic symbols: Moon, Soul and Blood that profoundly obsess the readers. The disease eroded  <br /> his body but at the same time created endless inspiration for him. To him, pain meant creativity.<br /> Moon, Soul and Blood were the permanent and unchangeable artistic symbols of Han  <br /> Mac Tu's poems. From the day, he wrote the first poems till the end of his life, the symbols flew  <br /> with him up to the peak of art.<br />  <br /> <br />          <br />                                                                                     <br />           <br /> <br /> <br /> <br /> 54<br />