Những con đường hình thành và một số vấn đề cần lưu ý khi dạy thuật ngữ quân sự tiếng Việt cho học viên quân sự nước ngoài

LÝ LUẬN NGÔN NGỮ v<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NHỮNG CON ĐƯỜNG HÌNH THÀNH<br /> VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ CẦN LƯU Ý<br /> KHI DẠY THUẬT NGỮ QUÂN SỰ TIẾNG VIỆT<br /> CHO HỌC VIÊN QUÂN SỰ NƯỚC NGOÀI<br /> TRẦN THỊ HÀ*<br /> Học viện Khoa học Quân sự, ✉ tranhahvkhqs@gmail.com<br /> *<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 30/9/2017; ngày hoàn thiện: 18/10/2017; ngày duyệt đăng: 15/11/2017<br /> <br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thuật ngữ quân sự tiếng Việt là lớp từ vựng chuyên biệt nằm trong hệ thống ngôn ngữ toàn dân.<br /> Thuật ngữ quân sự được hình thành trên cơ sở từ vựng từ nhiều nguồn khác nhau. Xuất phát từ<br /> nguồn gốc của các yếu tố tham gia cấu tạo thuật ngữ, bài viết mong muốn khái quát những con<br /> đường hình thành nên các đơn vị của hệ thuật ngữ quân sự tiếng Việt từ từ ngữ thông thường tiếng<br /> Việt, từ ngữ của các ngành khoa học khác và từ sự vay mượn tiếng nước ngoài. Qua đó, đặt ra các<br /> vấn đề cần lưu ý khi dạy thuật ngữ quân sự tiếng Việt cho học viên quân sự nước ngoài.<br /> Từ khóa: con đường hình thành, học viên quân sự nước ngoài, thuật ngữ quân sự, tiếng Việt<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Nghiên cứu thuật ngữ được đặt ra ở Việt Nam<br /> từ đầu thế kỉ XX với sự mở đầu của tác giả Hoàng<br /> Nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới được gắn Xuân Hãn trong cuốn “Danh từ khoa học”. Cuốn<br /> liền với tên tuổi của các nhà nghiên cứu như sách là bảng tổng kết cách thức xây dựng thuật<br /> CarlvonLinne (1736), Beckmann (1780), A.L. ngữ dựa vào từ thông thường, mượn từ tiếng Hán<br /> Lavoisier, G.de Morveau, M. Berthellot, A.F.de và phiên âm từ ngôn ngữ Ấn-Âu. Tiếp theo, “Vào<br /> Fourcoy (1789). Tuy vậy, phải đến đầu thế kỉ XX, cuối thập kỉ 60, đầu thập kỉ 70, tổ thuật ngữ thuộc<br /> việc nghiên cứu thuật ngữ mới có tính chuyên sâu Uỷ ban Khoa học kỹ thuật Nhà nước … đã tổ chức<br /> và có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của ngôn biên soạn một loạt các từ điển đối dịch thuật ngữ<br /> ngữ nói riêng và các mặt xã hội nói chung. Đầu cho hầu hết các ngành khoa học tự nhiên, khoa<br /> thế kỉ XX, đi đầu trong lĩnh vực thuật ngữ là các học kĩ thuật và khoa học xã hội” (Chu Thị Bích<br /> nhà khoa học Liên Xô cũ với những công trình của Thu, 2001, tr.20). Đây là công sức của rất nhiều<br /> A.A. Rêfformatxkiy, N.P. Cudơkin, G.O. Vinôcua, nhà khoa học ở miền Bắc Việt Nam lúc bấy giờ.<br /> V.V. Vinôgrađôp…. Các tác giả này thường tập “Những cuốn từ điển này có vai trò lịch sử rất quan<br /> trung chú ý chủ yếu vào chức năng của thuật ngữ, trọng… đánh dấu một giai đoạn, một quá trình phát<br /> quan hệ giữa thuật ngữ với khái niệm để tìm bản triển và bước đầu hoà nhập của khoa học Việt Nam<br /> chất của thuật ngữ…. với khoa học quốc tế, đồng thời góp phần chuẩn<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 10 - 11/2017 11<br /> v LÝ LUẬN NGÔN NGỮ<br /> <br /> <br /> hoá thuật ngữ … phản ánh không khí sôi nổi của Đào Thị Luyến xây dựng một số cuốn giáo trình<br /> công việc chuẩn hoá thuật ngữ, chuẩn hoá tiếng về thuật ngữ quân sự tiếng Việt, song chỉ dùng lưu<br /> Việt cuối thập kỉ 60, đầu thập kỉ 70” (Chu Thị Bích hành trong nội bộ Học viện Khoa học Quân sự.<br /> Thu, 2001, tr.21). Theo Hà Quang Năng “Trải qua<br /> hơn nửa thế kỉ, thuật ngữ tiếng Việt đã có những Nhìn tổng quan quá trình nghiên cứu về thuật<br /> bước phát triển nhanh chóng về số lượng. Đáng ngữ ở Việt Nam, chúng tôi nhận thấy những công<br /> chú ý hơn, bên cạnh mặt số lượng, thuật ngữ tiếng trình kể trên hoặc mới chỉ dừng lại ở mảng lí luận<br /> Việt đã thay đổi cả về chất” (Hà Quang Năng, chung hoặc xem xét thuật ngữ khoa học kĩ thuật<br /> 2010, tr.2). Tiếp theo, hầu hết các nhà nghiên trên những ngữ liệu cụ thể nhưng vẫn mới chỉ<br /> cứu ở Việt Nam đều mặc nhiên thừa nhận, thuật dừng lại ở sự phát triển và đặc điểm của thuật ngữ<br /> ngữ nói chung và thuật ngữ quân sự nói riêng là như một bộ phận của ngôn ngữ toàn dân. Như vậy,<br /> một bộ phận hữu cơ của ngôn ngữ văn hóa toàn diện mạo hệ thống từ vựng này vẫn còn nhiều khía<br /> dân. Các tác giả Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Tài Cẩn, cạnh cụ thể cần bàn luận. Nói cách khác nếu xem<br /> Mai Ngọc Chừ, Bùi Minh Toán, Đỗ Việt Hùng, thuật ngữ quân sự là một bộ phận của ngôn ngữ<br /> Nguyễn Thị Ngân Hoa… đều xem thuật ngữ là hệ toàn dân thì những đặc điểm về các bình diện kết<br /> thống từ ngữ đơn phong cách. Sự phát triển của học, nghĩa học của nó vẫn còn là mảnh đất chưa<br /> thuật ngữ gắn liền với sự phát triển kinh tế, chính được khai phá kỹ lưỡng. Chúng tôi nhận thức<br /> trị, xã hội của Việt Nam. Đó là hệ thống từ ngữ rằng, những công trình nghiên cứu vừa kể trên sẽ<br /> “bảo thủ” về nghĩa, mỗi từ là một “cái nhãn” dán là những tiền đề lí luận bổ ích cho quá trình nghiên<br /> lên sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan cứu của mình về thuật ngữ quân sự tiếng Việt.<br /> (Đỗ Hữu Châu, 2007, tr.222). Các từ này xét về<br /> Trong bài viết này, trên cơ sở kế thừa thành<br /> mặt cấu tạo, ngữ nghĩa và nguồn gốc, ngoài những<br /> quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu đi trước,<br /> đặc điểm loại biệt ra đều không nằm ngoài qui<br /> ứng dụng vào nghiên cứu một lớp thuật ngữ mang<br /> luật vận động phát triển của ngôn ngữ toàn dân,<br /> tính đặc thù, chúng tôi phân tích, lý giải và trình<br /> nhưng xét ở phạm vi sử dụng thì chúng là những<br /> bày những con đường hình thành nên thuật ngữ<br /> từ có ngoại diên hẹp và nội hàm khá trừu tượng.<br /> quân sự tiếng Việt. Hy vọng những kiến giải trong<br /> Trong những thập niên gần đây, một số nhà bài báo sẽ góp phần làm phong phú hệ thống lý<br /> Việt ngữ học đã nghiên cứu về thuật ngữ như: Đỗ luận về thuật ngữ quân sự, cũng như cung cấp<br /> Hữu Châu, Nguyễn Đức Tồn, Hoàng Văn Hành…, thêm những nguồn tư liệu, những đặc trưng ngữ<br /> từ đó đã mở đường cho nhiều luận án tiến sĩ, luận nghĩa của lớp từ vốn được xem là khoa học, trừu<br /> văn thạc sĩ nghiên cứu về thuật ngữ của nhiều tượng, khô khan, cứng nhắc – hệ thuật ngữ quân sự<br /> ngành khoa học. Về thuật ngữ quân sự, từ trước tiếng Việt trong việc dạy thuật ngữ quân sự tiếng<br /> đến nay mới chỉ có tác giả Vũ Quang Hào là người Việt cho học viên quân sự nước ngoài tại Học viện<br /> đầu tiên nghiên cứu chuyên sâu dưới góc độ cấu Khoa học Quân sự.<br /> tạo. Ông đã chỉ ra rằng “Ở đây chúng tôi qui mẫu<br /> 2. NỘI DUNG<br /> cấu tạo thuật ngữ quân sự căn cứ vào chính bản<br /> chất cấu thành. Làm như thế phần nào vừa mô tả 2.1. Các con đường hình thành thuật ngữ<br /> đúng bản chất của thuật ngữ, vừa chỉ ra được cái quân sự tiếng Việt<br /> mà công việc chỉnh lý thuật ngữ và cấu tạo thuật<br /> mới cần hướng vào” (Đỗ Hữu Châu, 2007, tr.90). 2.1.1. Thuật ngữ quân sự được hình thành từ<br /> Những đóng góp của ông trong đề tài là bước khởi các từ ngữ tiếng Việt thông thường<br /> đầu quan trọng cho việc nghiên cứu ứng dụng hệ<br /> thống lý luận ngôn ngữ vào xem xét một lĩnh vực Thuật ngữ quân sự và từ ngữ thông thường có<br /> từ vựng chuyên biệt. Tiếp sau đó, các tác giả Phạm rất nhiều điểm khác nhau về nội dung biểu niệm<br /> Ngọc Lại, Nguyễn Trọng Khánh, Nguyễn Thị Yến, và biểu vật. Từ ngữ thông thường được dùng rộng<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 12 Số 10 - 11/2017<br />  LÝ LUẬN NGÔN NGỮ v<br /> <br /> <br /> <br /> rãi trong tất cả các lĩnh vực của đời sống, phản ánh phẳng, thường ở lưu vực những con sông lớn. Khi<br /> những khái niệm khác nhau, có khả năng sản sinh làm thuật ngữ quân sự, nó biểu thị khái niệm: địa<br /> từ ngữ phong phú do mang nhiều sắc thái ý nghĩa. hình trống trải, mang những thuộc tính chiến thuật<br /> Còn thuật ngữ quân sự chỉ biểu thị khái niệm và như việc ngụy trang, triển khai đội hình, sử dụng<br /> gọi tên sự vật trong khoa học quân sự. Tuy vậy, lực lượng phương tiện, kèm theo đó là các hình<br /> để làm phong phú thêm số lượng từ ngữ của mình thức thủ đoạn tác chiến cho phù hợp với đặc điểm<br /> trong lĩnh vực quân sự, ngôn ngữ đã tạo ra một qui địa hình (Cục khoa học Quân sự – Bộ Tổng tham<br /> luật hết sức năng động là sử dụng những từ ngữ mưu, 1985).<br /> tiếng Việt sẵn có trong vốn từ toàn dân để tạo thành<br /> thuật ngữ chuyên môn quân sự. Qua khảo sát 1700 Từ thành phố khi được sử dụng làm thuật ngữ<br /> thuật ngữ (Trung tâm Từ điển bách khoa quân sự quân sự thì các nghĩa khái niệm thông thường như<br /> – Bộ Quốc phòng, 2004), chúng tôi thấy các thuật đơn vị hành chính, khu vực tập trung đông dân<br /> ngữ kiểu này hình thành từ hai con đường. cư, có sự phát triển cao về công nghiệp, thương<br /> mại, dịch vụ…, và phát triển mạnh hơn các vùng<br /> Một là, sử dụng y nguyên hình thức ngôn ngữ khác sẽ bị loại bỏ, thay vào đó là nghĩa khái niệm<br /> có sẵn trong ngôn ngữ thông thường nhưng thay hoàn toàn mới được nhìn từ góc độ quân sự: khu<br /> đổi nội dung biểu đạt của chúng. Cụ thể là giữ lại vực tác chiến có những thuộc tính nhất định về<br /> những nét nghĩa cần thiết phục vụ cho khái niệm địa bàn, sử dụng lực lượng phương tiện, triển khai<br /> quân sự hoặc chỉ giữ lại những khái niệm nào được đội hình, cách đánh (Cục khoa học Quân sự – Bộ<br /> nhận thức từ góc độ quân sự. Ví dụ: Các từ đồng Tổng tham mưu, 1985).<br /> bằng, miền núi, thành phố, bến phà, bắn… khi là<br /> từ ngữ thông thường phản ánh những sự vật, khái Hai là, kết hợp các đơn vị có sẵn trong vốn<br /> niệm không giống khi làm thuật ngữ quân sự. Bắn, từ toàn dân với nhau hoặc kết hợp với một yếu tố<br /> khi là từ ngữ thông thường, có các nghĩa biểu niệm, thuật ngữ để tạo thành thuật ngữ quân sự. Những<br /> biểu vật sau: 1. Phóng mũi tên hoặc viên đá, đất, đơn vị kiểu này bao giờ cũng là các từ ghép. Ví<br /> vật gây nổ, vật gây cháy… ra khỏi dụng cụ như ná, dụ: bãi, cụm, điểm, đoạn, nhóm… là các đơn vị có<br /> cung nỏ, giàn phóng… bằng lực đẩy. Bắn tên. Bắn sẵn trong ngôn ngữ, chúng chưa phải là thuật ngữ<br /> ná thun. Bắn đá vào cổng thành. 2. Phát hỏa từ các mà chỉ là yếu tố đi kèm với mìn, pháo binh, tựa,<br /> loại hỏa khí. Bắn súng ngắn. Bắn cối 82. Bắn tỉa. đột kích, chiến thuật… để tạo nên các thuật ngữ:<br /> 3. Văng hoặc bật ra. Nước bắn ra tung tóe. 4. Làm bãi mìn, cụm pháo binh, điểm tựa, đoạn đột kích,<br /> chuyển dời vật nặng bằng cách bẩy lên. Bắn bể nhóm chiến thuật (Trung tâm từ điển bách khoa<br /> nước ra góc sân. 5. Chuyển tiền, chuyển nợ sang Quân sự – Bộ Quốc phòng, 2004).<br /> tài khoản hoặc phần cho người khác. Bắn nợ sang<br /> bên A. 6. Kín đáo đưa tin cho đối tượng biết. Bắn 2.1.2. Thuật ngữ quân sự vay mượn từ các<br /> tin cho nhà gái biết. 7. Dùng tiền bạc để lo lót, hối ngành khoa học khác<br /> lộ. Cứ bắn mạnh vào thì mới được việc (Hoàng<br /> Phê, chủ biên, 1988). Khi chuyển thành thuật ngữ Khoa học quân sự là khoa học mang tính tổng<br /> quân sự, “bắn” chỉ còn lại duy nhất một nghĩa là: hợp cao vì nó nghiên cứu, phân tích một hiện<br /> phát hỏa từ các loại hỏa khí, do đó, những kết hợp tượng cực kỳ phức tạp mà biểu hiện đặc trưng nhất<br /> kiểu như từ thông thường ở các ví dụ thuộc nghĩa là đấu tranh vũ trang. Khi nghiên cứu hiện tượng<br /> 1, 3, 4, 5, 6, 7 dẫn trên đây không thể tồn tại được. này, khoa học quân sự phải vận dụng nhiều tri thức<br /> và phương pháp của các ngành khoa học khác như<br /> Đồng bằng, khi là từ ngữ thông thường, biểu khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, khoa học kỹ<br /> thị những đặc trưng chung nhất, trực quan nhất đối thuật…. Vì vậy để tích hợp từ ngữ cho mình, khoa<br /> với mọi người trong xã hội: là nơi đất thấp, bằng học quân sự ngoài việc tiếp thu những thành tựu<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 10 - 11/2017 13<br /> v LÝ LUẬN NGÔN NGỮ<br /> <br /> <br /> của các khoa học liên ngành còn dùng luôn các chống lại nhau…. Vay mượn do nhu cầu phải đặt<br /> thuật ngữ của các ngành khác làm thuật ngữ của tên sự vật hiện tượng mới mà tiếng Việt chưa có<br /> mình. Ví dụ: hóa học, hợp chất, phốt pho, chất tên, chẳng hạn như độc lập, tự do, thủ phạm, hình<br /> cháy, chất lỏng, phương tiện vận tải, công trình, sự, cộng sản, cường độ, anh hùng…. Vay mượn<br /> hạn ngạch, cấu kiện, độ bền, nhân cách, tình cảm… để thay thế, đảm bảo sự gọn gàng cho thuật ngữ.<br /> Dùng phi tài sản thay cho không có tính chất tài<br /> Ngày nay, cùng với những tiến bộ của khoa sản, phi quân sự thay cho không có tính chất quân<br /> học kỹ thuật, việc ứng dụng những thành tựu sự, phi pháp thay cho trái pháp luật, phi lộ thay<br /> khoa học kỹ thuật vào lĩnh vực quân sự ngày càng cho lời trình bày mở đầu (dọn đường).<br /> nhiều. Bởi vậy ngày càng có nhiều thuật ngữ của<br /> các ngành chuyên môn khoa học khác được tiếp Yếu tố Hán-Việt chiếm số lượng lớn nhất<br /> nhận vào hệ thuật ngữ quân sự. Chính vì vậy mà (1845) chiếm 99, 8 % trong cấu tạo 1700 thuật<br /> thuật ngữ quân sự luôn mang tính tổng hợp cao. ngữ quân sự tiếng Việt (Trung tâm từ điển bách<br /> Nhưng cũng phải khẳng định rằng, khoa học quân khoa Quân sự – Bộ Quốc phòng, 2004). Chúng<br /> sự là khoa học xã hội nên số lượng thuật ngữ thuộc làm nên bộ mặt cơ bản của hệ thuật ngữ quân sự<br /> các ngành khoa học xã hội vẫn chiếm tỉ lệ cao. tiếng Việt. Thuật ngữ do các yếu tố này tạo thành<br /> mang những đặc điểm lý tưởng, có nhiều ưu điểm<br /> 2.1.3. Thuật ngữ quân sự được hình thành từ nhất, đáp ứng tiêu chuẩn của thuật ngữ. Các yếu tố<br /> sự vay mượn tiếng nước ngoài Hán-Việt được chia thành 2 loại lớn, loại có khả<br /> năng kết hợp trực tiếp với nhau để tạo ra thuật ngữ<br /> Vay mượn yếu tố Hán-Việt và loại chỉ là thành tố của từ ghép hoặc cụm từ<br /> thuật ngữ.<br /> Từ gốc Hán là những từ vốn của tiếng Hán<br /> nhưng được người Việt mượn để dùng như tiếng Vay mượn yếu tố Hán làm phong phú thêm<br /> Việt. Khi vào tiếng Việt những từ này được đọc thuật ngữ diễn ra bằng nhiều con đường, nhiều<br /> theo âm của tiếng Việt và được hiểu theo cách của nguyên nhân. Cách vay mượn cũng diễn ra theo<br /> người Việt nên gọi là từ Hán-Việt. Lúc đầu từ gốc những phương thức khác nhau. Mượn y nguyên<br /> Hán vào Việt Nam bằng con đường khẩu ngữ, đến thuật ngữ Hán nhưng đọc theo âm Hán-Việt: trực<br /> đời Đường thì bằng cả khẩu ngữ lẫn sách vở. Yếu thăng, phi cơ, không phận, hải phận…. Mượn ý rồi<br /> tố Hán-Việt là những từ tố trong từ vựng của tiếng chuyển dịch sang tiếng Việt. Những từ vay mượn<br /> Hán được người Việt mượn để cấu tạo nên những bằng phương thức này thường là những từ có từ<br /> từ mới như: thể công, thúc bách, sản xuất, pháo hai âm tiết trở lên: trực thăng = lên thẳng; hỏa xa<br /> tép, hình mẫu, vô ích, vô bổ…. = xe lửa; phi cơ = máy bay; phi trường = sân bay;<br /> hồng thập tự = chữ thập đỏ; không phận = vùng<br /> Vay mượn là hiện tượng ngôn ngữ phổ biến trời; tu chính chủ nghĩa = chủ nghĩa xét lại; hỏa<br /> đối với những dân tộc, có những mối quan hệ nhất đầu quân = chiến sĩ nuôi quân…. Mượn từ tố Hán-<br /> định với nhau về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã Việt để cấu tạo từ. Đây là phương thức rất phổ biến,<br /> hội... Sự vay mượn diễn ra theo những qui tắc, thường diễn ra trong cấu tạo thuật ngữ khoa học.<br /> những nguyên nhân bên ngoài và bên trong. Ở đây Trong khi cấu tạo thuật ngữ quân sự tiếng Việt, yếu<br /> chúng tôi chỉ đề cập đến những nguyên nhân bên tố Hán-Việt vẫn mang sắc thái ý nghĩa của nó. Vị<br /> trong bản thân ngôn ngữ của lĩnh vực quân sự. Vay trí của nó ở trong cấu tạo từ có thể đứng trước hoặc<br /> mượn do nhu cầu muốn chính xác hóa nội dung đứng sau yếu tố thuần Việt. Khi tách ra khỏi từ,<br /> khái niệm. Chẳng hạn, dùng đánh tao ngộ thì chính chúng ít có khả năng đứng độc lập, nhưng khi kết<br /> xác hơn đánh gặp gỡ, dùng tiền bối thì chính xác hợp với các từ tố khác để tạo thành từ, chúng lại<br /> hơn người trước, dùng mâu thuẫn chính xác hơn dễ trở thành hệ thống. Chẳng hạn, hóa trong quân<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 14 Số 10 - 11/2017<br />  LÝ LUẬN NGÔN NGỮ v<br /> <br /> <br /> <br /> sự hóa, chiến tranh hóa, kế hoạch hóa, qui hoạch thể phân biệt nó với các thuật ngữ thuần Việt. Ví<br /> hóa; vô trong vô thừa nhận, vô trách nhiệm, vô dụ: bom, mìn, tăng, bi đông, boong ke, phốt pho….<br /> tổ chức…; phi trong phi quân sự, phi chính phủ, Các thuật ngữ tiếng Anh và tiếng Đức lại được<br /> phi giới tuyến, phi chính trị…. Mượn từ tiếng Hán vay mượn chủ yếu từ lĩnh vực kỹ thuật quân sự.<br /> kết hợp với từ tiếng Việt để tạo ra từ mới có nghĩa Chẳng hạn, những thuật ngữ tercom, toornađô, la<br /> khái quát. Ví dụ: binh lính, giống nòi, lính chiến, de, được mượn từ tiếng Anh, các thuật ngữ lô cốt,<br /> súng trường, tàu hỏa, kịp thời…. Mượn ý và nghĩa gextapô mượn từ tiếng Đức…. Các thuật ngữ được<br /> của từ nhưng đọc theo âm Việt. Đây là những từ vay mượn từ tiếng Nga phần lớn được dịch nghĩa<br /> thường được gọi là từ Hán-Việt. Những từ này sang tiếng Việt, ví dụ: ổ đề kháng, phòng ngự gấp,<br /> khó có thể thay thế bằng từ thuần Việt vì nếu thay sóng xung động…. Khi mượn thuật ngữ gốc Ấn-<br /> thường phải giải thích dài dòng. Mặt khác chúng Âu, thuật ngữ quân sự, sử dụng nhiều phương thức<br /> cũng được dùng quen, và tồn tại trong tiếng Việt cấu tạo từ để các thuật ngữ phù hợp với qui luật<br /> một cách khá vững chắc. Chẳng hạn: tái sản xuất, ngữ âm ngữ nghĩa tiếng Việt. Đó có thể là phương<br /> độc lập, tích cực, tiêu cực, hệ quả, kết cấu, xung thức phiên âm các thuật ngữ có sẵn trong ngôn ngữ<br /> kích, chiến sĩ, cách mạng… Mượn từ Hán-Việt rồi Ấn-Âu như: na- pan, kê-pi, mooc-chi-ê, cac-bin,<br /> đổi trật tự theo ngữ pháp tiếng Việt. Ví dụ: chỉ huy sờ cút, đó cũng có thể là phương thức ghép một<br /> sở -> sở chỉ huy; cao điểm -> điểm cao; dân số -> yếu tố Ấn-Âu với từ ngữ có sẵn trong tiếng Việt:<br /> số dân; ảnh ảo -> ảo ảnh… bốt gác, bom ba càng, mìn chống tăng….<br /> <br /> Việc sử dụng yếu tố Hán-Việt để cấu tạo thuật Thuật ngữ quân sự được hình thành từ các yếu<br /> ngữ quân sự rõ ràng là điều cần thiết để đảm bảo tố có nguồn gốc hỗn hợp<br /> tính hệ thống, ngắn gọn, chính xác và tạo ra khả<br /> năng sản sinh của thuật ngữ. Đó là một qui luật tất Những thuật ngữ kiểu này có lẽ chiếm số<br /> yếu khách quan, là một hiện tượng xã hội phù hợp lượng nhiều nhất trong thuật ngữ quân sự, bởi qui<br /> với sự vận hành của ngôn ngữ. luật của nó tuân theo phương thức cấu tạo từ chủ<br /> yếu trong tiếng Việt là phương thức ghép. Ghép là<br /> Vay mượn yếu tố có nguồn gốc Ấn-Âu phương thức cấu tạo từ căn cứ vào số lượng hình<br /> vị cấu tạo nên từ. Đó là cách thức ngôn ngữ tác<br /> Dân tộc Việt Nam có một lịch sử đặc biệt, trải động vào hai hay nhiều hình vị, kết hợp chúng lại<br /> qua mấy nghìn năm đấu tranh chống giặc ngoại với nhau để cho ta các từ mới. Tiếng Việt có hai<br /> xâm, nhất là những cuộc kháng chiến chống Pháp loại từ ghép là ghép đẳng lập và ghép chính phụ.<br /> và chống Mỹ. Vì vậy, sự vay mượn hay tự giác Thuật ngữ quân sự cũng sử dụng hai phương thức<br /> tích hợp một cách tự nhiên những thuật ngữ Ấn- này. Về ngữ nghĩa, phương thức ghép đẳng lập tạo<br /> Âu vào thành phần của mình là điều hiển nhiên. ra những từ có nghĩa khái quát như co cụm, vây<br /> Trong quá trình đó, thuật ngữ quân sự đã nảy sinh giáp, chiến tuyến, phòng thủ, bao vây, chia cắt,<br /> nhiều nét sáng tạo độc đáo cả về số lượng lẫn cấp bậc, binh lính, đột phá…. Theo thống kê của<br /> chất lượng. Số lượng tăng nhanh một cách đáng chúng tôi, số lượng ghép đẳng lập trong thuật ngữ<br /> kể, còn chất lượng đã được Việt hóa cao độ cả về chiếm số lượng không nhiều (7 thuật ngữ, tương<br /> ngữ âm và chữ viết. Trong 1700 thuật ngữ quân đương 0,4%). Tuy vậy, số lượng từ ghép chính<br /> sự, có 8 yếu tố tham gia cấu tạo thuật ngữ, chiếm phụ bao giờ cũng nhiều hơn, phổ biến hơn, bởi đặc<br /> 0,05% (Trung tâm từ điển bách khoa Quân sự – trưng ngữ nghĩa của các thành tố tham gia cấu tạo<br /> Bộ Quốc phòng, 2004). Các nguồn vay mượn chủ có khả năng sản sinh ngữ nghĩa và ngữ pháp lớn<br /> yếu là từ tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng hơn. Đây là loại thuật ngữ chiếm số lượng nhiều<br /> Đức…. Những thuật ngữ gốc Pháp được Việt hóa nhất 1550 /1700 thuật ngữ, tương đương 92,2%.<br /> cao đến mức, ngày nay nhiều người Việt khó có (Nguồn: Trung tâm từ điển bách khoa quân sự –<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 10 - 11/2017 15<br /> v LÝ LUẬN NGÔN NGỮ<br /> <br /> <br /> Bộ Quốc phòng, 2004). Khi sử dụng phương thức thức lý luận ngôn ngữ học và cung cấp vốn từ về<br /> ghép để sản sinh từ ngữ, thuật ngữ quân sự thường thuật ngữ quân sự – một lớp từ vựng chuyên biệt<br /> kết hợp những yếu tố có sẵn kết hợp với yếu tố trong hệ thống từ vựng của tiếng Việt. Đây là một<br /> Hán- Việt: bao vây, co cụm, canh gác, binh lính… môn học khó đòi hỏi cả người dạy và người học<br /> hoặc yếu tố gốc Hán-Việt kết hợp với yếu tố Ấn- phải có kiến thức về khoa học quân sự.<br /> Âu như bãi mìn định hướng, ra-đa cảnh giới, trực<br /> thăng tìm diệt…. Thực tế, việc dạy và học thuật ngữ quân sự<br /> tiếng Việt đang gặp rất nhiều khó khăn, đặc biệt<br /> Điều đáng lưu ý trong phương thức ghép của việc dạy thuật ngữ quân sự đối với học viên quân<br /> thuật ngữ quân sự là ngoài cách ghép thông thường, sự nước ngoài.<br /> hệ thuật ngữ còn tồn tại phương thức ghép bậc hai.<br /> Ghép bậc hai là hai từ ghép đứng kề cận trên trục Thứ nhất, đội ngũ cán bộ giáo viên của khoa<br /> tuyến tính có thể tiếp tục liên kết lại với nhau để Tiếng Việt và Văn hóa Việt Nam tại Học viện<br /> tạo ra một đơn vị từ mới (Bùi Thị Thanh Lương, Khoa học Quân sự phần lớn được đào tạo từ các<br /> 2006, tr.80). Ví dụ: thủy quân lục chiến, dẫn chứng trường đại học bên ngoài quân đội với các chuyên<br /> chiến đấu, chiến tranh nhân dân, chiến tranh hạt ngành ngôn ngữ, văn hóa, phương pháp giảng dạy<br /> nhân, trực ban chiến đấu, sĩ quan chỉ huy….Trong tiếng Việt. Mặc dù họ đã được trang bị kiến thức<br /> khi ghép các yếu tố ngôn ngữ với nhau, cấu trúc quân sự qua các lớp đào tạo ngắn hạn, song có<br /> nội tại của thuật ngữ ngoài các thực từ còn thêm thể thấy kiến thức về lý luận quân sự và kiến thức<br /> các hư từ: yểm hộ bằng đường không, trang bị đúc kết từ các hoạt động thực tiễn quân sự còn<br /> theo biên chế, khả năng bảo vệ của xe tăng, sơ đồ hạn chế. Mặt khác, do đặc thù riêng, các chuyên<br /> báo cáo về địch, tính tích cực của phòng ngự, tính ngành quân sự đòi hỏi tính bảo mật cao, vì vậy, có<br /> chất ngụy trang của địa hình…. Do có những đặc rất nhiều thuật ngữ chỉ được sử dụng và diễn đạt ý<br /> điểm trên nên cấu tạo của thuật ngữ có xu hướng nghĩa trong nội bộ, không được phổ biến, sử dụng<br /> nghiêng về các cụm từ tự do, quan hệ giữa các rộng rãi.<br /> thành tố trong thuật ngữ lỏng lẻo hơn quan hệ giữa<br /> Thứ hai, về hệ thống giáo trình, tài liệu. Từ<br /> các thành tố trong từ ghép thông thường. Nhưng<br /> năm 2002, Học viện đã biên soạn và đưa vào sử<br /> chính đặc điểm này cũng tạo cho thuật ngữ một<br /> dụng cuốn giáo trình Thuật ngữ quân sự và chỉ<br /> ưu thế lớn là có khả năng sản sinh từ ngữ cao để<br /> dành riêng giảng dạy cho đối tượng học viên quân<br /> tạo ra những nhóm thuật ngữ có tính hệ thống. Ví<br /> sự Việt Nam. Tuy nhiên, do sự phát triển của đối<br /> dụ: chiến tranh cách mạng, chiến tranh nhân dân,<br /> tượng đào tạo và qua hơn 10 năm sử dụng, giáo<br /> chiến tranh hạt nhân, chiến tranh vùng Vịnh….<br /> trình bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập, cần thiết phải<br /> 2.2. Một số vấn đề cần lưu ý khi dạy thuật bổ sung, điều chỉnh, hoàn thiện cho phù hợp với<br /> ngữ quân sự cho học viên quân sự nước ngoài sự vận động, phát triển của thực tế ngôn ngữ và<br /> tại Học viện Khoa học Quân sự đáp ứng nhu cầu của đối tượng đào tạo. Năm 2014,<br /> hai cuốn giáo trình Thuật ngữ quân sự tiếng Việt<br /> 2.2.1. Thực trạng việc dạy thuật ngữ quân sự và Tiếng Việt quân sự được biên soạn dành riêng<br /> cho học viên quân sự nước ngoài tại Học viện cho đối tượng học viên quân sự nước ngoài. Có<br /> Khoa học Quân sự thể nói, hai cuốn giáo trình trên bước đầu đã khắc<br /> phục được tình trạng chỉ trang bị hệ thống lý luận<br /> Hiện nay, thuật ngữ quân sự là môn học cơ sở mà chưa đề cập, cung cấp và sử dụng các thuật ngữ<br /> ngành đối với nhóm ngành đào tạo ngoại ngữ quân quân sự theo hướng thực hành. Tuy nhiên, trong xu<br /> sự, nhóm thực hành tiếng và Việt Nam học (Học thế phát triển như vũ bão của quân sự trên thế giới<br /> viên quân sự nước ngoài) tại Học viện Khoa học như hiện nay, nhu cầu tìm hiểu về quân sự của đối<br /> Quân sự với mục đích nhằm cung cấp những kiến tượng học viên này càng ngày càng lớn. Số lượng<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 16 Số 10 - 11/2017<br />  LÝ LUẬN NGÔN NGỮ v<br /> <br /> <br /> <br /> giáo trình tiếng Việt quân sự như vậy là chưa đủ, + Có khả năng ứng xử phù hợp với những vấn<br /> phải nhanh chóng cập nhật thêm hệ thống tài liệu đề nhạy cảm trong hoạt động quân sự<br /> bổ trợ về thuật ngữ quân sự là vô cùng cần thiết.<br /> + Không ngừng học tập nâng cao kiến thức về<br /> Thứ ba, về học viên. Có rất nhiều vấn đề được quân sự<br /> đặt ra từ phía học viên:<br /> - Yêu cầu với người học:<br /> - Họ đến từ quân đội nhiều nước trên thế giới<br /> với rất nhiều các loại trình độ về tiếng Việt. Có + Có trình độ tiếng Việt C trở lên<br /> nhóm đối tượng chưa từng được tiếp xúc với tiếng<br /> Việt và văn hóa Việt Nam, có nhóm đã được đào + Có khả năng thông hiểu khái niệm quân sự<br /> tạo tại bản địa khoảng từ 3-6 tháng, có nhóm đã<br /> + Có khả năng tri nhận về sự vật hiện tượng<br /> được đào tạo cử nhân, thậm chí cả tiến sĩ ngôn<br /> trong lĩnh vực quân sự trên cơ sở văn hóa Việt Nam<br /> ngữ, song nhìn chung, kiến thức về tiếng Việt của<br /> họ chưa đáp ứng yêu cầu về nhiều mặt. - Nguyên tắc dạy và học:<br /> - Hệ thống cấu âm của mỗi học viên ở các đất + Đảm bảo tính hệ thống: Giáo trình cần được<br /> nước, các khu vực rất khác nhau, có ngôn ngữ xây dựng theo hệ thống kiến thức từ dễ đến khó, từ<br /> có thanh điệu, có ngôn ngữ không có thanh điệu đơn giản đến phức tạp.<br /> giống tiếng Việt. Do đó, việc phát âm của họ gặp<br /> rất nhiều khó khăn. + Đảm bảo tính cơ bản, chuyên sâu. Mỗi bài sẽ<br /> bắt đầu từ mục từ mới, cung cấp từ khó để học viên<br /> - Mục đích học tiếng Việt của mỗi học viên là ghi nhớ và thực hành, tiếp theo là các bài nghe,<br /> khác nhau. Việc học thuật ngữ quân sự tiếng Việt nói, đọc, viết. Đó là các dạng: dựa vào bài đọc để<br /> cũng do đó mà tùy thuộc vào nhu cầu và sự hứng trả lời câu hỏi, tìm nghĩa cho đoạn văn trong bài,<br /> thú của học viên. điền từ vào chỗ trống, tìm câu trả lời đúng, tìm<br /> nghĩa của từ cho trước, tóm tắt đoạn văn, viết đoạn<br /> 2.2.2. Một số vấn đề cần lưu ý khi dạy thuật<br /> văn…. Trên cơ sở đó trang bị các kiến thức về lý<br /> ngữ quân sự cho học viên quân sự nước ngoài<br /> luận về thuật ngữ quân sự tiếng Việt.<br /> tại Học viện Khoa học Quân sự<br /> + Đảm bảo tính phù hợp: Nội dung cần đề cập<br /> Trước thực trạng vừa nêu ở trên, việc dạy thuật<br /> đến các lĩnh vực quân sự và các hoạt động quân<br /> ngữ quân sự tiếng Việt cho học viên quân sự nước<br /> sự thời hiện đại như các phương tiện, vũ khí trang<br /> ngoài cần lưu ý một số vấn đề sau:<br /> bị của các quân binh chủng, công tác tổ chức tác<br /> - Yêu cầu với người dạy: chiến, những chiến dịch lịch sử trong chiến tranh<br /> thời hiện đại, các quan điểm và xu thế quân sự<br /> + Nắm vững đối tượng, xây dựng kế hoạch rõ quốc phòng của thế giới hiện nay.<br /> ràng, yêu cầu mức độ kiến thức đối với từng loại<br /> đối tượng 3. KẾT LUẬN<br /> <br /> + Có khả năng thông hiểu và diễn đạt rõ ràng Tích hợp các con đường để làm giàu hệ thống<br /> các khái niệm quân sự là con đường có tính qui luật của ngôn ngữ nói<br /> chung và thuật ngữ quân sự nói riêng. Từ khi được<br /> + Nắm được những đặc trưng cơ bản của khái hình thành đến nay, thuật ngữ quân sự luôn luôn<br /> niệm quân sự tìm nhiều con đường mới để bổ sung vốn từ của<br /> mình. Mặt khác, tích hợp thuật ngữ cũng góp phần<br /> + Gắn thuật ngữ quân sự với hoàn cảnh quân sự không nhỏ vào việc chuẩn hóa thuật ngữ theo<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 10 - 11/2017 17<br /> v LÝ LUẬN NGÔN NGỮ<br /> <br /> <br /> hướng hiện đại, dân tộc, khoa học, chính xác và Quân đội nhân dân, Hà Nội.<br /> tiện dùng. Khoa học quân sự đang ngày càng hiện<br /> đại hóa để đáp ứng công cuộc xây dựng và bảo vệ 4. Vũ Quang Hào (1991), Hệ thống thuật ngữ<br /> tổ quốc. Muốn đổi mới quân đội về mọi mặt thì quân sự tiếng Việt, đặc đặc điểm và cấu tạo thuật<br /> thuật ngữ phải đi trước một bước, phải hạn chế bớt<br /> ngữ, Luận án Phó tiến sĩ, Trường Đại học Tổng<br /> những yếu tố không chính xác, những yếu tố dài<br /> dòng, những yếu tố không đồng nhất trong cách sử hợp, Hà Nội.<br /> dụng…. Con đường tích hợp thuật ngữ như vậy sẽ<br /> giúp cho nó gần gũi, gắn bó hơn với toàn dân. Mặt 5. Hoàng Văn Hành (1993), “Về sự hình thành<br /> khác, con đường tích hợp thuật ngữ quân sự như và phát triển của thuật ngữ tiếng Việt”, Tạp chí<br /> vậy sẽ giúp quá trình giảng dạy tiếng Việt quân Ngôn ngữ, số 4, tr.2-9.<br /> sự cho học viên quân sự nước ngoài tại Học viện<br /> Khoa học Quân sự ngày càng hiệu quả hơn./. 6. Hà Quang Năng (2010), “Đặc điểm của<br /> Tài liệu tham khảo: thuật ngữ tiếng Việt”, Tạp chí Từ điển học & Bách<br /> khoa thư, số 3, tr.12-23.<br /> 1. Đỗ Hữu Châu ( 2007), Đại cương ngôn ngữ<br /> học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội 7. Nguyễn Đức Tồn (chủ biên, 2016), Thuật<br /> 2. Bùi Thị Thanh Lương (2006), Từ ngữ mới ngữ học tiếng Việt hiện đại, NXB Khoa học xã hội,<br /> tiếng Việt, Luận án tiến sĩ ngôn ngữ, Viện Ngôn Hà Nội.<br /> ngữ, Hà Nội.<br /> 8. Trung tâm từ điển bách khoa quân sự – Bộ<br /> 2. Chu Bích Thu (2001), “Giới thiệu sơ lược Quốc phòng (2004), Từ điển bách khoa quân sự<br /> về từ điển và từ điển học Việt Nam”, Tạp chí Ngôn<br /> Việt Nam, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội.<br /> ngữ, số 14, tr.12-26.<br /> <br /> 3. Cục khoa học quân sự – Bộ Tổng tham mưu  9. Hoàng Phê (chủ biên, 1988), Từ điển tiếng<br /> (1985), Từ điển giải thích thuật ngữ quân sự, NXB Việt, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> FORMATION OF VIETNAMESE MILITARY TERMS AND SOME CONCERNS<br /> WHEN TEACHING VIETNAMESE MILITARY TERMS<br /> TO FOREIGN MILITARY STUDENTS<br /> TRAN THI HA<br /> Abstract: The Vietnamese military term is terminology special class subordinating to the<br /> population lexical system. The Vietnamese military terms are based on different lexical<br /> resrources. With the regard to the forming elements of these above terms, the atircle aims to<br /> sumarize the ways of forming Vietnamese military terms, namely from the general Vietnamese<br /> vocabulary, from different scientific disciplines and borrowing from foreign words.<br /> Keywords: formation, military practitioners, military term, Vietnamese<br /> Received: 30/9/2017; Revised: 18/10/2017; Accepted for publication: 15/11/2017<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 18 Số 10 - 11/2017<br />