Tham khảo tài liệu 'phần 2: chương 4: kết cấu của tác phẩm văn học - lý luận văn học', tài liệu phổ thông, ôn thi đh-cđ phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
AMBIENT/
Chủ đề:
Nội dung Text: Phần 2: Chương 4: Kết cấu của tác phẩm văn học - Lý luận văn học
- Chöông boán:
KEÁT CAÁU CUÛA TAÙC PHAÅM VAÊN HOÏC
I. KHAÙI NIEÄM :
a. Taùc phaåm vaên hoïc laø moät chænh theå ngheä thuaät ñoäc ñaùo. Ñeå xaây
döïng neân chænh theå ñoù nhaø vaên phaûi suy nghó toå chöùc caùc yeáu toá trong taùc
phaåm sao cho coù ngheä thuaät nhaát: caùi gì taû tröôùc, caùi gì taû sau, chi tieát naøo
toâ daäm, chi tieát naøo chæ chaám phaù, saép xeáp caùc söï kieän, caùc chöông hoài nhö
theá naøo v.v... Caùch toå chöùc naøy goïi laø keát caáu cuûa taùc phaåm.
Keát caáu ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaên hoïc laø caùch toå chöùc, saép xeáp
caùc yeáu toá trong taùc phaåm thaønh moät chænh theå ngheä thuaät.
Chöùc naêng bao truøm cuûa keát caáu laø toå chöùc caùc yeáu toá thaønh moät
chænh theå ngheä thuaät. Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø nhaø vaên saùng taïo ra
.v n
caùc yeáu toá tröôùc roài sau ñoù môùi saép xeáp laïi. Keát caáu xuaát hieän cuøng luùc vôùi
söï mieâu taû, söï traàn thuaät nhö coù truyeän thì coù caùch döïng truyeän, coù töù thô
4 h
thì coù caùch caáu töù, coù nhaân vaät thì coù caùch xaây döïng nhaân vaät... Töông öùng
vôùi moãi caùch keát caáu coù yù nghóa hình töôïng khaùc nhau. Chaúng haïn vôùi
c2
Ngöôøi thaày ñaàu tieân T. Aimatov coù theå keå caâu chuyeän baét ñaàu töø ñaàu cho
ñeán heát. Nhöng caùch keát caáu naøy khoâng coù yù nghóa ngheä thuaät cao. OÂng ñaõ
ih o
baét ñaàu baèng noãi traên trôû cuûa moät hoïa só veà vieäc veõ moät böùc tranh vôùi hai
caây phong. Töø noãi traên trôû aáy, taùc giaû keå laïi caâu chuyeän trong söï hoài töôûng
cuûa nhaân vaät chính veà nhöõng naêm thaùng ñaõ qua, nhöõng naêm thaùng ñaõ taïo
V u
neân "böùc tranh cuoäc ñôøi" maø hai caây phong nhö moät chöùng nhaân. Vôùi loái
keát caáu ñeå cho caâu chuyeän hieän daàn ra trong söï "nhôù laïi" cuûa nhaân vaät,
laøm cho nhöõng söï vieäc ñöôïc keå khoâng chæ laø nhöõng söï kieän maø coøn laø
nhöõng chieâm nghieäm, nhöõng kæ nieäm cuoäc ñôøi khoâng theå queân. "Hai caây
phong" vôùi hình aûnh "ngöôøi thaày ñaàu tieân" trôû neân coù söï rung ñoäng maõnh
lieät.
Moät keát caáu coù giaù trò khoâng nhöõng laøm cho taùc phaåm trôû thaønh
chænh theå maø coøn taêng cöôøng tính ngheä thuaät cuûa taùc phaåm, cuõng nhö seõ
goùp phaàn laøm saâu saéc hôn tö töôûng, tình caûm, noäi dung ñöôïc boäc loä trong
taùc phaåm. Trong caùc tieåu thuyeát chöông hoài coå ñieån Trung Quoác ñeå taïo
neân söï cuoán huùt, söï hoài hoäp, caùc nhaø vaên thöôøng duøng loái keát caáu "baéc
caàu" giöõa caùc hoài, baèng caùch thöôøn g choïn söï kieän caêng thaúng nhaát laøm
ñieåm döøng keát thuùc moät hoài roài ñöa ra lôøi heïn "muoán bieát theá naøo xin xem
hoài sau seõ roõ". Vôùi caùch keå naøy, caâu chuyeän khoâng chæ ñöôïc keå lieàn maïch
57
- maø coøn taïo ñöôïc söï haáp daãn trong caùch keå chuyeän. Ñaây laø caùch keát caáu coù
giaù trò ngheä thuaät. Hay nhö trong baøi thô Beân kia soâng Ñuoáng cuûa Hoaøng
Caàm, nhaø thô ñaõ choïn caâu thô "Beân kia soâng Ñuoáng" laøm môû ñaàu cho nhieàu
ñoaïn thô, vaø nhôø ñoù ñaõ dieãn taû ñöôïc nhieàu "yù ôû ngoaøi lôøi": caâu thô ñöôïc
nhaéc ñi nhaéc laïi nhö aâm vang cuûa moät noãi loøng yeâu thöông, nhôù nhung da
dieát vuøng ñaát beân kia soâng. Thaønh ra caâu thô khoâng coøn laø moät caâu mieâu
taû nöõa maø aâm vang tha thieát nhö tieáng goïi. Nhôø keát caáu truøng ñieäp naøy nhaø
thô ñaõ taïo ñöôïc aâm vang khoâng döùt cuûa baøi thô caû khi ñaõ kheùp trang saùch
laïi roài. Nhö vaäy keát caáu vöøa giöõ vai troø toå chöùc taùc phaåm, vöøa goùp phaàn
theå hieän noäi dung, vöøa laøm cho taùc phaåm coù giaù trò ngheä thuaät cao hôn. Do
vaäy, khi xem xeùt taùc phaåm khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán keát caáu ngheä thuaät
cuûa taùc phaåm.
b. Keát caáu ngheä thuaät cuûa taùc phaåm xeùt trong caùc moái quan heä chænh theå
thöôøng ñöôïc ñeà caäp ñeán treân hai bình dieän laø keát caáu vaên baûn (hay coøn goïi laø
beân ngoaøi vaø keát caáu beân trong.
.v n
keát caáu traàn thuaät) vaø keát caáu hình töôïng. Cuõng coù khi ngöôøi ta goïi laø keát caáu
Keát caáu vaên baûn hay coøn goïi laø keát caáu traàn thuaät ñöôïc theå hieän qua
h
boá cuïc cuûa taùc phaåm. Ñoù laø keát caáu beà maët bao goàm söï saép xeáp, phaân boá
4
c2
caùc phaàn cuûa noäi dung vaøo caùc chöông, hoài, tieát, ñoaïn hay maøn, lôùp, caûnh
nhaát ñònh trong vaên baûn. ÔÛ bình dieän naøy ngöôøi ta thöôøng xem xeùt cuoán
ih o
tieåu thuyeát coù maáy chöông; baøi thô coù maáy khoå, maáy ñoaïn; vôû kòch coù maáy
lôùp, maáy hoài; ôû moãi chöông ñoaïn ñoù noäi dung chính laø gì v.v... Saâu hôn nöõa
laø ñi vaøo söï töông quan giöõa caùc phaàn ñoaïn ñoù vôùi noäi dung ñöôïc theå hieän
u
coù yù nghóa ngheä thuaät, coù giaù trò tö töôûng nhö theá naøo v.v... (1)
V
Keát caáu hình töôïng laïi gaén lieàn vôùi söï toå chöùc theá giôùi ngheä thuaät
beân trong cuûa taùc phaåm. Keát caáu hình töôïng do ñoù seõ bao goàm vieäc toå chöùc
caùc söï kieän, caùch saép xeáp caùc chi tieát, caùch boá trí heä thoáng nhaân vaät cho
ñeán caùch mieâu taû, caùch daãn chuyeän, caùch caáu töù... Chaúng haïn ñeå laøm baät
noåi söï coâ ñôn cuûa ngöôøi vôï ñôïi choàng hai möôi naêm, Höõu Thænh ñaõ ñaët
hình aûnh leû loi cuûa ngöôøi vôï beân caïnh nhöõng hình aûnh ñoâng ñuùc, coù ñoâi
laøm cho caûm giaùc coâ ñôn döôøng nhö caøng ñöôïc taêng leân:
Chò thieáu anh neân chò thöøa ra truyeän
rong gioã teát hoï haøng noäi ngoaïi
bao nhieâu tieáng cöôøi vaãn coâi cuùt moät mình
... ... ... ... ... ...
Moät mình moät maâm côm
Ngoài beân naøo cuõng leäch
58
- Chò choân tuoåi thanh xuaân trong maù luùm ñoàng tieàn.
HÖÕU THÆNH - Ñöôøng tôùi thaønh phoá
Hay nhö ñeå mieâu taû noãi ñau bò töø choái laøm ngöôøi löông thieän cuûa Chí
Pheøo, Nam Cao mieâu taû Thò Nôû thaät xaáu vôùi yù nghóa: ñeán moät ngöôøi nhö
Thò Nôû coøn töø choái haén thì coøn ai coù theå chaáp nhaän haén trong ñôøi naøy ñöôïc.
Ñaây laø noãi ñau maø cuõng laø noãi tuyeät voïng cuûa Chí Pheøo.
Haàu heát caùc bieän phaùp ngheä thuaät, caùc caùch thöùc mieâu taû ñeàu coù yù
nghóa toå chöùc theá giôùi ngheä thuaät taùc phaåm, ñeàu coù theå phaân tích döôùi goùc
ñoä keát caáu.
c. Keát caáu ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaên hoïc cuõng chòu quy ñònh cuûa
quy luaät loaïi theå, thôøi ñaïi vaên hoïc vaø phong caùch nhaø vaên.
Caùc loaïi theå vaên hoïc khaùc nhau coù nhöõng caùch thöùc toå chöùc taùc
phaåm khaùc nhau. Moät cuoán tieåu thuyeát ñöôïc toå chöùc khaùc vôùi moät baøi thô
tröõ tình, moät kòch baûn vaên hoïc ñöôïc xaây döïng khaùc vôùi moät tuøy buùt hay
.v n
moät buùt kí. ÔÛ taùc phaåm töï söï chaúng haïn, keát caáu thöôøng boäc loä trong vieäc
toå chöùc caùc tuyeán söï kieän, ôû caùch saép xeáp vaø xaây döïng heä thoáng nhaân vaät,
4 h
caùch daãn chuyeän... ÔÛ taùc phaåm thô tröõ tình thì vieäc toå chöùc söï kieän laïi
khoâng quan troïng, maø quan troïng hôn laø caùch toå chöùc caùc caùch trieån khai yù
c2
thô, lôøi thô. Vôùi taùc phaåm kòch keát caáu laïi döïa vaøo toå chöùc xung ñoät kòch
haønh ñoäng kòch... Coù theå noùi, töông öùng vôùi nhöõng loaïi theå nhaát ñònh, coù
ih o
caùch toå chöùc taùc phaåm theo nhöõng kieåu nhaát ñònh.
Caùc thôøi ñaïi vaên hoïc khaùc nhau cuõng coù nhöõng nguyeân taéc keát caáu
khaùc nhau. Chaúng haïn truyeän daân gian luoân luoân ñöôïc keå theo "maïch
V u
thaúng', tuaàn töï trình baøy töø "ngaøy xöûa ngaøy xöa" cho ñeán heát truyeän. Keát
caáu cuûa truyeän Noâm laïi chia laøm hai tuyeán ñoái laäp : toát - xaáu, thieän - aùc.
Ñeán chuû nghóa hieän thöïc keát caáu ña daïng vaø phong phuù hôn. Trong vaên
hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa vôùi nguyeân taéc "mieâu taû cuoäc soáng trong
quaù trình phaùt trieån caùch maïng cuûa noù" neân bao giôø cuõng keát thuùc ñaày töôi
saùng, traøn treà hi voïng vaø nieàm tin ôû töông lai.
Moãi nhaø vaên coù loái keát caáu ñaëc tröng cuûa mình. Nghieân cöùu keát caáu
coù theå thaáy moät phaàn phong caùch cuûa nhaø vaên. Vôùi Aimatov, tröôùc khi vaøo
truyeän vaø keát thuùc truyeän oâng thöôøng hay duøng loái tröõ tình ngoaïi ñeà. Caùc
truyeän nhö Ngöôøi thaày ñaàu tieân, Giamilia... ñeàu keát caáu theo kieåu naøy.
Nguyeãn Coâng Hoan thöôøng choïn loái keát caáu ñaët nhaân vaät trong söï ñoái laäp
giöõa tö caùch vaø haønh ñoäng nhö trong caùc truyeän Xuaát giaù toøng phu, Baùo
hieáu traû nghóa cha, Baùo hieáu traû nghóa meï... Nam Cao thöôøng choïn loái keát
59
- caáu taâm lí, döïa vaøo söï daèn vaët, traên trôû, day döùt cuûa nhaân vaät maø trieån khai
caâu chuyeän...
Xem xeùt keát caáu taùc phaåm caàn phaûi xem xeùt treân nhieàu bình dieän
nhö vaäy môùi thaáy heát ñöôïc heát caùi ñaëc saéc, söï saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa nhaø
vaên trong ngheä thuaät keát caáu taùc phaåm. Khi ñaùnh giaù giaù trò keát caáu ngheä
thuaät trong taùc phaåm cuõng phaûi ñaët trong moái quan heä nhieàu chieàu, phaûi
thaáy ñöôïc yù nghóa noäi dung ngheä thuaät cuï theå toaùt leân töø keát caáu ñoù chöù
khoâng chæ döøng laïi ôû nhöõng lôøi bình giaù chung chung nhö "boá cuïc hôïp lí",
"keát caáu chaët cheõ" v.v...
II. CAÙC THUÛ PHAÙP KEÁT CAÁU
Caùc thuû phaùp keát caáu raát phong phuù. ÔÛ ñaây chæ neâu leân moät soá thuû
phaùp tieâu bieåu.
.v n
a. Keát caáu ñaàu cuoái töông öùng laø loái keát caáu maø ôû ñoù thöôøng coù moät
chi tieát, moät hình aûnh, moät söï kieän naøo ñoù xuaát hieän ôû ñaàu taùc phaåm ñöôïc
phaåm.
4 h
nhaéc laïi ôû cuoái taùc phaåm. Loái keát caáu naøy taïo neân söï hoâ öùng trong taùc
c2
Hình aûnh "Caùi loø gaïch" nôi sinh ra Chí Pheøo ôû ñaàu taùc phaåm ñöôïc
nhaéc laïi trong yù nghó cuûa Thò Nôû cuoái taùc phaåm laø moät keát caáu ñaàu cuoái
ih o
töông öùng. Qua söï hoâ öùng naøy, taùc giaû muoán noùi Chí Pheøo cheát nhöng chöa
heát chuyeän. Coøn nhöõng loø gaïch kieåu aáy, coøn nhöõng xaõ hoäi kieåu aáy thì coøn
V u
nhöõng "Chí Pheøo con" coù theå ra ñôøi. Cho neân, vaán ñeà khoâng chæ laø Chí
Pheøo cheát, maø vaán ñeà laø phaûi xoùa boû nhöõng caùi loø gaïch nhö theá, nhöõng xaõ
hoäi nhö theá. Qua ñoù, yù nghóa cuûa taùc phaåm trôû neân saâu saéc hôn. Hoaëc hình
aûnh "Chaùu beù loaét choaét - Caùi xaéc xinh xinh"... trong ñaàu phaàn baøi thô
Löôïm cuûa Toá Höõu ñöôïc nhaéc laïi ôû cuoái baøi cuõng taïo neân söï hoâ öùng, taïo
neân caûm giaùc em beù ñaõ hi sinh maø hình aûnh cuûa em vaãn coøn soáng maõi, vaãn
coøn ñoïng laïi maõi trong taâm trí ngöôøi ñoïc.
b. Keát caáu truøng ñieäp laø loái keát caáu maø ôû ñoù coù moät chi tieát, moät hình
aûnh hay moät söï kieän ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn trong taùc phaåm. Hình
aûnh "Hai caây phong" trong Ngöôøi thaày ñaàu tieân cuûa T. Aimatov, tieáng saùo
trong Vôï choàng A Phuû cuûa Toâ Hoaøi, hình aûnh "Bieån moät beân vaø em moät
beân" trong Chuùt thô tình cuûa ngöôøi lính bieån cuûa Traàn Ñaêng Khoa taïo neân
loái keát caáu naøy. Caùc chi tieát, hình aûnh, söï kieän ñöôïc ñieäp laïi coù taùc duïng
gaây aán töôïng taïo neân "aâm chuû" cuûa taùc phaåm. Vôùi Ngöôøi thaày ñaàu tieân
khoâng theå khoâng caét nghóa hình aûnh hai caây phong. Noù laø hình aûnh töôïng
60
- tröng ñeå caét nghóa chuû ñeà taùc phaåm : coäi nguoàn cuûa nhöõng nieàm vui, noãi
buoàn trong cuoäc ñôøi. Ñeå hieåu Vôï choàng A Phuû khoâng theå khoâng chuù yù ñeán
tieáng saùo. Ñoù khoâng chæ laø tieáng saùo cuûa nhöõng ñeâm hoäi muøa xuaân, laø
tieáng saùo cuûa tình yeâu, maø coøn laø noãi khaùt khao töï do cuûa Mò.
c. Keát caáu ñoái laäp laø thuû phaùp ñöôïc söû duïng nhieàu trong vaên hoïc.
Loái keát caáu naøy thöôøng ñaët caùc söï kieän, hình aûnh, tình tieát, nhaân vaät... ñoái
laäp nhau beân nhau ñeå soi saùng cho nhau, hoaëc boå sung, ñoái chieáu, töông
phaûn laãn nhau. Ñoái laäp coù theå laø giöõa nhaân vaät naøy vôùi nhaân vaät khaùc nhö
giöõa caùi cao thöôïng ñeïp ñeõ cuûa chò Daäu beân caïnh söï bæ oåi cuûa teân quan phuû
Tö AÂn. Ñoái laäp coù theå laø ngay trong nhaân vaät hay moät söï kieän. Trong Soáng
cheát maëc bay Phaïm Duy Toán ñaët söï ñoái laäp ngay trong cuøng söï kieän : vôõ
ñeâ. Hay trong tình caûnh cuûa Keùp Tö Beàn laø söï ñoái laäp trôù treâu giöõa tieáng
cöôøi beân ngoaøi vôùi tieáng khoùc beân trong. Ñoái laäp coù khi thöïc hieän ngay
trong töøng hình aûnh, trong töøng caâu chöõ. Nguyeãn Coâng Hoan trong Boä aám
.v n
cheùn coå coù söï ñoái laäp thaät thuù vò: "Ñaây chæ coù maáy coâ con gaùi coù theå bò ngôø
laø taân, coøn tuoát tuoät laø coå". Söï ñoái laäp cuûa Vuõ Cao trong hình aûnh "Nuùi
vaãn ñoâi maø anh maát em" (Nuùi ñoâi) ñaõ toâ ñaäm theâm noãi xoùt ñau, maát maùt.
4 h
d. Keát caáu taâm lí laø loái keát caáu ñöôïc döïa theo söï phaùt trieån caùc yeáu
c2
toá taâm lí. Thöôøng ôû loái keát caáu naøy nhaø vaên löïa choïn moät traïng thaùi taâm lí
coù yù nghóa ñeå trình baøy toaøn boä caùc söï kieän, nhaân vaät, coát truyeän. Chaúng
ih o
haïn, trong Böùc tranh cuûa Nguyeãn Minh Chaâu caùc söï kieän, nhaân vaät, yù
töôûng ñeàu xoay quanh söï töï thuù, hoái haän, giaøy voø cuûa nhaân vaät "toâi". Moãi
laàn ñeán caét toùc, nhìn vaøo göông laïi töï soi mình ñeå roài hoái haän, daèn vaët, vaø
V u
caâu chuyeän phaùt trieån trong maïch caûm xuùc ñoù. Hieäu quaû ngheä thuaät ñöôïc
naâng cao, khoâng coù gì ñaùng sôï baèng khi töï ñoái dieän vôùi chính mình.
Coù theå coøn nhieàu thuû phaùp keát caáu khaùc nöõa nhö loái keát caáu döïa treân
caùc quan heä khoâng gian, thôøi gian, keát caáu theo ñieåm nhìn, keát caáu döïa
theo caùc phöông thöùc chuyeån nghóa, döïa treân söï phaân tuyeán v.v... Trong
töøng taùc phaåm, nhaø vaên coù theå söû duïng nhieàu thuû phaùp khaùc nhau, qui taùc
phaåm vaøo chæ moät daïng keát caáu naøo ñoù thaät ra laø raát phieán dieän, boû qua
nhieàu saùng taïo ngheä thuaät cuûa nhaø vaên.
Xem xeùt keát caáu ôû goùc ñoä thuû phaùp laø xem xeùt caùch thöùc, bieän phaùp
cuûa nhaø vaên trong vieäc toå chöùc taùc phaåm, tuyeät nhieân khoâng phaûi xem taùc
phaåm nhö laø moät hieän töôïng kó thuaät keát caáu maø nhieàu nhaø hình thöùc chuû
nghóa ôû Nga nhöõng naêm hai möôi vaø phöông Taây hieän ñaïi quan nieäm. Cuøng
vôùi vieäc khaûo saùt ôû caáp ñoä ngoân töø, hình töôïng, khaûo saùt taùc phaåm ôû caáp
61
- ñoä keát caáu laø goùp phaàn caét nghóa taùc phaåm ôû caáp chænh theå maø chuùng ta seõ
xem xeùt döôùi ñaây.
CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP
1. Keát caáu ngheä thuaät trong taùc phaåm vaên hoïc laø gì ? Neâu vaø phaân
tích moät ví duï. Phaân bieät caùc khaùi nieäm: boá cuïc, keát caáu, caáu töù, toå chöùc taùc
phaåm.
2. Neâu vaø phaân tích caùc phuû phaùp keát caáu. Phaân tích keát caáu ngheä
thuaät trong baøi thô Beân kia soâng Ñuoáng cuûa Hoaøng Caàm.
--------------
(1) Xin xem muïc “Keát caáu vaên baûn” ôû chöông moät, phaà n thöù nhaát.
.v n
4 h
o c2
uih
V
62
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ
