Phần 3: Chương 2: Tác phẩm trữ tình - Lý luận văn học

Chia sẻ: Ba Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

199
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'phần 3: chương 2: tác phẩm trữ tình - lý luận văn học', tài liệu phổ thông, ôn thi đh-cđ phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phần 3: Chương 2: Tác phẩm trữ tình - Lý luận văn học

Chöông hai : TAÙC PHAÅM TRÖÕ TÌNH I. TRÖÕ TÌNH VAØ TAÙC PHAÅM TRÖÕ TÌNH 1. Khaùi nieäm tröõ tình ñöôïc hieåu theo hai nghóa: thöù nhaát, tröõ tình laø moät trong ba phöông thöùc mieâu taû trong vaên hoïc; thöù hai, tröõ tình laø moät loaïi vaên hoïc beân caïnh caùc loaïi töï söï, kòch. ÔÛ nghóa thöù nhaát khaùi nieäm tröõ tình ñeå chæ phöông thöùc mieâu taû cuûa vaên hoïc, ñoù laø phöông thöùc thieân veà dieãn taû, boäc loä caûm xuùc. Nguyeân nghóa töø Haùn Vieät “tröõ tình” cuõng coù yù nghóa nhö vaäy: “tröõ” laø thoå loä ; “tình” laø tình caûm, caûm xuùc. Phöông thöùc naøy chuû yeáu ñöôïc duøng trong caùc taùc phaåm tröõ tình nhö thô tröõ tình, kí tröõ tình v.v... Tuy nhieân, ôû moät soá ñoaïn trong caùc taùc phaåm töï söï hay kòch cuõng coù theå söû duïng theo phöông .v n thöùc naøy. Chaúng haïn ñoaïn mieâu taû caûnh buoåi saùng Chí Pheo tænh röôïu, hay ñoaïn “Ñeâm traêng theà heïn” trong bi kòch Romeo vaø Juliet ñeàu laø nhöõng 4 h ñoaïn raát tröõ tình. Do vaäy, ñoâi khi ngöôøi ta duøng caùch noùi nhö “chaát tröõ tình”, “tính tröõ tình” laø ñeå dieãn taû ñaëc ñieåm naøy. c2 ÔÛ nghóa thöù hai khaùi nieäm tröõ tình ñeå chæ moät loaïi taùc phaåm vaên hoïc maø ôû nhöõng taùc phaåm naøy chuû yeáu duøng phöông thöùc tröõ tình ñeå mieâu taû, ih o caùc taùc phaåm loaïi naøy ñöôïc goïi laø taùc phaåm tröõ tình. Chaúng haïn nhö baøi thô Nuùi ñoâi cuûa Vuõ Cao, Laù dieâu boâng cuûa Hoaøng Caàm, tuøy buùt Soâng Ñaø V u cuûa Nguyeãn Tuaân... ñeàu ñöôïc goïi laø taùc phaåm tröõ tình. 2. Phaïm vi caùc taùc phaåm tröõ tình raát phong phuù. Coù taùc phaåm tröõ tình vieát baèng vaên xuoâi, coù taùc phaåm tröõ tình vieát baèng vaên vaàn, coù taùc phaåm thuoäc loaïi kí, coù taùc phaåm thuoäc loaïi thô... Tuy vaäy, coù theå chia thaønh ba nhoùm chính laø thô tröõ tình, kí tröõ tình, caùc theå vaên chính luaän ngheä thuaät. a. Thô tröõ tình chieám boä phaän lôùn nhaát trong loaïi taùc phaåm tröõ tình. Trong thô tröõ tình laïi coù theå chia ra nhieàu theå loaïi khaùc nhau. Caên cöù vaøo ñaëc ñieåm vaø tính chaát cuûa caûm xuùc ngöôøi ta chia theå thô tröõ tình thaønh caùc theå loaïi nhö bi ca, tuïng ca, traøo phuùng, ballade... Bi ca laø nhöõng baøi thô u saàu, buoàn baõ. Ñoù laø nhöõng baøi thô vieát veà noãi buoàn, veà noãi ñau, nhöõng maát maùt, xoùt thöông... Nhöng khoâng phaûi moïi noãi buoàn ñeàu thaønh bi ca maø chæ nhöõng buoàn ñau ñaõ ñöôïc naâng leân thaønh trieát lí, thaønh quan nieäm ngheä thuaät. Nhieàu baøi thô noåi tieáng cuûa V.Jucovsky, Nekrsov, S. 86
Esenin ñeàu vieát theo theå bi ca. ÔÛ ta coù theå xem nhieàu baøi thô vieát veà "noãi buoàn theá heä", veà noãi saàu haän trong thô Huy Caän, Löu Troïng Lö... thôøi kì Thô môùi 1932 - 1945 laø nhöõng bi ca. Tuïng ca laø nhöõng baøi thô tröõ tình daønh ñeå ca ngôïi nhöõng haønh ñoäng anh huøng, nhöõng chieán coâng hieån haùch, nhöõng caûnh töôïng huøng vó cuûa thieân nhieân. Ñaëc ñieåm cuûa tuïng ca laø söï trang troïng, söï thoáng thieát trong caûm xuùc cuõng nhö trong bieän phaùp theå hieän. Tuïng ca höôùng ñeán nhöõng caûm höùng cao caû. Cho neân trong Ngheä thuaät thô ca D.N. Boileau ñaõ xem tuïng ca cuøng vôùi bi kòch laø nhöõng “theå loaïi cao caû”. P. Ronsard, Lomonosov, A. Pushkin thôøi treû, G. Byron, Maiacovsky... ñeàu ñeå laïi nhieàu tuïng ca noåi tieáng. Caùc baøi thô vieát veà ñaát nöôùc, daân toäc, veà cuoäc chieán ñaáu anh duõng nhaân daân ta trong thô ca sau caùch maïng thaùng Taùm ñeàu coù theå xem laø nhöõng baøi tuïng ca. Traøo phuùng laø moät daïng ñaëc bieät cuûa tröõ tình. Vôùi moät chaát gioïng .v n traøo loäng, chaâm bieám, traøo phuùng pheâ phaùn ñaû kích nhöõng caùi xaáu, caùi aùc, nhöõng thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Nhöõng baøi thô cuûa Tuù Môû trong taäp Doøng nöôùc ngöôïc, hay moät soá baøi thô chaâm bieám cuûa Tuù Xöông h ñeàu ñöôïc xem laø nhöõng baøi thô traøo phuùng. 4 c2 Ngoaøi ra ôû phöông Taây ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán theå tröõ tình khaù phoå bieán laø ballade. Thoaït ñaàu ñaây laø loaïi taùc phaåm coù coát truyeän phi ih o thöôøng, veà sau bieán thaønh moät baøi thô moät vaàn ba ñoaïn. So vôùi nhieàu theå loaïi tröõ tình khaùc, ballade laø theå coù nhieàu yeáu toá cuûa töï söï, cho neân nhieàu saùch lí luaän ñaõ xeáp noù vaøo loaïi töï söï - tröõ tình. Tuy nhieân ôû ñaây noùi nhö V u Bielinsky trong ballade “caùi chuû yeáu khoâng phaûi laø söï kieän maø caûm giaùc do noù gôïi ra, laø suy nghó maø noù daãn ngöôøi ñoïc tôùi”. Do vaäy ballade vaãn ñöôïc xeáp vaøo loaïi taùc phaåm tröõ tình (1). Döïa vaøo noäi dung theå loaïi coù theå chia thô tröõ tình ra caùc theå loaïi: tröõ tình taâm tình, tröõ tình phong caûnh, tröõ tình theá söï, tröõ tình coâng daân. Tröõ tình taâm tình laø nhöõng baøi thô nghieâng veà taâm tình, tình caûm con ngöôøi trong caùc quan heä rieâng tö cuûa ñôøi soáng tình caûm nhö tình yeâu löùa ñoâi, tình caûm vôï choàng, cha meï con caùi, anh em, beø baïn... Nhöõng baøi ca dao vieát veà tình yeâu dang dôû, hay than thaân, traùch phaän, nhöõng baøi thô tình... laø thuoäc theå loaïi naøy. Tröõ tình phong caûnh laø nhöõng baøi thô vieát veà thieân nhieân, caûnh saéc laøng queâ, ñaát nöôùc, nuùi non, soâng bieån ÔÛ ñaây thoâng qua theá giôùi thieân nhieân huyeàn dieäu nhaø thô boäc baïch noãi nieàm taâm söï cuûa mình tröôùc con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Moãi aùng maây trôøi, moät luõy tre xanh, moät caùnh coø bay, 87
moät chieàu thu, moät saùng xuaân... ñeàu ñoïng laïi nhöõng traàm tö tröõ tình cuûa thi nhaân. Tröõ tình theá söï laø nhöõng baøi thô vieát veà theá thaùi, nhaân tình. Ñaáy laø nhöõng suy tö, chieâm nghieäm veà nhöõng bieán ñoåi, thaêng traàm cuûa theá söï. Nhöõng thôøi kì xaõ hoäi bieán ñoäng thì xuaát hieän loaïi tröõ tình theá söï. Nhieàu baøi thô cuûa Nguyeãn Traûi, Nguyeãn Bænh Khieâm, Nguyeãn Khuyeán... ñaày nhöõng öu tö veà con ngöôøi, veà thôøi theá. Ñoù laø nhöõng baøi thô tröõ tình theá söï saâu saéc. Tröõ tình coâng daân laø nhöõng baøi thô maø caûm höùng cuûa nhaø thô boäc loä vôùi tö caùch laø moät coâng daân cuûa ñaát nöôùc. Nhöõng baøi thô tröõ tình coâng daân thöôøng baét nguoàn töø nhöõng suy tö veà Toå quoác, laø noãi thieát tha veà con ngöôøi, ñaát ñai Toå quoác, laø khaùt voïng xaây döïng ñaát nöôùc hoøa bình, töôi ñeïp. Trong nhöõng thôøi kì daân toäc choáng xaâm löôïc hay ñöùng tröôùc nhöõng thöû thaùch troïng ñaïi thì theå tröõ tình naøy phaùt trieån maïnh. Thô ca Vieät Nam töø xöa ñeán nay caûm höùng coâng daân trôû thaønh neùt chuû ñaïo vaø noãi baät. .v n Söï phaân chia thô tröõ tình thaønh caùc loaïi theå nhö treân laø raát töông ñoái. Trong thöïc teá khoâng phaûi ranh giôùi cuûa caùc theå loaïi khoâng phaûi bao giôø 4 h cuõng raïch roøi nhö vaäy. Trong tröõ tình taâm tình cuõng coù tröõ tình theá söï, trong tröõ tình coâng daân cuõng coù suy nghó rieâng tö hay caûm xuùc veà theá söï. Söï c2 phaân loaïi treân chæ laø moät caùch nhìn chuù yù neùt öu troäi cuûa kieåu tröõ tình naøo ñoù trong nhöõng taùc phaåm cuï theå. Döïa vaøo ñaëc ñieåm loaïi hình naøy ñeå caûm ih o thuï vaø phaân tích taùc phaåm ñuùng ñaén hôn. b. Kí tröõ tình coù caùc theå nhö tuøy buùt, buùt kí... Tuøy buùt laø theå vaên xuoâi giaøu chaát tröõ tình nhaát trong caùc theå kí vaø vaên V u xuoâi noùi chung. ÔÛ theå loaïi naøy nhaø vaên tuøy theo caûm xuùc maø ñi töø söï vieäc naøy ñeán söï vieäc kia, töø lieân töôûng naøy ñeán lieân töôûng khaùc. Qua ñoù nhaø vaên boäc loä caûm xuùc, nhaän xeùt, taâm tình veà con ngöôøi, veà cuoäc ñôøi. Giaù trò cuûa tuøy buùt laø ôû nhöõng suy nghó saâu saéc, thaâm thuùy treân cô sôû caûm xuùc daøo daït ñöôïc ruùt ra töø nhöõng vieäc, nhöõng chuyeän töôûng nhö bình thöôøng, ñôn giaûn. Nhöõng tuøy buùt nhö Soâng Ñaø cuûa Nguyeãn Tuaân, Ñöôøng chuùng ta ñi cuûa Nguyeãn Trung Thaønh, Doøng kính queâ höông cuûa Nguyeãn Thi... laø nhöõng caây buùt ñaëc saéc. Buùt kí laø moät theå trung gian giöõa töï söï vaø tröõ tình, nhöng nghieâng veà tröõ tình nhieàu hôn. Trong buùt kí coù söï kieän nhöng khoâng daøy ñaëc nhö phoùng söï, kí söï. Trong buùt kí traøn treà caûm xuùc, suy tö, lieân töôûng, nhöng khoâng daït daøo, phoùng tuùng nhö tuøy buùt. Söï haøi hoøa giöõa söï kieän vaø caûm xuùc laøm cho tuøy buùt coù daùng veû ñoäc ñaùo rieâng trong caùc theå loaïi loaïi kí... Nhieàu buùt kí trong Ai ñaõ ñaët 88
teân cho doøng soâng cuûa Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng, Haø Noäi ta ñaùnh Mó gioûi cuûa Nguyeãn Tuaân, Böùc thö Caø Mau cuûa Anh Ñöùc... laø nhöõng buùt kí ñaëc saéc. c. Ngoaøi ra caùc taùc phaåm chính luaän ngheä thuaät cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi xem laø taùc phaåm tröõ tình. Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa taùc phaåm tröõ tình laø boäc loä caûm xuùc maõnh lieät, thì ôû taùc phaåm chính luaän cuõng boäc loä caûm xuùc, nhieät tình khaúng ñònh, baûo veä hay phuû ñònh, baùc boû moät soá vaán ñeà gì ñoù. Cho neân, taùc phaåm chính luaän cuõng coù khaû naêng trôû thaønh taùc phaåm tröõ tình. Dó nhieân khoâng phaûi moïi taùc phaåm chính luaän ñeàu tröõ tình, maø chæ ôû nhöõng taùc phaåm ñaït ñeán moät trình ñoä thaåm mó nhaát ñònh, coù tính ngheä thuaät nhaát ñònh. Coù theå keå ñeán nhöõng taùc phaåm loaïi naøy nhö nhöõng baøi dieãn vaên huøng hoàn cuûa Demosthene thôøi coå Hi Laïp, nhöõng baøi vaên höøng höïc khí theá chieán ñeáu cuûa caùc nhaø caùch maïng tö saûn Phaùp nhö J. Marat, G. Danton, S. Just... Nhöõng taùc phaåm nhö Hòch töôùng só cuûa Traàn Quoác Tuaán, Caùo Bình Ngoâ cuûa Nguyeãn Traûi, Luaän veà chaùnh hoïc cuõng laø thuyeát cuûa Ngoâ Ñöùc Keá, Tuyeân ngoân ñoäc laäp cuûa Hoà Chí nhöõng taùc phaåm chính luaän ngheä thuaät coù giaù trò. .v n Minh hay Taïp vaên cuûa Loã Taán, tieåu phaåm cuûa Ngoâ Taát Toá... ñeàu ñöôïc xem laø 3. So vôùi caùc taùc phaåm töï söï vaø kòch, taùc phaåm tröõ tình coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng. 4 h c2 a. Ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa taùc phaåm tröõ tình laø boäc loä caûm xuùc moät caùch tröïc tieáp. Neáu ôû taùc phaåm töï söï taùc giaû chuù yù höôùng veà mieâu taû söï kieän, ôû ih o taùc phaåm kòch höôùng veà haønh ñoäng thì tröõ tình höôùng veà boäc loä caûm xuùc, tình caûm. Ñoù coù theå laø nhöõng noãi nieàm rieâng tö veà haïnh phuùc löùa ñoâi, veà tình yeâu tan vôõ, nieàm vui gaëp gôõ, noãi buoàn chia li. Ñoù cuõng coù theå laø nhöõng caûm xuùc, V u nhöõng suy tö veà nhaân tình theá thaùi, veà soá phaän con ngöôøi, thaêng traàm cuûa xaõ hoäi, nhöõng caûm xuùc veà Toå quoác, ñaát nöôùc, daân toäc v.v... Tröõ tình laø boäc loä caûm xuùc, nhöng ñoù laø nhöõng caûm xuùc ñöôïc boäc loä qua nhöõng söï vieäc, nhöõng bieán coá nhaát ñònh. Do vaäy trong taùc phaåm tröõ tình khoâng phaûi khoâng mieâu taû caùc söï kieän. Tuy nhieân caùc söï kieän naøy thöôøng chæ ñöôïc thuaät laïi, keå laïi moät caùch chi tieát nhö trong töï söï. Trong taùc phaåm tröõ tình coù theå coù moät caâu chuyeän tình, moät laàn gaëp gôõ, moät buoåi chia li hay moät söï kieän vui buoàn naøo ñoù, nhöng ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc caûm xuùc töø caâu chuyeän, söï kieän ñoù nhieàu hôn laø baûn thaân caâu chuyeän ñaõ xaûy ra nhö theá naøo. Caâu thôi cuûa Nguyeãn Bính trong baøi Chaân queâ: Hoâm qua em ñi tænh veà Höông ñoàng gioù noäi bay ñi ít nhieàu gôïi cho ngöôøi ñoïc noãi lo aâu phaäp phoàng cuûa chaøng trai ñang yeâu laø chính. Coøn caùi söï kieän "ñi tænh" chæ laø duyeân côù cuûa noãi lo aâu phaäp phoàng kia maø thoâi. Nuùi 89
ñoâi cuûa Vuõ Cao laø caâu chuyeän tình yeâu coù khôûi ñaàu vaø keát thuùc, nhöng taùc giaû khoâng chuù yù keå moät caùch ñaày ñuû, maø chuû yeáu laø nhaéc ñeán ñeå maø nhôù laïi, maø boài hoài, maø ñau xoùt, maø nguyeän soáng xöùng ñaùng vôùi ngöôøi ñaõ maát. Soâng Laáp cuûa Tuù Xöông coù noùi ñeán doøng soâng ñaõ bò laáp, nhöng chuû yeáu vaãn laø noãi nieàm cuûa taùc giaû veà non soâng ñaát nöôùc. Noùi tôùi caûm xuùc laø noùi tôùi nhöõng gì rieâng tö caù nhaân. Caûm xuùc trong taùc phaåm tröõ tình tröôùc khi muoán trôû thaønh noãi nieàm chung cuûa nhieàu ngöôøi thì phaûi laø nhòp ñaäp cuûa traùi tim thi só ñaõ. Chính baét ñaàu töø nhöõng noãi nieàm rieâng tö tieáng voïng cuûa taâm hoàn coù theå ñöôïc voïng ñi xa hôn vì noù khoâng chæ la vaên chöông maø laø “gan ruoät”, laø “tình ngöôøi” (chöõ duøng theo yù Toá Höõu). Ngöôøi ñoïc coù theå san seû, ñoàng caûm, thoâng caûm vaø cuøng rung ñoäng vôùi taùc giaû. Trong lòch söû vaên hoïc nhaân loaïi bieát bao thoâng caûm vaø cuøng rung ñoäng vôùi taùc giaû. Trong lòch söû vaên hoïc nhaân loaïi bieát bao nhieâu chuyeän rieâng tö ñaõ trôû thaønh noãi nieàm chung cho nhieàu ngöôøi, nhieàu theá heä. Noãi saàu haän cuûa Nguyeãn Traõi, tieáng thô .v n döùt loøng cuûa Nguyeãn Du, noãi caûm hoaøi cuûa Ñaëng Dung, noãi buoàn theá söï cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm, “tieáng cöôøi gaàn nhö maûnh vôõ thuûy tinh” cuûa Tuù Xöông... vaãn coøn nhoùi loøng bao baïn ñoïc hoâm nay vaø mai sau. h Toùm laïi, boäc loä caûm xuùc moät caùch tröïc tieáp laø phöông thöùc phaûn aùnh cuûa 4 c2 loaïi taùc phaåm tröõ tình. Caên cöù vaøo ñaëc ñieåm naøy, seõ nhaän dieän ra caùc taùc phaåm tröõ tình noùi chung trong quan heä vôùi caùc loaïi taùc phaåm vaên hoïc khaùc. ih o b. Trong taùc phaåm tröõ tình, ngöôøi ñöùng ra boäc loä caûm xuùc goïi laø nhaân vaät tröõ tình (coù ngöôøi goïi laø chuû theå tröõ tình). Nhaân vaät tröõ tình chính laø hieän thaân cuûa taùc giaû. Qua taùc phaåm ngöôøi ñoïc nhaän ra nieàm vui, noãi buoàn, khaùt voïng, lí u töôûng taùc giaû ñöôïc aån chöùa nôi caûm xuùc, caùi nhìn cuûa nhaân vaät tröõ tình. Tuy V nhieân khoâng theå ñoàng nhaát taùc giaû tieåu söû vôùi nhaân vaät tröõ tình. Nhaân vaät tröõ tình laø moät hình töôïng ngheä thuaät do taùc giaû saùng taïo ra. Coøn taùc giaû laïi laø con ngöôøi coù thöïc trong ñôøi. Cuøng moät taùc giaû, do vaäy coù theå coù nhieàu nhaân vaät tröõ tình khaùc nhau. Vôùi Xuaân Dieäu chaúng haïn nhaân vaät tröõ tình trong baøi Bieån laø “anh” : “Anh khoâng xöùng laø bieån xanh”..., trong baøi Lôøi kó nöõ laïi laø em : “Khaùch ôû laïi cuøng em theâm chuùt nöõa”, coøn trong baøi Thôû than laïi laø “toâi” : “Toâi laø moät keû bô vô, yeâu nhöõng aùi tình quaïnh queõ” v.v... Nhaân vaät tröõ tình thöôøng khoâng ñöôïc mieâu taû dieän maïo, hoaït ñoäng, lôøi noùi, caùc quan heä cuï theå nhö trong taùc phaåm töï söï vaø kòch. Nhaân vaät tröõ tình thöôøng chæ hieän ra döôùi daïng “phieán ñoaïn”, nghóa laø khoâng ñöôïc mieâu taû moät caùch troïn veïn maø chæ hieän ra ôû nhöõng phuùt giaây rung caûm cuûa caùc traïng thaùi caûm xuùc. 90
Nhaân vaät tröõ tình thöôøng ñöôïc theå hieän döôùi nhieàu daïng khaùc nhau. Coù khi nhaân vaät tröõ tình xuaát hieän döôùi daïng boäc loä, coù xöng danh. Ñoù thöôøng laø “anh”, “em”, “toâi”, “chuùng toâi”, “ta”. Chaúng haïn nhö “Luõ chuùng toâi nguû trong giöôøng chieáu heïp” (Cheá Lan Vieân), “Em ôi buoàn laøm chi, Anh ñöa em veà beân kia Soâng Ñuoáng” (Hoaøng Caàm) v.v... Daïng naøy chuû yeáu xuaát hieän trong thô hieän ñaïi, ca dao. Trong thô coå daïng naøy ít xuaát hieän, chæ coù trong moät soá baøi thô cuûa Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông... Cuõng coù khi nhaân vaät tröõ tình xuaát hieän döôùi daïng “nhaäp vai”. Trong tröôøng hôïp naøy nhaân vaät tröõ tình khoâng coøn ñöùng ôû “vai” taùc giaû nöõa, maø “nhaäp vai” ai ñoù ñeå boäc loä caûm xuùc. Chaúng haïn Xuaân Dieäu nhaäp vai “kó nöõ” trong baøi Lôøi kó nöõ, Toá Höõu nhaäp vai “anh veä quoác quaân” trong baøi Baàm ôi v.v... Nhaân vaät tröõ tình coù khi khoâng boäc loä, khoâng xöng danh nhöng ngöôøi ñoïc vaãn nhaän ra. Trong tröôøng hôïp naøy goïi laø nhaân vaät tröõ tình aån. Daïng naøy xuaát hieän nhieàu trong thô coå. Chaúng haïn ñoù laø "oâng caâu" trong Thu ñieáu cuûa Nguyeãn Khuyeán, ngöôøi löõ khaùch trong Qua ñeøo Ngang cuûa .v n Baø Huyeän Thanh Quan, moät ngöôøi lính bao laàn maøi göôm döôùi aùnh traêng qua Thuaät hoaøi cuûa Ñaëng Dung... Trong thô hieän ñaïi ôû nhieàu baøi thô cuõng coù nhaân vaät tröõ tình aån nhö trong Traøng giang cuûa Huy Caän, Hoàn cuùc cuûa Haøn Maëc Töû v.v... 4 h c. Taùc phaåm tröõ tình thöôøng ngaén goïn. Trong taùc phaåm tröõ tình nhö o c2 Selinh ñaõ nhaän xeùt laø “chæ noåi leân moät aâm saéc, moät tình caûm cô baûn” (2) do vaäy khoâng theå keùo daøi maø buoäc phaûi ngaén goïn. Taùc phaåm tröõ tình chæ boäc loä nhöõng ih traïng thaùi keùo daøi maø buoäc phaûi ngaén goïn. Taùc phaåm tröõ tình chæ boäc loä nhöõng traïng thaùi caûm xuùc nhaát ñònh, neáu keùo daøi seõ taïo neân söï ñôn ñieäu vaø nhaøm u chaùn. Do ngaén goïn, neân taùc phaåm tröõ tình ñoøi hoûi söï coâ ñoïng, söï doàn neùn yù V nghóa trong nhöõng caâu chöõ ít oûi. ÔÛ loaïi taùc phaåm naøy töø caâu , chöõ, aâm thanh, vaàn ñieäu cho ñeán vieäc ngaét hôi, ñoåi nhòp ñeàu phaûi trôû thaønh nhöõng phöông tieän boäc loä tö töôûng moät caùch saâu saéc. Do vaäy yeâu caàu "yù taïi ngoân ngoaïi" laø moät yeâu caàu taát yeáu cuûa loaïi taùc phaåm naøy. Coù khi chæ moät ngoïn coû, moät nhaønh hoa, moät aùnh naéng, moät aùng maây, moät tieáng chim hoùt, moät tieáng thôû daøi cuõng coù theå gôïi leân bao suy tö veà con ngöôøi, veà cuoäc soáng, veà vuõ truï. Caâu thô cuûa Nguyeãn Traõi: “Theá söï nhieàu phen thaáy khoùc cöôøi... Hoa thöôøng hay heùo coû thöôøng töôi” laø söï ñoïng laïi cuûa moät ñôøi ngöôøi nghieàn ngaãm, suy tö veà theá söï maáy traêm naêm tröôùc. Hay caâu ca dao “Gioù ñöa caây caûi veà trôøi, Rau raêm ôû laïi chòu lôøi ñaéng cay” gôïi leân bao nhieâu yù nghóa veà cuoäc soáng: söï soáng, caùi cheát, caùi ñöôïc, caùi maát v.v... d. Lôøi vaên cuûa taùc phaåm tröõ tình laø lôøi vaên cuûa caûm xuùc neân traøn ñaày tính bieåu caûm. Ñoù laø lôøi vaên ñaày hình aûnh, ñaày nhaïc ñieäu, nhaát laø trong thô tröõ tình. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhieàu ngöôøi xem nhaïc ñieäu nhö moät ñaëc tröng cuûa thô cuõng nhö cuûa taùc phaåm tröõ tình, nhöng taùc phaåm tröõ tình thöôøng vieát baèng 91
thô, vì vôùi hình thöùc naøy deå taïo nhòp ñieäu hôn caû. Ngay caû nhöõng taùc phaåm tröõ tình baèng vaên xuoâi thì cuõng laø thöù vaên xuoâi giaøu chaát thô. Lôøi vaên cuûa taùc phaåm tröõ tình thöôøng laø lôøi boäc loä. Chuû theå thöôøng tröïc tieáp ñaùnh giaù, phaåm bình ñoái töôïng mieâu taû, tröïc tieáp boäc loä caûm xuùc hoaëc laø ngôïi ca khaâm phuïc, hoaëc laø ñaû phaù, phuû ñònh. Khaùc vôùi lôøi vaên töï söï, thöôøng laø mieâu taû, “thuaät” laïi, chæ ra, phaân tích caùc ñaëc tính moät caùch khaùch quan. Khi Hoà Xuaân Höông vieát: “Cheùm cha caùi kieáp laáy choàng chung oá Keû ñaép chaên boâng keû laïnh luøng” hay khi Nguyeãn Bænh Khieâm taâm söï : Ñaû töøng traûi sôn haø heát - Ñöôøng theá nhieàu nôi hieåm hoùc thay” ñeàu boäc loä caûm xuùc, suy tö ñaùnh giaù moät caùch tröïc tieáp nhöõng theá söï trong cuoäc ñôøi. Nhöõng ñaëc ñieåm neâu treân laøm cho taùc phaåm tröõ tình coù ñaëc tröng rieâng, phong thaùi rieâng so vôùi caùc loaïi taùc phaåm khaùc. Trong nhöõng loaïi theå cuï theå cuûa taùc phaåm tröõ tình laïi coù nhöõng “bieán taáu” cho phuø hôïp vôùi caùc loaïi theå ñoù. II. THÔ TRÖÕ TÌNH .v n 4 h 1. Neáu chia taùc phaåm vaên hoïc ra caùc loaïi tröõ tình, töï söï, kòch thì thô tröõ tình chieám moät vò trí quan troïng trong loaïi tröõ tình. Coøn neáu chia taùc phaåm vaên c2 hoïc ra caùc loaïi thô vaên, vaên xuoâi, kòch, kí thì thô tröõ tình cuõng giöõ moät vò trí quan troïng trong loaïi thô. Tröõ tình vöøa mang ñaëc ñieåm cuûa thô noùi chung. ih o Nghieân cöùu thô tröõ tình khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán caùc phöông dieän ñoù. Thöïc ra ñeå xaùc laäp khaùi nieäm thôi, chuû yeáu ngöôøi ta vaãn döïa treân ñaëc ñieåm cuûa thô V u tröõ tình laø chính. Thô töï söï (nhö truyeän thô) hay kòch thô mang ñaëc ñieåm cuûa töï söï vaø kòch nhieàu hôn. Vaäy thô tröõ tình hay thô noùi chung laø gì ? Cho ñeán nay ñaõ coù haøng traêm ñònh nghóa khaùc nhau veà thô. Trong Töø ñieån vaên hoïc Nguyeãn Xuaân Nam cho raèng : “Thô laø hình thöùc saùng taùc vaên hoïc phaûn aùnh cuoäc soáng qua nhöõng taâm traïng, nhöõng caûm xuùc daït daøo, nhöõng töôûng töôïng maïnh meõ trong moät ngoân ngöõ giaøu hình aûnh vaø nhaát laø coù nhòp ñieäu roõ raøng” (3). Caùc taùc giaû Nhaäp moân vaên hoïc laïi quan nieäm “Thô laø boäc baïch caûm xuùc hoaëc suy tö” (4). Xuaân Dieäu töøng cho raèng “Thô laø loïc laáy tinh chaát, laø söï vaät ñöôïc phaûn aùnh vaøo taâm tình”. Coøn caùc taùc giaû trong nhoùm Xuaân Thu nhaõ taäp laïi khaúng ñònh : “Thô laø caùi gì huyeàn aûo, tinh khieát, thaâm thuùy, cao sieâu, caùi hình aûnh baát dieät cuûa coõi voâ cuøng” (5) v.v... Vaø theo hoï, ñònh nghóa veà thô coù theå vieát theo kieåu toaùn phaùp laø “THÔ = TRONG = ÑEÏP = THAÄT” (5) v.v... Coù theå noùi coù bao nhieâu ngöôøi vieát veà thô thì coù baáy nhieâu quan nieäm khaùc nhau. Moãi 92
quan nieäm ñoù ñeàu xuaát phaùt treân moät soá phöông dieän nhaát ñònh cuûa thô ñeå khaùi quaùt, cho neân ñeàu cho ta moät yù nieäm veà thô. 2. Chuùng ta quan nieäm thô laø moät hình thöùc saùng taùc vaên hoïc nghieâng veà theå hieän caûm xuùc thoâng qua moät toå chöùc ngoân ngöõ ñaëc bieät. a. Thô tröõ tình cuõng nhö thô noùi chung boäc loä caûm xuùc moät caùch maõnh lieät. Khoâng coù caûm xuùc thì khoâng coù thô. Caûm xuùc taïo neân chaát thô cuûa thô. Khoâng ai laøm thô khi khoâng coù moät noãi caûm xuùc naøo ñaáy tröôùc con ngöôøi, tröôùc cuoäc ñôøi. Maáy traêm naêm tröôùc Leâ Quí Ñoân ñaõ töøng cho raèng : “Söï phaùt khôûi cuûa thô laø loøng ngöôøi”, coøn nhaø thô Toá Höõu thì taâm söï : “Moãi khi coù caùi gì nghó ngôïi, chaát chöùa trong loøng khoâng noùi ra ñöôïc thì toâi thaáy caàn laøm thô”. Thô laø tieáng noùi cuûa caûm xuùc, laø söï rung ñoäng cuûa noãi loøng. Neáu thieáu nhöõng ñieàu naøy thì khoâng coù thô. Khi vieát Ñieâu taøn, Cheá Lan Vieân ñaõ töøng noùi raèng: “Ñoïc taäp Ñieâu taøn nay xong, neáu loøng anh vaãn döûng döng khoâng coù laáy moät côn soùng gioù thì xin anh haõy caàu khaån taát caû nhöõng gì thieâng lieâng, nhöõng gì cao caû tha toäi .v leân ôû loøng ngöôøi caûm xuùc maõnh lieät thì mình laø ngöôøi coù loãi. n cho phaïm nhaân laø toâi ñaây”. (6). Nhaø thô muoán noùi raèng neáu thô maø khoâng daáy 4 h Thô gaén vôùi caûm xuùc, boäc loä caûm xuùc neân khi ñöôïc söû duïng ôû caùc phöông thöùc khaùc nhö töï söï hay kòch thì cuõng khoâng maát ñò ñaëc ñieåm naøy, maø c2 traùi laïi caøng laøm cho caùc loaïi taùc phaåm naøy ñaäm chaát thô, chaát tröõ tình. Caûm xuùc thô khaùc vôùi caûm xuùc cuûa vaên xuoâi. Caûm xuùc vaên xuoâi duø ih o maõnh lieät ñeán ñaâu vaãn mang tính khaùch quan. Coøn caûm xuùc thô, noùi nhö Phan Ngoïc laø “ñöôïc moät caûm hoùa ngay laäp töùc, ñeán möùc laø cuûa chính toâi”. (7) Ngöôøi ta ñoïc thô tieáp nhaän caûm xuùc thô nhö laø caûm xuùc cuûa chính toâi”. Ngöôøi ta laáy V u thô ra ngaâm, ngaãm nghó trong nhöõng caûnh ngoä cuï theå, taâm traïng cuï theå cuûa mình. Thô do vaäy laø tieáng noùi tri aâm. Ngöôøi ta tìm ñeán thô nhö tìm ñeán tri aâm. Chaúng theá maø Hoaøi Thanh ñaõ töøng vieát : “Thích moät baøi thô laø thích moät con ngöôøi ñoàng ñieäu” ñoù thoâi. b. Ngoân ngöõ thô ñöôïc toå chöùc khaù ñaëc bieät khaùc vôùi ngoân ngöõ töï söï vaø ngoân ngöõ kòch. Ñieàu deã nhaän thaáy nhaát ngoân ngöõ thô ñöôïc phaân doøng. Thoaït nhìn vaên baûn ngöôøi ta coù theå nhaän dieän thô phaân doøng naøy. So vôùi ngoân ngöõ töï söï hay kòch, söï phaân doøng cuûa thô laøm cho noù coù nhieàu “khoaûng traéng” hôn. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ caét nghóa caùc “Khoaûng traéng” naøy taïo neân choã “laëng” cuûa thô. Nhôø ñoù maø caûm xuùc thô coù khaû naêng lan toûa vaø gôïi môû. Kieåu lôøi vaên cuûa thô cuõng khaùc vôùi nhieàu loaïi taùc phaåm khaùc. Thô chuû yeáu söû duïng vaên vaàn. Ñieàu caàn löu yù ôû ñaây khoâng phaûi moïi vaên vaàn ñeàu laø thô. Chaúng haïn : 93
Xe ca, xe taûi, xe con Khoâng mua baûo hieåm chaúng coøn töông lai. hay Nhöõng ngöôøi choàng boû, choàng cheâ Bieát aên keïo keùo choàng meâ suoát ñôøi... Vaên vaàn chæ thaønh thô khi gaén vôùi tính ngheä thuaät cuõng nhö caùc ñaëc tröng khaùc cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Maët khaùc, tuy ñaïi boä phaän thô ñöôïc vieát baèng vaên vaàn, nhöng cuõng choù khi thô ñöôïc vieát baèng vaên xuoâi, taïo neân theå loaïi “thô vaên xuoâi” khaù ñoäc ñaùo. Moät soá nhaø thô nhö Cheá Lan Vieân, Haøn Maëc Töû, Thanh Thaûo ñaõ coù nhöõng baøi thô vaên xuoâi khaù noåi tieáng. Chaúng haïn nhö sau ñaây laø moät ñoaïn trong baøi thô vaên xuoâi Chôi giöõa muøa traêng cuûa Haøn Maëc Töû : “Traêng laø aùnh saùng ? Nhaát laø trong giöõa muøa thu, aùnh saùng caøng theâm kì aûo, thôm thôm vaø neáu ngöôøi thô laéng nghe moät caùch ung dung seõ nhaän thaáy coù .v n nhieàu mieáng nhaïc say say gioù xeû raùch laû taû... Vaø rôi ñeán ñaâu, chaïm vaøo thöù gì laø choã aáy, thöù aáy vang leân tuy chaúng moät ai thaáy roõ söùc rung ñoäng”... 4 h Cuõng caàn thaáy raèng, trong thô hieän ñaïi khuynh höôùng “vaên xuoâi hoùa” caâu thô laø moät khuynh höôùng ñaùng quan taâm. Ñoù laø nhöõng kieåu lôøi thô raát gaàn c2 vôùi vaên xuoâi nhö : Khoâng coù kính khoâng phaûi vì xe khoâng coù kính khoâng kính ih o Bom giaät, bom rung, kính vôõ ñi roài PHAÏM TIEÁN DUAÄT - Baøi thô veà tieåu ñoäi xe hay V u Con chaøo ñôøi Khoâng coù möôøi ba baø muï aùo quaàn xanh ñoû ngoài beân Maø hai möôi boán khuoân daáu vuoâng troøn chöùng nhaän con treân ñuû loaïi giaáy tôø tem phieáu... NGUYEÃN KHOA ÑIEÀM - Ngoâi nhaø coù ngoïn löûa aám Hình thöùc lôøi vaên laø tieâu chí ñeå nhaän ra thô vaø khoâng thô. Hình thöùc lôøi vaên laøm cho thô khi ñöôïc theå hieän baèng caùc phöông thöùc khaùc nhö töï söï hay kòch thì vaãn goïi noù laø thô nhö truyeän thô, kòch thô... Ñieåm ñaùng chuù yù nöõa laø ngoân ngöõ thô coù vaàn ñieäu. Ñeå taïo neân aâm ñieäu cuûa thô, trong caùc doøng thô thöôøng coù vaàn. Vaàn laø söï laëp laïi nhöõng khuoân aâm gioáng nhau (goïi laø vaàn chính) hay töông töï nhau (goïi laø vaàn thoâng) giöõa caùc caâu 94
thô, hay trong cuøng moät doøng thô. Ngöôøi ta coù theå gieo vaàn ôû cuoái caâu, goïi laø vaàn chaân (cöôùc vaän). Neáu bieát raèng toâi ñaõ laáy choàng Trôøi ôi ngöôøi aáy coù buoàn khoâng ? Coù thaàm nghó tôùi loaøi hoa vôõ Töïa traùi tim phai, töïa maùu hoàng T.T.K.H - Hai saéc hoa ti goân Hoaëc gieo vaàn ôû giöõa caâu, goïi laø vaàn löng (yeâu vaän) : Coù taøi maø caäy chi taøi Chöõ taøi lieàn vôùi chöõ tai moät vaàn NGUYEÃN DU - Truyeän Kieàu Neáu caùc caâu thô ñöôïc gieo vaàn lieân tuïc goïi laø vaàn lieân chaâu, neáu gieo ngaét quaõng goïi laø vaàn giaùn caùch. Trong moät khoå thô caâu ñaàu khoå baét vaàn vôùi caâu cuoái khoå thì goïi laø vaàn oâm. Nhôø coù vaàn caâu thô aâm vang hôn, ñoàng thôøi .v n cuõng deã nhôù, deã thuoäc hôn. Trong thô caùch luaät gieo vaàn trôû thaønh nguyeân taéc vôùi nhöõng quy ñònh chaët cheõ. Trong thô töï do, gieo vaàn khoâng coøn laø nguyeân taéc caâu thô hay hôn. 4 h baét buoäc, nhöng thöôøng ngöôøi laøm thô cuõng tìm caùch gieo vaàn nhaèm laøm cho c2 Thô coù theå coù vaàn (thô caùch luaät) hay khoâng nhaát thieát luùc naøo cuõng coù vaàn (thô töï do) nhöng thô phaûi luoân luoân coù ñieäu. Ngay caû nhöõng baøi thô vaên ih chæ goïi laø vaên xuoâi thuaàn tuùy. o xuoâi cuõng caàn coù aâm ñieäu, tieát taáu naøo ñoù môùi goïi laø thô vaên xuoâi, neáu khoâng Nhaïc ñieäu trong thô tröôùc heát phaûi laø nhaïc ñieäu cuûa taâm hoàn, cuûa caûm V u xuùc taïo neân. Moãi caâu thô, moãi baøi thô khoâng chæ laø caâu chöõ maø coøn laø aâm höôûng cuûa caûm xuùc nhaø thô qua moãi caâu, chöõ ñoù. Coù nhieàu theå loaïi thô veà nieâm, luaät, vaàn, nhòp veà cô baûn laø ñöôïc quy ñònh tröôùc nhöng vaãn taïo ra ñöôïc nhöõng aâm ñieäu khaùc nhau. Thô Ñöôøng luaät chaúng haïn, coù baøi raát buoàn ñau, coù baøi laïi haøi höôùc, coù baøi haøo huøng, coù baøi thoáng thieát, bi traùng... Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích söï taïo neân aâm ñieäu laø do caûm xuùc. Coù ngöôøi cho raèng thô Ñöôøng luaät vôùi maáy chöõ “traéc traéc, baèng baèng” neân khoâng coù nhaïc ñieäu laø chöa thoûa ñaùng. Bôûi vì neáu vaäy chæ môùi xeùt nhaïc ñieäu trong thô döïa treân toå chöùc cuûa ngoân ngöõ, maø chöa caên cöù vaøo caûm xuùc. Tuy nhieân, caùch toå chöùc ngoân ngöõ cuõng goùp phaàn khoâng nhoû taïo neân nhaïc ñieäu trong thô, bôûi vì chính noù ñöa nhaïc ñieäu cuûa caûm xuùc vang xa. Nhaïc ñieäu cuûa thô do ñoù coøn phuï thuoäc vaøo caùch ngaét nhòp, phoái aâm, tieát taáu cuûa thô. Khi Xuaân Dieäu vieát : Söông nöông theo traêng ngöøng löng trôøi Töông tö naøng loøng leân chôi vôi 95
XUAÂN DIEÄU - Nhò hoà Caâu thô toaøn thanh baèng ñaõ goùp phaàn ñaùng keå dieãn taû caùi caûm xuùc “chôi vôi” khi nghe tieáng ñaøn trong coõi “Thu gaàn xa vaéng töï muoân ñôøi”. Hay khi Nguyeãn Du caét caâu thô Truyeän Kieàu thaønh nhöõng nhòp truùc traéc 3/1/4 : "Nöûa chöøng xuaân/ thoaét/ gaõy caønh thieân höông" cuõng goùp phaàn noùi leân caùi traéc trôû cuûa moät soá phaän, moät ñôøi ngöôøi. Treân ñaây laø nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa thô tröõ tình vôùi tö caùch laø moät loaïi theå thuoäc loaïi tröõ tình vaø moät loaïi theå naèm trong thô noùi chung. Thô tröõ tình coøn nhieàu ñaëc ñieåm khaùc nhö ñaëc ñieåm veà phöông thöùc phaûn aùnh ñaõ neâu trong loaïi tröõ tình noùi chung, ôû ñaây khoâng nhaéc laïi. 3. Moät baøi thô noùi chung, moät baøi thô tröõ tình noùi rieâng ñöôïc toå chöùc theo nhöõng ñieåm loaïi theå cuûa noù. Coù theå khaûo saùt caùch toå chöùc moät baøi thô treân caùc phöông dieän ñeà thô, doøng thô, caâu thô, khoå thô, ñoaïn thô vaø toaøn baøi. a. Tieáp xuùc vôùi moät baøi thô tröôùc heát laø ñeà thô. Ñeà thô coù yù nghóa gôïi môû cho ngöôøi ñoïc hieåu noäi dung baøi thô, töù thô. .v n Vôùi ñeà thô Nhôù con soâng queâ höông, Teá Hanh thoâng baùo vôùi ngöôøi ñoïc 4 h ñaây laø moät noãi nhôù veà queâ höông qua hình aûnh moät doøng soâng cuûa moät ngöôøi xa queâ. Vôùi ñeà thô Em beù Hirosima, N. Hikmet gôïi cho ngöôøi ñoïc noäi dung ñang c2 höôùng tôùi laø noùi ñeán treû thô, töông lai nhaân loaïi ñeå töø ñoù noùi ñeán noäi dung choáng chieán tranh trong baøi thô. Ñoïc ñeà thô, ngöôøi ñoïc coù theå hình dung phaàn ih o naøo vaán ñeà taùc giaû ñang ñeà caäp. Lieân heä giöõa noäi dung baøi thô vôùi ñeà thô nhieàu khi gôïi ra nhieàu lieân töôûng ñoäc ñaùo, hieåu baøi thô saâu saéc hôn. Cuõng coù nhöõng baøi thô “khoâng ñeà” hay khoâng coù ñeà thô. ÔÛ ñaây nhaø thô V u muoán ngöôøi ñoïc töï mình suy ngaãm, hieåu laáy yù tình trong baøi, traùnh söï aùp ñaët coù saün. Thô ñaït ñeán choã “khoâng ñeà” laø raát khoù. Xöa kia, Vieân Mai ñaõ töøng cho raèng : “Thi ñaùo voâ ñeà töï hoùa coâng” (Baøi thô ñaït ñeán khoâng ñeà töïa nhö laø hoùa coâng vaäy). Nhieàu baøi thô coù ñeà raát hay, gôïi môû cho noäi dung raát nhieàu, nhöng cuõng coù nhöõng ñeà thô hôøi hôït, tuøy tieän. Caùc ñeà thô nhö Coù loãi cuûa Xuaân Dieäu, Ñôïi anh veà cuûa K. Kimonov, Maët ñöôøng khaùt voïng cuûa Nguyeãn Khoa Ñieàm... laø nhöõng ñeà thô hay, coù söùc lieân töôûng. b. Moät baøi thô ñöôïc taïo neân bôûi caùc doøng thô. Phaân thô ra doøng laø caùch toå chöùc ñaëc bieät cuûa thô. ÔÛ taùc phaåm vaên xuoâi vaø kòch khoâng coù söï phaân chia naøy. Thoaït nhìn vaøo caùch phaân doøng coù theå nhaän ra ñoù laø moät baøi thô. Trong thô caùch luaät, soá tieáng moãi doøng thöôøng ñöôïc quy ñònh tröôùc laø saùu, baûy, taùm tieáng hay cöù moät doøng saùu, moät doøng taùm tieáng v.v... Döïa vaøo soá tieáng trong doøng maø goïi teân theå thô nhö doøng naêm tieáng laø thô nguõ ngoân, doøng 96
baûy tieáng laø thô thaát ngoân, hai doøng baûy, moät doøng saùu, moät doøng taùm tieáng laø thô song thaát luïc baùt... ÔÛ thô töï do, soá tieáng trong doøng khoâng quy ñònh tröôùc. Coù theå laø moãi doøng moät tieáng, hai tieáng, ba tieáng hay baûy, taùm, chín, möôøi tieáng, thaäm chí möôøi boán, möôøi laêm tieáng ñeàu ñöôïc. Tuy nhieân, khoâng theå vì yù maø keùo quaù daøi, luùc ñoù doøng thô seõ gaàn vôùi caâu vaên xuoâi hôn laø thô. Thoâng thöôøng caâu thô truøng vôùi doøng thô khi doøng thô troïn moät yù. Thô coå ñieån, thô caùch luaät noùi chung ñöôïc toå chöùc theo caùch naøy : Quaân töû haõy laêm beàn chí cuõ Chaúng aâu ngaët, chaúng aâu giaø NGUYEÃN TRAÕI Nhöng cuõng coù khi hai ba doøng môùi troïn moät caâu. Laïi coù tröôøng hôïp caâu thô keùo töø doøng ngaøy sang doøng khaùc, ngöôøi ta goïi laø vaét doøng. Chaúng haïn : Hoâm nay ñònh ñi, ngaøy mai hoaõn laïi .v n Theá roài xa. Khoâng ñeán nghe tieáng nhaïc cuûa Ngöôøi Ngôõ seõ trôû laïi thoâi. Ai bieát trong ñôøi 4 h Khoâng laïi nöõa, Xa Ba Lan töø ñoù Nhieàu luùc ngaém baàu trôøi, saéc maây, toâi ngôõ c2 Deã thaáy khaùc roài neáu ñaõ ñeán vôùi Soâpanh CHEÁ LAN VIEÂN - Coù loãi vôùi Soâpanh ih o Trong baøi thô, doøng thô deã nhaän ra. Coøn phaûi töø noäi dung môùi nhaän ra caâu thô. Trong baøi thô vaên coå bieát chaám caâu cho ñuùng phaûi coù moät trình ñoä hoïc V u vaán naøo ñoù. Trong thô, chaám caâu ñuùng, môùi hieåu ñuùng thô. c. Phoái hôïp moät soá doøng thô thaønh khoå thô, lieân keát nhieàu khoå thô thaønh ñoaïn thô. Cuõng coù khi khoå thô coù moät doøng vaø ñoaïn thô coù moät khoå. Khoâng phaûi thô naøo cuõng chia khoå, nhaát laø baøi thô ngaén nhö thô Ñöôøng luaät, thô coå phong. Söï chia thô ra khoå, ra ñoaïn gaén vôùi yù tình ñònh noùi trong khoå, trong ñoaïn ñoù. Coù theå loaïi soá doøng trong khoå quy ñònh khaù chaët cheõ. Chaúng haïn moät baøi xon neâ YÙ möôøi boán doøng, ñöôïc chia thaønh boán khoå vaø soá doøng trong moãi khoå laø 4 – 4 – 4 - 2. Cuõng laø xon neâ nhöng ôû Phaùp chia boán khoå theo thöù töï 4 – 4 - 3 - 3. Coù baøi thô moãi khoå laø moät ñoaïn, coù baøi hôïp nhieàu khoå thaønh ñoaïn. Baøi xa xuaân 1961 cuûa Toá Höõu coù 21 khoå, chia laøm baûy ñoaïn nhö sau : 2 – 7 – 2 – 3 – 4 - 1 (chöõ soá AÛ Raäp ôû ñaây chæ soá khoå trong ñoaïn). Baøi Queâ höông cuûa Giang Nam coù 5 khoå thaønh 5 ñoaïn. d. Töø ñeà thô, doøng thô, caâu thô, khoå thô, ñoaïn thô hôïp laïi thaønh baøi thô. Baøi thô laø moät taùc phaåm hoaøn chænh. Coù baøi thô nhö theá goïi laø tröôøng ca. Theå 97
thô haiku cuûa Nhaät Baûn chæ coù ba caâu. Theo chaân Baùc cuûa Toá Höõu, Ñöôøng tôùi thaønh phoá cuûa Höõu Thænh, Nhöõng ngöôøi ñi tôùi bieån cuûa Thanh Thaûo laïi daøi haøng traêm caâu. Moãi baøi thô coù caáu truùc noäi taïi cuûa noù. Thô Ñöôøng luaät caáu truùc noäi taïi aáy ñöôïc theå hieän qua caùc phaàn ñeà, thöïc, luaän, keát. Xon neâ coù caùc phaàn môû ñeà, ñoái ñeà, phaùt trieån, keát luaän v.v... Moãi baøi thô coù töù thô. Nhaø thô Xuaân Dieäu cho raèng “lao ñoäng thô tröôùc heát laø kieám töø” vaø “laøm thô khoù nhaát laø tìm töø”. OÂng cho raèng ngoân töø, caâu chöõ, vaàn ñieäu raát quan troïng, nhöng ñoù laø caùi quan troïng thöù hai, caùi “quan troïng thöù nhaát laøm röôøng coät cho taát caû laø caùi töù thô, noù chæ ñaïo caû baøi thô” (8). Vaäy töù thô laø gì ? Cho ñeán nay veà töù thô coù nhieàu quan nieäm khaùc nhau. Xuaân Dieäu phaân bieät “yù” vaø “töù”. OÂng cho raèng “yù” laø do phaûn aùnh cuoäc soáng vaøo trong trí oùc, trí tueä thaønh ra suy nghó, khaùi quaùt vaø nhaän ñònh... “YÙ” thô chöa phaûi laø söï soáng, nhöng “töù” thô ñaõ laø söï soáng roài. “YÙ” laø cuûa chung moïi .v n ngöôøi, “töù” môùi laø cuûa rieâng thi só”. (9) Nguyeãn Xuaân Nam cuõng phaân bieät “yù” vaø “töù” oá OÂng cho raèng : “Noùi ñeán yù ta nghó ñeán nhöõng ñieàu naûy sinh trong trí 4 h oùc khi suy nghó. Coøn töù phaûi laø nhöõng yù khoâng ôû daïng quan nieäm nöõa, ñaõ theå hieän trong hình töôïng. Coù töù taát coù yù, coøn coù yù chöa haún laø coù töù". Töø söï phaân c2 bieät naøy oâng ñi ñeán keát luaän : “Moät töù thô phaûi laø hình töôïng coù tìm toøi saùng taïo, theå hieän yù troïn veïn, gôïi leân nhöõng ñieàu toát ñeïp xuùc ñoäng loøng ngöôøi, taïo ra ih o nhöõng moái lieân töôûng roäng raõi, nghóa laø coù giaù trò thaåm mó cao”. (10) Nhö vaäy coù theå hieåu töù thô laø yù thô bao truøm toaøn baøi, yù thô ñoù khoâng coøn laø yù nghó tröøu töôïng maø trôû thaønh hình töôïng thô coù söùc gôïi caûm. Moät baøi V u thô hay phaûi coù töù thô hay ñoäc ñaùo. Hay noùi nhö Xuaân Dieäu “phaûi coù töù baøi thô môùi ñöùng ñöôïc”. Tìm ñöôïc töù thô hay laø moät saùng taïo cuûa nhaø thô. Caùc baøi thô nhö Taây Tieán cuûa Quang Duõng, Beân kia soâng Ñuoáng cuûa Hoaøng Caàm, Tieáng thu cuûa Löu Troïng Lö, Lôõ böôùc sang ngang cuûa Nguyeãn Bính, Ñoäc Tieåu thanh kí cuûa Nguyeãn Du, Tuøng cuûa Nguyeãn Traõi... laø nhöõng baøi coù töù thô hay. CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP 1.Xaùc ñònh nhö theá naøo laø moät taùc phaåm tröõ tình. Keå teân caùc theå loaïi taùc phaåm tröõ tình. 2. Neâu moät ñònh nghóa veà thô tröõ tình. 3. Trình baøy caùch toå chöùc moät baøi thô. ------------------------------------- 98
(1) Veà caùc theå bi ca, tuïng ca, traøo phuùng, ballade coù theå xem theâm ôû caùc saùch Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc, Sñd, taäp 2, tr. 289 - 298 vaø Lí luaän vaên hoïc cuûa Gulaiev, Sñd, tr. 274 - 289. (2) Selinh - Trieát hoïc ngheä thuaät - Maùtxcôva, 1966 - tr 346. Daãn theo Gulaiev - Lí luaän vaên hoïc - NXB Ñaïi hoïc vaø THCN, H. 1982, tr. 371. (3) Nguyeãn Xuaân Nam - Töø ñieån vaên hoïc, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, 1984, taäp 2, tr. 375. (4) S. Barnet, M. Berman, W. Burto - Nhaäp moân vaên hoïc, Tröôøng vieát vaên Nguyeãn Du xuaát baûn, 1992, tr. 36. (5) Xuaân thu nhaõ taäp, NXB Vaên hoïc, 1991, tr. 37 vaø 33. (6) Cheá Lan Vieân - Ñieâu taøn, “Töïa” - NXB Hoa tieân, Saøi Goøn, 1967, tr. 14. (7) Phan Ngoïc - Thô laø gì ? Taïp chí Vaên hoïc soá 1. 1991. (8) Xuaân Dieäu - Coâng vieäc laøm thô, NXB Taùc phaåm môùi, 1984, tr. 117. (9) Xuaân Dieäu - Coâng vieäc laøm thô, Sñd, tr. 118. 1981. .v n (10) Nguyeãn Xuaân Nam - Suy nghó veà töù thô, Taïp chí Vaên hoïc soá 2, 4 h o c2 uih V 99