Phải chăng văn hoá chỉ thuộc về con người?

Ph¶i ch¨ng v¨n ho¸<br /> chØ thuéc vÒ con ng−êi?<br /> <br /> Flier A. Ja(*). Prinadlezhit li kultura tolko<br /> cheloveku?. ONS. No3, 2006, st.155-161.<br /> Lª S¬n<br /> dÞch<br /> <br /> møc ®é më réng ®Õ chÕ cña AlÐxandre),<br /> T õ gèc Latinh “kultura” (cultura -<br /> canh t¸c, cµy bõa, ch¨m bãn, trång<br /> trät, lµm ruéng), nh− mäi ng−êi ®Òu<br /> nh÷ng nÒn v¨n ho¸ nµy hoµ nhËp víi nÒn<br /> v¨n ho¸ Hy L¹p. Cã thÓ, chÝnh vµo thêi<br /> kú Êy ®· xuÊt hiÖn nh÷ng ý kiÕn ®Çu tiªn<br /> biÕt, cã xuÊt xø tõ n«ng nghiÖp. ThuËt nh¾c ®Õn tõ “v¨n ho¸” kh«ng chØ theo sè Ýt<br /> ng÷ Hy L¹p ë thêi kú cæ nhÊt “paideija” cã mµ cßn theo c¶ sè nhiÒu n÷a: “nh÷ng nÒn<br /> nghÜa chÝnh lµ v¨n ho¸ theo c¸ch hiÓu gÇn v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc kh¸c nhau”.(∗)<br /> nh− hiÖn nay, nãi mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n,<br /> Ng−êi La M· tá ra khoan dung h¬n<br /> ®· biÓu thÞ nÒn v¨n minh Hy L¹p b»ng<br /> ®èi víi c¸c nÒn v¨n ho¸ xa l¹ so víi ng−êi<br /> c¸ch nhÊn m¹nh sù kh¸c biÖt cña nã víi<br /> Hy L¹p hoÆc ng−êi Trung Hoa ë thêi cæ<br /> thêi ®¹i d· man (barbarie). Theo møc ®é ®¹i. Hä coi nh÷ng nÒn v¨n ho¸ Êy lµ<br /> ph¸t triÓn cña La M· vµ sù giao l−u cña mang tÝnh chÊt d· man, nh−ng dÇu sao<br /> nã víi ng−êi Hy L¹p, thuËt ng÷ ®Þa vÉn lµ v¨n ho¸. ChÝ Ýt lµ nãi vÒ c¸c nÒn<br /> ph−¬ng “kultura” còng lµm thay ®æi ph¹m v¨n ho¸ cña nh÷ng d©n téc mµ trong qu¸<br /> vi ¸p dông nã vµ chñ yÕu ®−îc sö dông ®Ó tr×nh ph¸t triÓn ®· ®¹t tíi giai ®o¹n quèc<br /> nhËn xÐt vÒ con ng−êi con ng−êi ®−îc gi¸o gia - quan ®iÓm nµy rÊt tiªu biÓu ®èi víi<br /> dôc, con ng−êi cã häc thøc, con ng−êi am thÕ giíi quan mang tÝnh chÊt nhµ n−íc<br /> hiÓu c¸c truyÒn thèng, phong tôc, tËp cña ng−êi La M·.<br /> qu¸n ®Þa ph−¬ng. TÊt c¶ nh÷ng c¸i kh¸c Thêi kú C¬ ®èc ho¸ ch©u ¢u vÒ<br /> lµ “thÕ giíi cña nh÷ng ng−êi d· man” (kÓ ph−¬ng diÖn nµy râ rµng ®· lïi mét b−íc<br /> c¶ nh÷ng nÒn v¨n ho¸ cæ ®iÓn nh− nÒn khi coi kh¸i niÖm “v¨n ho¸” ngang víi ®¹o<br /> v¨n ho¸ Ai CËp, Babylon, Judei...). CÇn gi¸o C¬ ®èc nh− lµ mét sù tæng hîp mang<br /> chó ý r»ng ë Trung Hoa thêi cæ ®¹i ®· tÝnh chÊt tiªn nghiÖm. V¶ l¹i, tr−íc thêi<br /> tõng tån t¹i sù ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a HËu Trung cæ (trªn thùc tÕ lµ tr−íc cuéc<br /> “thÕ giíi cña nÒn v¨n minh” (tøc lµ nÒn C¶i c¸ch T«n gi¸o) nh÷ng kh¸c biÖt vÒ<br /> v¨n ho¸ Trung Hoa) vµ “thÕ giíi cña bän v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc ch©u ¢u thÓ<br /> man di” (tÊt c¶ nh÷ng c¸i cßn l¹i). hiÖn chñ yÕu trong viÖc hä theo ®¹o C¬<br /> ®èc hay theo ®¹o ChÝnh thèng, cßn ®Æc<br /> Cã lÏ sù vi ph¹m ®Çu tiªn ®èi víi c¸ch<br /> tr−ng téc ng−êi th× thÓ hiÖn trong phong<br /> ph©n chia cøng nh¾c nh− vËy lµ thêi ®¹i<br /> Hy L¹p, khi mµ, theo quan ®iÓm cña<br /> AlÐxandre MacÌdoine vµ nh÷ng ng−êi<br /> th©n cËn, “thÕ giíi cña nÒn v¨n minh” bao<br /> GS, TS.triÕt häc, Gi¸m ®èc tr−êng Cao ®¼ng<br /> (∗)<br /> <br /> gåm tr−íc hÕt lµ c¸c nÒn v¨n ho¸ TiÓu ¸, V¨n hãa häc thuéc tr−êng §¹i häc V¨n hãa vµ<br /> råi ®Õn Babylon, Ai CËp vµ Ba T− (theo NghÖ thuËt quèc gia Moskva.<br /> 50 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2007<br /> <br /> tôc vµ tËp qu¸n cña giai cÊp n«ng d©n. mét nÒn v¨n ho¸ ®éc lËp mµ ®−îc coi lµ<br /> C¸c thµnh thÞ ë møc ®é ®¸ng kÓ lµ nh÷ng mét thµnh kiÕn cã h¹i, hay nãi theo ng«n<br /> tæ chøc mang tÝnh chÊt thÕ giíi chñ nghÜa ng÷ hiÖn ®¹i, mét sù chÖch h−íng.<br /> vµ bao gåm nh÷ng khu phè d©n téc kh¸c Thêi kú cña nh÷ng ph¸t kiÕn ®Þa lý vÜ<br /> nhau. TÇng líp quÝ téc chñ yÕu ph©n ®¹i, vµ viÖc thùc d©n ho¸ tiÕp theo sau ®èi<br /> thµnh ba nhãm: nhãm nãi tiÕng §øc (ë víi ch©u Mü, ch©u Phi, mét phÇn lín<br /> Trung vµ §«ng ¢u, kÓ c¶ Ba Lan vµ<br /> TiÖp), nhãm nãi tiÕng Ph¸p (ë T©y ¢u, kÓ ch©u ¸, ch©u óc vµ ch©u §¹i d−¬ng ®·<br /> c¶ Anh quèc) vµ nhãm nãi tiÕng T©y Ban thóc ®Èy ng−êi ch©u ¢u tiÕp xóc víi mét<br /> Nha (ë chÝnh T©y Ban Nha, ë miÒn Nam sè l−îng rÊt lín c¸c nÒn v¨n ho¸ ®Þa<br /> Italia vµ Hµ Lan), cßn v¨n ho¸ vËt chÊt ph−¬ng kh¸c nhau cña c¸c d©n téc trªn<br /> cña nã vµ nh÷ng khu«n mÉu øng xö lµ kh¾p thÕ giíi khiÕn cho viÖc lý gi¶i b¶n<br /> t−¬ng ®èi Ýt phæ cËp ®èi víi toµn thÓ ch©u th©n thuËt ng÷ “v¨n ho¸” trong ý thøc<br /> ¢u (nh¹c ®¹o (etos) cña giíi hiÖp sÜ ®−îc cña qu¶ng ®¹i ng−êi ch©u ¢u tÊt yÕu ph¶i<br /> coi nh− lµ b¶n quèc tÕ ca ®Çu tiªn). Giíi thay ®æi. TÊt nhiªn nh÷ng ng−êi chinh<br /> tu sÜ nãi chuyÖn b»ng tiÕng Latinh, thuéc T©y Ban Nha ë ch©u Mü, nh÷ng<br /> nh−ng nã kh«ng mang ®Æc tr−ng téc ng−êi kh¸m ph¸ ra ch©u Phi vµ ch©u ¸<br /> ng−êi. §ã lµ thêi kú phån vinh thùc sù cña Bå §µo Nha vµ nh÷ng ng−êi Nga ®Çu<br /> cña c¸c khuynh h−íng ®a v¨n ho¸. tiªn ®Æt ch©n ®Õn Sibiri vµo thÕ kû XVI-<br /> XVII, thËm chÝ kh«ng coi d©n b¶n ®Þa lµ<br /> TÊt nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã lµ nãi con ng−êi chø ch−a nãi ®Õn sù quan t©m<br /> vÒ ch©u ¢u Thiªn chóa gi¸o. Trong khu chó ý ®Õn nÒn v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña hä.<br /> vùc C¬ ®èc gi¸o ph−¬ng §«ng, thËm chÝ C¸c thæ d©n chØ nhËn ®−îc qui chÕ lµm<br /> víi sù hiÖn h÷u cña trung t©m v¨n ho¸ râ ng−êi sau khi theo ®¹o Thiªn chóa vµ<br /> rÖt lµ Bizantin, nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö chÊp nhËn toµn bé nÒn v¨n ho¸ vèn lµ ®Æc<br /> (tr−íc hÕt lµ sù x©m l¨ng cña Håi gi¸o) tr−ng cña t«n gi¸o nµy. ë ®©y, nh÷ng nÒn<br /> kh«ng cho phÐp t¹o ra nÒn v¨n minh vµ v¨n ho¸ cña hä b»ng c¸ch ®ã ®· biÕn<br /> v¨n ho¸ ®a n¨ng. Tuy vËy, cÇn ph¶i thÊy thµnh c¸c ph©n nh¸nh cña nÒn v¨n ho¸<br /> r»ng sau khi thêi Cæ ®¹i suy tµn, thuËt chÝnh quèc.<br /> ng÷ “v¨n ho¸” (“kultura”) nãi chung<br /> kh«ng ®−îc sö dông n÷a vµ chØ ®Õn thÕ Tuy thÕ, ngay tõ thÕ kû XVII, trong<br /> kû XVII míi ®−îc håi sinh trong tõ vùng c¸c c«ng tr×nh cña D. Vico vµ cña c¸c nhµ<br /> ¢u ch©u. t− t−ëng kh¸c, tõ “v¨n ho¸” cµng ngµy<br /> cµng ®−îc sö dông ë sè nhiÒu. Thêi ®¹i<br /> N¨m th¸ng tr«i qua, vµ nh÷ng sù kiÖn Khai s¸ng cña thÕ kû XVIII ®· gi¶i thÝch<br /> cña c¸c cuéc ThËp tù chinh, cña cuéc t¸i nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c d©n téc chñ yÕu<br /> chinh phôc T©y Ban Nha vµ sau ®ã lµ b»ng sù thÝch øng cña hä ®èi víi nh÷ng<br /> cuéc x©m chiÕm Bizantin vµ b¸n ®¶o ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, cßn thuyÕt tiÕn ho¸<br /> Balkan cña vua Osman, dï muèn hay cña thÕ kû XIX ®· ®−a ra c¸ch lý gi¶i<br /> kh«ng, ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ng−êi hoµn toµn mang tÝnh chÊt khoa häc vÒ sù<br /> ch©u ¢u tiÕp cËn gÇn gòi víi thÕ giíi cña ®a d¹ng vµ ®a v¨n ho¸ vèn ®−îc qui ®Þnh<br /> ®¹o Håi vµ nh÷ng thÓ chÕ v¨n ho¸ cña nã, bëi: mét lµ, sù kh¸c biÖt vÒ nh÷ng ®iÒu<br /> ®· n©ng cao vÞ thÕ cña nÒn v¨n minh Håi kiÖn sinh sèng tù nhiªn vµ vÒ sè phËn lÞch<br /> gi¸o vµ sù kÝnh träng ®èi víi nã tíi møc sö cña mçi mét d©n téc vµ, hai lµ, nh÷ng<br /> gÇn ngang víi th¸i ®é ®èi víi chÝnh b¶n giai ®o¹n kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t<br /> th©n m×nh. §¸ng chó ý lµ nÒn v¨n ho¸ Do triÓn lÞch sö cña nh÷ng x· héi nµy hay<br /> th¸i tõng ®ãng vai trung gian trong sù nh÷ng x· héi kh¸c. Vµo thêi kú ®ã nh©n<br /> giao l−u gi÷a ®¹o Håi vµ ®¹o Thiªn chóa häc b¾t ®Çu ®−îc ph¸t triÓn rÇm ré, nã<br /> vµ tõng tr¶ l¹i cho ch©u ¢u nh÷ng kiÖt cho phÐp ®i tíi kÕt luËn r»ng trªn tr¸i ®Êt<br /> t¸c cña triÕt häc Hy L¹p vèn ®−îc c¸c cïng mét lóc tån t¹i c¶ nÒn v¨n ho¸ s¬ kú<br /> t¨ng l÷ thuéc v−¬ng quèc Cordova dÞch ra ®å ®¸ cò (verkhnii palÐolit) (ch¼ng h¹n,<br /> tiÕng Latinh, kh«ng ®−îc ®¸nh gi¸ nh− nÒn v¨n ho¸ thæ d©n óc) lÉn nÒn v¨n ho¸<br /> Ph¶i ch¨ng v¨n hãa… 51<br /> <br /> s¬ kú c«ng nghiÖp (ch¼ng h¹n, nÒn v¨n lµ ng−êi theo ®¹o Thiªn chóa, gi÷a c¸c<br /> ho¸ Anh). §ång thêi ®· tuyªn bè sù ®ång chñ trang tr¹i - lµ d©n thµnh thÞ, cßn gi÷a<br /> nhÊt cã tÝnh nguyªn t¾c cña c¸c chñng ®¸m chñ qu¸n - lµ ng−êi hµo hoa phong<br /> lo¹i vÒ mÆt sinh lý vµ t©m lý cña tÊt c¶ nh·, gi÷a nh÷ng ng−êi lÝnh tr¬n - lµ<br /> mäi ng−êi, kh«ng phô thuéc vµo mµu da trung uý, gi÷a nh÷ng ng−êi Ph¸p - lµ<br /> hay viÖc thuéc vÒ nÒn v¨n ho¸ ph¸t triÓn ng−êi Anh, gi÷a nh÷ng ng−êi da ®en - lµ<br /> hay l¹c hËu, ®ã lµ mét thµnh tùu rÊt cã ý ng−êi ¢u, gi÷a bÇy voi - lµ con ng−êi, gi÷a<br /> nghÜa vÒ mÆt thÕ giíi quan. nh÷ng ng−êi d©n sao Ho¶ - lµ ng−êi trªn<br /> mÆt ®Êt. Kh«ng hiÓu anh ta x¸c ®Þnh<br /> Nh− vËy, cã bao nhiªu d©n téc th× cã m×nh trong giíi ThÇn linh lµ nh− thÕ nµo?<br /> bÊy nhiªu nÒn v¨n ho¸, sè l−îng c¸c nÒn<br /> v¨n minh ®−îc tÝnh b»ng sè l−îng c¸c t«n Sù chuyÓn dÞch con ng−êi vµ toµn bé<br /> gi¸o vµ c¸c ®Õ chÕ ®a téc, sau nµy, c¸ch v¨n ho¸ cña anh ta ®· dÉn ®Õn sù ®ång<br /> ph©n lo¹i ®ã ®−îc bæ sung thªm b»ng sù nhÊt gi÷a con ng−êi - nãi chung vµ v¨n<br /> ph©n chia ra lµm nhiÒu nÒn tiÓu v¨n ho¸ ho¸ - nãi chung. §¸ng chó ý lµ mét ng−êi<br /> vÒ mÆt x· héi (mang tÝnh chÊt ®¼ng cÊp, cã uy tÝn nh− V. Mezhuev trong nh÷ng<br /> giai cÊp, nghÒ nghiÖp), chÝnh trÞ, gi¸o dôc ph¸t biÓu gÇn ®©y nhÊt ®· thùc sù ®ång<br /> v.v... KÕt qu¶ cña c¸ch ph©n lo¹i ph¸t nhÊt kh¸i niÖm “nh©n häc” víi “v¨n ho¸”.<br /> triÓn nh− vËy lµ mçi mét ng−êi ®ång thêi Trªn c¬ së cña tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã,<br /> thuéc vÒ mét sè nÒn v¨n ho¸ vµ tiÓu v¨n trong ngµnh v¨n ho¸ häc hiÖn ®¹i ®· h×nh<br /> ho¸: mét lµ vÒ mÆt téc ng−êi (hay d©n téc), thµnh mét ®Þnh nghÜa phæ biÕn vÒ v¨n<br /> hai lµ, vÒ mÆt x· héi (vÒ mÆt ®¼ng cÊp ho¸ nh− sau (t«i xin dÉn ra ®Þnh nghÜa ®ã<br /> hoÆc nghÒ nghiÖp), ba lµ, vÒ mÆt tÝn qua c¸ch diÔn gi¶i cña ng−êi thµy cña t«i<br /> ng−ìng, bèn lµ, vÒ mÆt chÝnh trÞ (hiÓu theo lµ E. Orlova): “V¨n ho¸ - ®ã lµ mét thÕ<br /> nghÜa quèc tÞch), n¨m lµ, vÒ mÆt chÝnh trÞ- giíi nh©n t¹o do con ng−êi t¹o nªn ®Ó bæ<br /> ý thøc hÖ (hiÓu theo nghÜa ®Þnh h−íng sung cho thÕ giíi tù nhiªn: v¨n ho¸ kh«ng<br /> chÝnh trÞ c¸ nh©n cña ng−êi Êy), s¸u lµ, vÒ ®−îc chuyÓn giao theo c¸ch di truyÒn mµ<br /> mÆt ng«n ng÷, b¶y lµ, vÒ mÆt nh©n v¨n chØ ®−îc hÊp thô b»ng con ®−êng häc hái<br /> (trªn b×nh diÖn chuyªn m«n vµ tr×nh ®é vµ b¾t ch−íc; vÒ mÆt chøc n¨ng, v¨n ho¸<br /> uyªn b¸c cña ng−êi Êy) v.v... vµ v.v... cã sø mÖnh lµm tho¶ m·n c¸c nhu cÇu vµ<br /> Cïng víi mçi mét vßng xo¾n èc míi lîi Ých cña con ng−êi, ®iÒu ®ã th−êng ®−îc<br /> cña viÖc “®Þnh vÞ” con ng−êi vµo v¨n ho¸ thùc hiÖn kh«ng ph¶i mét c¸ch riªng lÎ,<br /> ®· diÔn ra sù ®ång nhÊt ngµy cµng s©u mµ b»ng sù t¸c ®éng qua l¹i cã phèi hîp<br /> s¾c gi÷a con ng−êi víi v¨n ho¸ cña nã vµ cã tæ chøc víi nh÷ng ng−êi kh¸c”<br /> (hay nãi ®óng h¬n, víi viÖc x¸c ®Þnh h×nh (Orlova, 1994, st.30). XuÊt ph¸t tõ quan<br /> d¸ng c¸ biÖt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ vµ tiÓu ®iÓm khoa häc cña m×nh (nãi chung ®−îc<br /> v¨n ho¸ kh¸c nhau mµ mçi mét ng−êi së c¸c nhµ d©n téc häc chia sÎ [Semenov,<br /> h÷u. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®· biÕn qu¸ 1999] t«i muèn bæ sung cho c¸i ®Þnh<br /> tr×nh tù ®ång nhÊt vÒ mÆt v¨n ho¸ cña c¸ nghÜa gÇn nh− hoµn h¶o Êy mét ®iÓm sau<br /> thÓ thµnh mét hiÖn t−îng mang tÝnh chÊt ®©y: v¨n ho¸ - ®ã lµ kinh nghiÖm x· héi<br /> t×nh thÕ. XÐt cho cïng, ®èi víi c©u hái ®−îc con ng−êi tÝch luü trong qu¸ tr×nh<br /> “Anh lµ ai?”, mçi ng−êi tr¶ lêi theo mét ho¹t ®éng céng ®ång cña hä vµ ®−îc<br /> c¸ch riªng, tuú thuéc vµo viÖc ai ra c©u chuyÓn giao tõ thÕ hÖ nµy ®Õn thÕ hÖ<br /> hái ®ã cho anh ta vµ ng−êi nµo trong thêi kh¸c d−íi d¹ng “Nh÷ng qui −íc x· héi”<br /> ®iÓm Êy th©n cËn víi anh ta. Cã thÓ nªu vèn ®¶m b¶o cho tÝnh chÊt tËp thÓ trong<br /> lªn mét hÖ thèng nh− sau: mét ng−êi Anh sù tån t¹i cña chóng.<br /> nµo ®ã gi÷a c¸c anh em x¸c ®Þnh m×nh lµ Nãi mét c¸ch v¾n t¾t, nÕu kh«ng cã<br /> John, gi÷a nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh con ng−êi th× chóng ta còng kh«ng thÓ<br /> Smith x¸c ®Þnh m×nh lµ thµnh viªn cña thÊy ®−îc bÊt cø mét nÒn v¨n ho¸ nµo,<br /> gia ®×nh Peterson, gi÷a ®¸m phô n÷ - lµ tøc lµ v¨n ho¸ ngang b»ng víi con ng−êi.<br /> ®µn «ng, gi÷a nh÷ng ng−êi theo ®¹o Håi - TÊt c¶ nh÷ng g× do con ng−êi lµm ra vµ<br /> 52 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2007<br /> <br /> tÊt c¶ nh÷ng hµnh ®éng ®−îc thùc hiÖn neandertalis vµ homo sapiens ®−îc coi lµ<br /> bëi con ng−êi ë ®©y ®Òu lµ v¨n ho¸. “c¸c ch¸u ch¾t” th× c¸i hèc vÒ sù gièng<br /> ThËm chÝ nh÷ng nhu cÇu sinh häc cña nhau cña chóng ta víi nh÷ng ng−êi<br /> con ng−êi vÒ mÆt néi dung lµ mang tÝnh neandertalis “cha” hÇu nh− mét thÕ kû<br /> chÊt bÈm sinh, nh−ng h×nh thøc thùc r−ìi ch−a ®−îc ai lÊp ®Çy. §iÒu ®ã ®−îc<br /> hiÖn chóng còng mang tÝnh chÊt gi¸n tiÕp diÔn tíi nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX<br /> tiÕp vÒ mÆt v¨n ho¸. khi c¸c nhµ di truyÒn häc tham gia vµo<br /> nh÷ng nghiªn cøu trong lÜnh vùc cæ nh©n<br /> ë ®©y t«i cè ý kh«ng ®Ò cËp tíi häc, cßn ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh niªn ®¹i<br /> ph−¬ng diÖn gi¸ trÞ häc cña vÊn ®Ò vµ b»ng phãng x¹ c¸c bon ®· ®−îc n©ng lªn<br /> thËm chÝ sù cã thÓ chÊp nhËn ®−îc vÒ mét tÇm cao míi cña sù chÝnh x¸c vµ ®−îc<br /> mÆt x· héi cña nh÷ng hµnh ®éng nµy bæ sung b»ng mét lo¹t ph−¬ng thøc x¸c<br /> hay nh÷ng hµnh ®éng kh¸c. ViÖc giÕt minh mang tÝnh chÊt phô trî. TÊt c¶<br /> ng−êi còng lµ mét hiÖn t−îng v¨n ho¸ nh÷ng c¸i ®ã cho phÐp ta x¸c ®Þnh nh÷ng<br /> mÆc dÇu vÒ mÆt x· héi nã kh«ng thÓ ®iÒu sau ®©y: nh÷ng bé hµi cèt vèn ®−îc<br /> ®−îc chÊp nhËn vµ ph¶i bÞ trõng trÞ. Tuy x¸c ®Þnh vÒ mÆt truyÒn thèng nh− hµi cèt<br /> nhiªn, chóng ta sÏ kh«ng quªn r»ng mét cña ng−êi Neandertal ë thêi s¬ kú còng<br /> nöa sè nh÷ng viÖc mµ ngµy nay n»m nh− nh÷ng ®å t¹o t¸c s¬ kú cña v¨n ho¸<br /> trong danh môc nh÷ng hµnh ®éng ®−îc kh¶o cæ thuéc thêi kú ®å ®¸ cò (mustie)<br /> cho phÐp vÒ mÆt x· héi th× míi c¸ch ®©y vèn g¾n liÒn víi cuéc sèng vµ ho¹t ®éng<br /> hai thÕ kû (mµ còng cã thÓ lµ hai thËp cña ng−êi neandertal, lµ thuéc mét d¹ng<br /> kû) cßn ph¶i bÞ trõng trÞ, cßn viÖc giÕt kh¸c cña hä ng−êi (hominides) ®−îc gäi lµ<br /> ng−êi ë thêi s¬ Trung cæ hoµn toµn kh«ng homo helmei, chóng trong qu¸ tr×nh tiÕn<br /> ph¶i lµ téi ¸c (còng nh− ngµy nay nÕu nã ho¸ ®· trë thµnh thÕ hÖ “cha «ng” chóng<br /> ®−îc chÝnh quyÒn phª chuÈn). “Nh÷ng qui ta mµ ng−êi ta kh«ng t×m thÊy cho ®Õn<br /> −íc x· héi” cho phÐp hay cÊm ®o¸n mét tËn thêi gian gÇn ®©y, cßn v¨n ho¸ mustie<br /> ®iÒu g× ®ã lµ mét c¸i g× ®ã rÊt c¬ ®éng, cßn chÝnh lµ ph¸t minh cña hä (Oppengeimer,<br /> viÖc ¸p dông chóng còng rÊt mang tÝnh 2004). Sau nµy nÒn v¨n ho¸ ®ã ®−îc hoµn<br /> chÊt t×nh thÕ. thiÖn bëi thÕ hÖ “con ch¸u” tho¹t ®Çu bëi<br /> Kh¸i qu¸t l¹i nh÷ng ®iÒu nãi trªn ®©y, nh÷ng ng−êi neandertal, råi vÒ sau bëi<br /> cã thÓ ®Þnh nghÜa v¨n ho¸ nh− mét nh÷ng ng−êi ®· c¶i biÕn nã thµnh tæ hîp<br /> ph−¬ng thøc ®Æc biÖt cña sù tån t¹i con v¨n ho¸ siªu ®å ®¸ cò (c¸c nÒn v¨n ho¸<br /> ng−êi mµ ngoµi con ng−êi ra, kh«ng thÝch gravetis, oriniac, madlen v.v...).<br /> hîp ®èi víi bÊt kú ai. Trong mét lo¹t ý<br /> kiÕn kh¼ng ®Þnh t−¬ng tù nh− vËy, ®−îc Nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i cña viÖc<br /> nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn h¬n c¶ lµ ®Þnh nghÜa x¸c ®Þnh niªn ®¹i vµ nh÷ng ph¸t hiÖn míi<br /> cña G. Knabe lµ ng−êi nhËn ®Þnh v¨n ho¸ ë Nam Phi ®· cho phÐp “lµm giµ ®i”<br /> “nh− mét d¹ng (modus) ®Æc biÖt cña sù chñng lo¹i homo sapiens −íc chõng 100<br /> tån t¹i x· héi-lÞch sö” (V¨n ho¸ häc, ngh×n tuæi vµ x¸c ®Þnh tuæi cña nã chõng<br /> 1998, st.5). Tuy nhiªn, nh÷ng kh¸m ph¸ 130 ngh×n-150 ngh×n tuæi (Oppengeimer,<br /> khoa häc cña hai thËp kû gÇn ®©y ®ang 2004; Beidzhent, 2004). Tr−íc ®©y tuæi<br /> ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò nghiªm tóc tr−íc cña chóng ta ®−îc x¸c ®Þnh chõng 40<br /> c©u danh ng«n ®ã vèn ®· biÕn thµnh mét ngh×n tuæi (Nestrukh, 1970). Tuy nhiªn<br /> ®Þnh ®Ò triÕt häc. ng−êi neandertal vÉn lµ “nh÷ng ng−êi<br /> anh” cña chóng ta (hä giµ h¬n chóng ta<br /> 1. Trong ngµnh cæ nh©n häc trong mét chõng 50 ngh×n tuæi vµ rêi khái vò ®µi<br /> thêi gian dµi cã mét vÕt th−¬ng ch¶y m¸u lÞch sö còng kho¶ng chõng c¸ch ®©y 40<br /> kh«ng liÒn. NÕu nh− mét trong nh÷ng ngh×n-50 ngh×n n¨m, cã gi¶ thuyÕt cho<br /> chñng lo¹i ng−êi v−în homo erectus ®−îc r»ng hä bÞ tiªu diÖt bëi nh÷ng ng−êi em<br /> mäi ng−êi thõa nhËn lµ “cô tæ” cña chóng homo sapiens cña m×nh (Nazaretjan,<br /> ta, cßn c¸c chñng lo¹i anh em homo 1996) mÆc dÇu hä còng xuÊt th©n tõ<br /> Ph¶i ch¨ng v¨n hãa… 53<br /> <br /> homo helmei (bëi vËy trong mét lo¹t Ên lèi sèng vµ c¸ch ho¹t ®éng cña homo<br /> phÈm vµo nh÷ng n¨m 70-80 thÕ kû tr−íc, helmei hoµn toµn phï hîp víi c¸c ®Þnh<br /> hä ®−îc gäi lµ homo sapiens neandertalis, nghÜa vÒ v¨n ho¸ cña con ng−êi vèn tr−íc<br /> b»ng c¸ch ®ã ng−êi ta nhÊn m¹nh r»ng ®©y ®−îc nªu lªn trong mÊy trang s¸ch.<br /> neandertal còng lµ ng−êi, cã ®iÒu thuéc Nh− vËy, kh¶o cæ häc ®· dÉn tíi kÕt luËn<br /> chñng lo¹i kh¸c). Cã lÏ sù gÇn gòi nguyªn r»ng v¨n ho¸ l©u ®êi h¬n homo sapiens,<br /> thuû ®ã ®ång thêi còng trë thµnh nguyªn nã ra ®êi sím h¬n kho¶ng 100 ngh×n-150<br /> nh©n cña viÖc ng−êi neandertal vÒ mÆt ngh×n n¨m.<br /> sinh lý ®· gièng nhiÒu h¬n víi homo 2. Nh÷ng ph¸t hiÖn sau ®©y ®Æt chóng<br /> helmei so víi con ng−êi hiÖn nay (thÕ mµ ta tr−íc mét vÊn ®Ò thÕ giíi quan cßn<br /> tr−íc khi cã sù can thiÖp cña nh÷ng nhµ phøc t¹p h¬n nhiÒu. Nh− mäi ng−êi ®Òu<br /> di truyÒn häc, ng−êi ta chØ c¨n cø vµo biÕt, vµo nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, c¸c<br /> h×nh th¸i häc, tøc lµ “nh÷ng sù gièng ph−¬ng tiÖn cña viÖc quan s¸t tÇm xa<br /> nhau” ®èi víi nh÷ng chñng lo¹i ®· ®−îc b»ng quang häc vµ quay phim (tõ trªn vÖ<br /> biÕt, ®Ó x¸c ®Þnh së h÷u vÒ mÆt chñng lo¹i tinh nh©n t¹o cña Tr¸i ®Êt cã thÓ nh×n<br /> cña hµi cèt, ®iÒu nµy ®«i khi ®· dÉn tíi thÊy râ vµ chôp ¶nh ®−îc mét con tem<br /> nh÷ng sai lÇm, bëi lÏ còng cã nh÷ng d¸n trªn chiÕc b× th−), còng nh− nh÷ng bé<br /> chñng lo¹i gièng nhau vÒ mÆt h×nh th¸i c¶m biÕn v« tuyÕn ®iÖn tö vèn cho phÐp<br /> häc, nh−ng kh¸c nhau vÒ mÆt di truyÒn theo dâi, nghe thÊy vµ quan s¸t gi¸n tiÕp<br /> häc). Hä còng kÕ thõa v¨n ho¸ mustie, c¸c sù kiÖn x¶y ra trong khu rõng rËm,<br /> ®iÒu nµy dÉn tíi sù lÇm lÉn trong mét trong hang nói hoÆc d−íi ®é s©u cña §¹i<br /> thêi gian dµi vµ nh÷ng khã kh¨n cho viÖc d−¬ng trªn thÕ giíi, ®· ®−îc hoµn thiÖn<br /> x¸c ®Þnh ®Æc tr−ng cña homo helmei trong mét c¸ch ®¸ng kÓ. C¸c nhµ phong tôc häc<br /> sè rÊt nhiÒu hµi cèt cña homo vµ c¸c nhµ sinh häc x· héi nghiªn cøu<br /> neandertalis. hµnh vi cña loµi vËt trong nh÷ng ®iÒu<br /> kiÖn tù nhiªn ®èi víi chóng vµ nhÊt lµ<br /> Nh©n ®©y cÇn ph¶i nhÊn m¹nh mét hµnh vi x· héi cña chóng ®· tÝch cùc sö<br /> ®iÒu rÊt quan träng. MÆc dÇu c¸c nhµ dông nh÷ng thµnh tùu kü thuËt nµy.<br /> kh¶o cæ häc hay dïng thuËt ng÷ “v¨n Trªn giao ®iÓm cña khoa phong tôc häc<br /> ho¸” ®Ó ®Þnh vÞ nh÷ng s¶n phÈm trong ®¹i c−¬ng vµ khoa ®éng vËt häc thËm chÝ<br /> ho¹t ®éng sinh sèng cña c¸c chñng lo¹i ®· h×nh thµnh nªn mét khuynh h−íng<br /> ng−êi, song tr−íc khi cã sù xuÊt hiÖn cña chuyªn biÖt - hµnh vi x· héi cña loµi vËt.<br /> homo helmei vµ v¨n ho¸ mustie, tÊt c¶ c¸c<br /> nÒn v¨n ho¸ kh¶o cæ häc tån t¹i tr−íc ®ã, Nh÷ng nghiªn cøu míi nhÊt trong<br /> xÐt vÒ thùc chÊt, lµ nh÷ng kü nghÖ ®Þa lÜnh vùc nµy víi viÖc sö dông c¸c ph−¬ng<br /> ph−¬ng chÕ t¸c ®¸. Vµ chØ cã v¨n ho¸ tiÖn kü thuËt cã hiÖu qu¶ cao ®· cho phÐp<br /> mustie lµ ®· ®Ó l¹i cho chóng ta, ngoµi ®i tíi nh÷ng kÕt luËn cßn ®¸ng ng¹c<br /> nh÷ng dông cô b»ng ®¸, nh÷ng ®å t¹o t¸c nhiªn h¬n so víi nh÷ng g× ®· ®−îc miªu<br /> (artefact) nh− viÖc mai t¸ng mang tÝnh t¶ ë phÇn trªn. §ã chÝnh lµ: hµnh vi x·<br /> chÊt nghi lÔ, viÖc sö dông thuèc nhuém héi cña loµi vËt vÒ mÆt chøc n¨ng tÐ ra<br /> nh©n t¹o, nh÷ng h×nh thï mang tÝnh chÊt cßn gÇn gòi h¬n víi v¨n ho¸ loµi ng−êi so<br /> t−îng tr−ng ®−îc kh¾c nguÖch ngo¹c trªn víi nh÷ng ®iÒu mµ thËm chÝ nh÷ng ng−êi<br /> v¸ch nói, trªn phiÕn ®¸ hoÆc trªn nh÷ng cã ®Çu ãc t−ëng t−îng t¸o b¹o nhÊt cã thÓ<br /> khóc x−¬ng (Sher, Vishnjackii, Blednova, nghÜ ra. §Æc biÖt ®iÒu nµy cã liªn quan tíi<br /> 2004). H¬n n÷a, cÇn ph¶i thÊy r»ng nh÷ng loµi vËt cã vó ë tr×nh ®é ph¸t triÓn<br /> nh÷ng ®å t¹o t¸c ®ã th−êng thÊy kh«ng cao (sèng trªn mÆt ®Êt còng nh− ë d−íi<br /> chØ ë thêi hËu mustie (trong v¨n ho¸ cña biÓn) (Morris, 2001; Nikonov, 2004).<br /> ng−êi neandertalis), nh÷ng dÊu tÝch cña NÕu nh− dùa vµo quan ®iÓm triÕt häc<br /> chóng cßn ®−îc ph¸t hiÖn trong sè nh÷ng næi tiÕng cña E. Cassirer lµ ng−êi ®· ®Þnh<br /> di tÝch cña thêi s¬ mustie, tøc lµ ë thêi kú nghÜa v¨n ho¸ nh− lµ mét hÖ thèng ho¹t<br /> homo helmei (Oppenheimer, 2004) tøc lµ ®éng mang tÝnh chÊt t−îng tr−ng<br /> 54 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2007<br /> <br /> (Cassirer, 1923-1929) vµ mét quan ®iÓm trao ®æi víi nhau b»ng th«ng tin tÝn hiÖu<br /> cßn triÖt ®Ó h¬n cña L. White, tõng gäi vèn kh«ng hÒ cã tÝnh chÊt thÈm mü.<br /> v¨n ho¸ lµ “kü nghÖ cña nh÷ng h×nh thøc Trong chuång ngùa còng th−êng cã hiÖn<br /> mang tÝnh t−îng tr−ng (White, 1959, t−îng t−¬ng tù: khi mét con ngùa hý lªn<br /> tr.38), th× cuéc sèng vµ hµnh vi cña loµi th× nh÷ng con ngùa kh¸c b¾t ®Çu lªn<br /> vËt, ®em so víi con ng−êi, cßn mang tÝnh tiÕng ®¸p l¹i. ThÕ nh−ng khØ vµ mét sè<br /> chÊt t−îng tr−ng h¬n gÊp nhiÒu lÇn ®éng vËt cã vó kh¸c, nhÊt lµ nh÷ng ®éng<br /> (Lorens, 1994; Pljusnin, 1990; Nikonov, vËt sèng ë d−íi n−íc nh− c¸ heo, c¸ voi, s−<br /> 2004). tö biÓn..., l¹i rÊt thiªn vÒ ca h¸t (tËp thÓ).<br /> TÊt nhiªn ©m vùc cña mçi loµi vËt ®Òu rÊt<br /> Theo ý kiÕn cña c¸c nhµ phong tôc ®Æc tr−ng vµ tai con ng−êi kh«ng ph¶i bao<br /> häc, phÇn lín thêi gian ®−îc sö dông giê còng ph©n biÖt ®−îc, ch¼ng h¹n, chØ cã<br /> trong m«i tr−êng x· héi cña chóng (trong c¸c thiÕt bÞ riªng míi ghi l¹i ®−îc tiÕng<br /> bÇy ®µn), loµi vËt dµnh cho ho¹t ®éng h¸t cña c¸ heo. Tuy thÕ, c¸c nhµ nghiªn<br /> mang tÝnh chÊt t−îng tr−ng thuÇn tuý, cøu ®· thÊy nhiÒu tr−êng hîp khi mét<br /> hay nãi chÝnh x¸c h¬n, cho ho¹t ®éng ®µn sóc vËt nµo ®ã qu©y quÇn l¹i víi<br /> mang tÝnh chÊt giao tiÕp-t−îng tr−ng: nhau vµ b¾t ®Çu ca h¸t trong ph¹m vi ©m<br /> chóng thùc hiÖn nh÷ng ®éng t¸c th©n thÓ vùc cña chóng, th−êng lµ h¸t ®ång ca<br /> mang tÝnh chÊt tÝn hiÖu hay lµm nh÷ng (Nikonov, 2004). Theo c¸c nhµ phong tôc<br /> ®iÖu bé mang tÝnh chÊt tÝn hiÖu, ®«i khi häc, thÓ thøc nµy lµ mét trong nh÷ng<br /> chØ lµ ®Ó ®¸nh dÊu l·nh thæ, ®iÒu ®ã còng d¹ng grumming mét kiÓu giao tiÕp x· héi<br /> lµ ho¹t tÝnh t−îng tr−ng. C¸c nhµ ®éng ®Æc biÖt trong nhãm, khi Êy c¸c con vËt<br /> vËt häc chuyªn nghiªn cøu loµi linh tr×nh bµy cho nhau biÕt t©m tr¹ng cña<br /> tr−ëng ®· cho r»ng phÇn lín nh÷ng ho¹t m×nh (Butovskaja, 1999). TÊt nhiªn,<br /> ®éng mang tÝnh chÊt t−îng tr−ng Êy trùc grumming cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau,<br /> tiÕp hay gi¸n tiÕp g¾n liÒn víi ®êi sèng nh−ng ®iÒu quan träng ®èi víi chóng ta lµ<br /> t×nh dôc cña khØ (Morris, 2001). NÕu qu¶ b¶n th©n nguyªn t¾c sau ®©y: chóng tô<br /> lµ nh− vËy vµ nh÷ng ®iÒu quan s¸t t−¬ng häp l¹i víi nhau ®Ó ph« bµy quan hÖ tèt<br /> tù cã thÓ phæ biÕn sang c¶ c¸c con vËt ®Ñp ®èi víi nhau. Vµ sau sù viÖc Êy liÖu cã<br /> kh¸c th× n¶y ra mét sù so s¸nh ®èi chiÕu ai ®ã sÏ kh¼ng ®Þnh r»ng loµi vËt kh«ng cã<br /> víi luËn ®iÓm næi tiÕng cña Freud cho v¨n ho¸ riªng cña chóng?<br /> r»ng phÇn lín nh÷ng ho¹t ®éng mang<br /> tÝnh chÊt qui −íc vÒ v¨n ho¸ (tøc lµ tÝnh<br /> chÊt t−îng tr−ng) cña con ng−êi ®−îc Cã mét thêi trong c¸c s¸ch b¸o ng−êi ta<br /> quyÕt ®Þnh vÒ mÆt t×nh dôc (Freud, 1989). ®· h¨ng h¸i th¶o luËn vÊn ®Ò: liÖu loµi vËt<br /> cã trÝ kh«n hay kh«ng? (Fichel, 1990; Rjuz,<br /> Nh−ng thËm chÝ nÕu l·ng quªn ®i 1977; Haind, 1975; Lorenc, 1969; Moiseev,<br /> thuyÕt t−îng tr−ng cña v¨n ho¸ th× còng 1989; Chreider, 1979). Lêi kh¼ng ®Þnh<br /> theo quan ®iÓm vÒ −u thÕ mang tÝnh chÊt mang tÝnh chÊt truyÒn thèng cho r»ng,<br /> ®iÒu tiÕt-x· héi cña nã, vÒ sù giao tiÕp vµ loµi vËt nãi chung kh«ng cã kh¶ n¨ng t−<br /> còng theo quan ®iÓm cña thuyÕt tÝch luü duy trõu t−îng vµ chØ cã nh÷ng b¶n n¨ng<br /> kinh nghiÖm x· héi, cña thuyÕt bæ sung bÈm sinh vµ ®−îc tiÕp thu míi ®iÒu khiÓn<br /> vµ hç trî t−¬ng t¸c, vµ theo quan ®iÓm vÒ hµnh vi cña chóng mµ th«i, vµo nh÷ng<br /> n¨ng khiÕu tËp luyÖn, hµnh vi cña loµi n¨m gÇn ®©y cµng ngµy cµng g©y nªn mét<br /> vËt, thËm chÝ trªn b×nh diÖn thÈm mü, ®· th¸i ®é thËn träng. Dï sao th× còng kh«ng<br /> béc lé sù gÇn gòi víi v¨n ho¸ loµi ng−êi nªn kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã mét c¸ch ch¾c<br /> nhiÒu h¬n lµ chóng ta quan niÖm cho tíi ch¾n cho ®Õn khi chóng ta t¹m thêi ch−a<br /> nay. Ch¼ng h¹n, chóng ta cho r»ng trong t×m ra ®−îc nh÷ng ph−¬ng thøc pháng vÊn<br /> sè loµi vËt chØ cã chim míi biÕt hãt. chÝ Ýt mét con dª (hoÆc mét con mÌo, con<br /> Nh−ng thËt trí trªu, loµi chim nãi chung ruåi, con c¸ v.v...). Nh÷ng kÕt luËn ®−îc<br /> kh«ng hãt mµ chØ “nãi chuyÖn” b»ng thø rót ra trªn c¬ së cña nh÷ng quan s¸t<br /> ng«n ng÷ riªng cña chóng, tøc lµ chóng thuÇn tuý ®èi víi hµnh vi cña chóng, tÊt<br /> Ph¶i ch¨ng v¨n hãa… 55<br /> <br /> nhiªn lµ rÊt sóc tÝch vµ ®«i khi rÊt ®Æc s¾c, thÓ gäi toµn bé nh÷ng nguyªn t¾c sinh tån<br /> nh−ng, hìi «i, kh«ng ®Çy ®ñ vµ thiÕu søc cña chóng lµ v¨n ho¸ hay kh«ng. Khoa häc<br /> thuyÕt phôc. Nh÷ng kh¶ n¨ng tÝch cùc m« kh«ng nghiªn cøu nh÷ng g× cßn ch−a ®−îc<br /> pháng cña loµi vËt, kh¶ n¨ng häc hái, b¾t kh¸m ph¸ vµ kh«ng thÓ quan s¸t, ®o ®Õm,<br /> ch−íc, kh¶ n¨ng chän lùa cã ý thøc (tøc lµ ph©n tÝch ®−îc. Ch¼ng h¹n nghiªn cøu<br /> ®−îc gi¶i thÝch vÒ mÆt logic) cña chóng b»ng chøng vÒ sù tån t¹i cña ThÇn linh.<br /> trong t×nh huèng cã nhiÒu ph−¬ng ¸n, nãi Nh−ng kh«ng ph¶i v× ®iÒu nµy kh«ng thÓ<br /> ®óng ra, ®· chøng minh cho sù hiÖn h÷u cã ®−îc, mµ bëi v× nã kh«ng thÓ ®−îc kh¶o<br /> cña trÝ kh«n vµ cña nh÷ng c¬ së trÝ tuÖ rÊt s¸t b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn khoa häc.<br /> cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng v¨n ho¸ chñng lo¹i T«i muèn nãi vÒ c¸i kh¸c. Gi¶ dô v¨n<br /> cña chóng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ho¸ ngang b»ng víi con ng−êi. Nh−ng t¹i<br /> ng−êi ta th−êng gÆp sù so s¸nh gi÷a sao l¹i cho r»ng chóng ta còng chÝnh lµ<br /> nh÷ng con khØ ®−îc nghiªn cøu (ng−êi ta nh÷ng ng−êi ngang b»ng víi v¨n ho¸? Ai<br /> tiÕn hµnh nh÷ng thÝ nghiÖm kh¸ phøc t¹p chøng minh ®−îc r»ng sù tiÕn ho¸ sinh<br /> trong viÖc huÊn luyÖn mét sè h×nh th¸i häc cña cuéc sèng trªn Tr¸i ®Êt kÕt thóc<br /> cña c¸ch øng xö vµ c¸ch c¶m nhËn thÕ giíi b»ng chñng lo¹i homo sapiens? NÕu nh−<br /> cña con ng−êi cho chóng), nh÷ng con v−în lÊy thêi h¹n cña sù tån t¹i vÒ mÆt chñng<br /> h×nh ng−êi vèn lµ tæ tiªn cña loµi ng−êi mµ lo¹i cña tæ tiªn gÇn gòi víi chóng ta lµ<br /> v¨n ho¸ ®−îc t¸i t¹o trªn c¬ së nh÷ng vËt homo helmei vµ homo neandertalis chõng<br /> ph¸t hiÖn vÒ kh¶o cæ häc vµ nh÷ng ®øa trÎ 200 ngh×n n¨m lµm c¬ së th× homo sapiens<br /> (Sher, Vishnjackii, Blednova, 2004). Trong ®· tån t¹i gÇn 70% thêi h¹n ®−îc giµnh<br /> hµnh vi cña chóng vµ trong møc ®é ph¸t<br /> cho nã, vµ ch−a biÕt chõng sau 50 ngh×n-<br /> triÓn cña trÝ tuÖ, c¸c nhµ khoa häc ®· t×m 60 ngh×n n¨m n÷a sÏ cã thÓ ®Õn giai ®o¹n<br /> thÊy nhiÒu ®iÓm chung, ®iÒu ®ã lµ b»ng tiÕn ho¸ tiÕp theo, mµ theo quan ®iÓm cña<br /> chøng gi¸n tiÕp cho thÊy r»ng loµi vËt chÝ<br /> vÊn ®Ò chóng ta ®ang quan t©m, xuÊt hiÖn<br /> Ýt còng cã nh÷ng h×nh thøc ph«i thai cña<br /> mét nÒn v¨n ho¸ “hËu sapiens” míi.<br /> trÝ tuÖ vµ t− duy trõu t−îng.<br /> Chóng ta sÏ hy väng r»ng chóng ta sÏ<br /> Cßn cã mét b»ng chøng n÷a. V¨n ho¸ lµ c¬ së ®èi víi sù tiÕn ho¸ trong t−¬ng lai.<br /> cña con ng−êi kh«ng ®−îc chuyÓn giao vÒ Song ®iÒu nµy hoµn toµn kh«ng b¾t buéc.<br /> mÆt di truyÒn häc mµ chØ ®−îc lÜnh héi LÞch sö cña sù tiÕn ho¸ ®Çy rÉy nh÷ng<br /> trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc. ViÖc loµi vËt cã nghÞch lý vµ nh÷ng b−íc ngoÆt bÊt ngê<br /> nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc biÖt ®èi víi viÖc häc nhÊt. Ch¼ng h¹n sù tiÕn ho¸ cña ®êi sèng<br /> hái, ®èi víi viÖc thay ®æi c¸c khu«n mÉu trÝ tuÖ chñ yÕu ph¸t triÓn theo h−íng cña<br /> øng xö d−íi ¶nh h−ëng cña nh÷ng ®iÒu loµi linh tr−ëng bëi lÏ chóng cã tr×nh ®é<br /> kiÖn thay ®æi v.v... l¹i mét lÇn n÷a chøng cao nhÊt vÒ mèi t−¬ng quan gi÷a khèi<br /> tá sù hiÖn h÷u ë chóng tÊt c¶ nh÷ng n¨ng l−îng vµ träng l−îng cña bé ãc so víi khèi<br /> khiÕu bÈm sinh mµ cã thÓ gäi lµ nh÷ng l−îng vµ träng l−îng cña th©n thÓ<br /> n¨ng khiÕu s¸ng t¹o khai sinh ra v¨n ho¸. (Lambert, 1991). Nh−ng c¸ heo vµ qu¹<br /> TÊt nhiªn, nh÷ng biÓu hiÖn v¨n ho¸ x· héi còng hÇu nh− cã nh÷ng chØ sè nh− vËy<br /> cña loµi vËt thua kÐm xa nh÷ng biÓu hiÖn (Pljusnin, 1900). Do ®ã, vÒ mÆt lý luËn rÊt<br /> Êy cña con ng−êi (nhÊt lµ ë c¸c chñng lo¹i cã thÓ cã tr−êng hîp lµ sù tiÕn ho¸ ë thêi<br /> cã liªn quan tíi tr×nh ®é thÊp cña sù ph¸t ®¹i “post homo” sÏ ®i theo h−íng kh¸c,<br /> triÓn mang tÝnh chÊt tiÕn ho¸) vµ thËm chÝ ch¼ng h¹n, cña loµi qu¹, cßn nh÷ng cùu<br /> ë c¸c loµi vËt cao cÊp (ch¼ng h¹n, loµi cã sapiens th× sÏ nh¶y t©ng t©ng gi÷a c©y<br /> vó), nh÷ng biÓu hiÖn Êy nÕu so víi con b¹ch d−¬ng vµ c©y liÔu hoµng ®iÖp.<br /> ng−êi th× cã thÓ gäi lµ v¨n ho¸ ph«i thai,<br /> nh−ng dï sao vÉn lµ v¨n ho¸. Song ®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu chñ yÕu.<br /> §iÒu chñ yÕu lµ ë chç t«i ®−a ra ba luËn<br /> 3. T«i chñ t©m kh«ng ®¶ ®éng tíi vÊn cø rÊt quan träng ®Ó chèng l¹i luËn ®iÓm<br /> ®Ò vÒ sù tån t¹i cña c¸c nÒn v¨n minh coi v¨n ho¸ lµ mét thø h×nh th¸i së h÷u<br /> ngoµi tr¸i ®Êt vµ vÒ viÖc liÖu chóng ta cã riªng cña ®êi sèng con ng−êi. Kh¸i qu¸t l¹i<br /> 56 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2007<br /> <br /> nh÷ng ®iÒu ®· ®Ò cËp tíi, t«i muèn ®Þnh ®iÒu ¸c). M. 1994.<br /> nghÜa v¨n ho¸ (d−íi ¸nh s¸ng cña nh÷ng 6. Lorenc K. Sù tiÕn ho¸ cña nghi lÔ trong<br /> kh¸m ph¸ khoa häc míi nhÊt) nh− lµ c¬ së m«i tr−êng sinh häc vµ tù nhiªn. Thiªn<br /> cã néi dung phong phó mang tÝnh chÊt néi nhiªn, 1969, No11.<br /> chñng cña sù cïng tån t¹i tËp thÓ vµ sù t¸c<br /> ®éng qua l¹i gi÷a c¸c chñng lo¹i sinh vËt 7. Moiseev N. N. ThuyÕt tiÕn ho¸ toµn n¨ng<br /> sèng trªn Tr¸i ®Êt (kÓ c¶ con ng−êi, mÆc vµ sù ph¶n tiÕn ho¸. Thiªn nhiªn, 1989,<br /> dÇu kh«ng chØ riªng cã con ng−êi). T«i xin No4.<br /> nhÊn m¹nh r»ng, vÊn ®Ò ë ®©y chÝnh lµ 8. Morris D. Con khØ trÇn trôi. Con ng−êi<br /> nãi vÒ nh÷ng c¬ së cã néi dung phong phó, theo quan ®iÓm cña nhµ ®éng vËt häc.<br /> cßn nh÷ng h×nh th¸i lµ thuéc ph¹m vi SPb. 2001.<br /> nghiªn cøu cña nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn cho<br /> 9. Nazaretjan A. P. Sù x©m kÝch, ®¹o ®øc vµ<br /> c¸c bé m«n khoa häc kh¸c.<br /> nh÷ng cuéc khñng ho¶ng trong qu¸ tr×nh<br /> ph¸t triÓn v¨n ho¸ thÕ giíi (§ång vËn häc<br /> cña tiÕn tr×nh lÞch sö). M. 1966.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o 10. Nestrukh M. F. Nguån gèc con ng−êi. M.<br /> 1970.<br /> 1.Beidzhent M. Kh¶o cæ häc cÊm ®Þa. M. 11.Nikonov A. P. KhØ. LÞch sö lín vÒ mét ®Æc<br /> 2004 chñng nhá. M. 2004.<br /> 2. Butovskaja M. L. Phong tôc häc hiÖn ®¹i 12.Oppengeimer S. Sù trôc xuÊt khái Edem.<br /> vµ nh÷ng huyÒn tho¹i vÒ sù c©n b»ng bÞ Ký sù vÒ sù bïng næ d©n sè. M. 2004.<br /> huû ho¹i gi÷a sù x©m kÝch vµ kiÒm chÕ<br /> cña con ng−êi. ONS, 1999, No4. 13. Orlova E. A. §¹i c−¬ng nh©n häc x· héi<br /> vµ nh©n häc v¨n ho¸, M. 1994.<br /> 3. V¨n ho¸ häc, thÕ kû XX. B¸ch khoa toµn<br /> th−, SPb. 1998. 14. Pljusnin Ju. M. VÊn ®Ò tiÕn ho¸ x· héi<br /> 4. Lambert D. Con ng−êi tiÒn sö. CÈm nang sinh häc. Novosibirsk, 1990.<br /> Cambridge, L. 1991.<br /> (xem tiÕp trang 43)<br /> 5. Lorenc K. Sù x©m kÝch (c¸i ®−îc gäi lµ<br />