Phân biệt về mặt thực vật cây cứt quạ (Gymnopetalum cochinchinense (loureiro) kurz) và cây khổ qua rừng (Momordica charantia linné var. abbreviata seringe)

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> PHÂN BIỆT VỀ MẶT THỰC VẬT CÂY CỨT QUẠ<br /> <br /> (Gymnopetalum cochinchinense (Loureiro) Kurz)<br /> VÀ CÂY KHỔ QUA RỪNG (Momordica charantia Linné var. abbreviata Seringe)<br /> Nguyễn Thị Thu Hằng*, Nguyễn Thảo Đoan Trang*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: Trong dân gian cây Cứt quạ đôi khi cũng được gọi là Khổ qua rừng, tuy nhiên công dụng của hai<br /> cây này có khác biệt. Đề tài này nhằm tránh nhầm lẫn khi sử dụng cây Khổ qua rừng (Momordica charantia<br /> Linné var. abbreviata Seringe) và cây Cứt quạ (Gymnopetalum cochinchinense (Loureiro) Kurz).<br /> Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu: Cây Khổ qua rừng và cây Cứt quạ có đủ<br /> các bộ phận: Rễ, thân, lá, hoa, quả, hạt được thu thập tại tỉnh Bến Tre, Tây Ninh.<br /> Phương pháp nghiên cứu: Xác định tên khoa học dựa vào phân tích đặc điểm hình thái và sử dụng khóa<br /> phân loại thực vật(1,2,5,3). So sánh điểm khác biệt về hình thái và giải phẫu của 2 loài khảo sát.<br /> Kết quả và bàn luận: Hai loài khảo sát có những điểm khác biệt về đặc điểm thân, lá, tua cuốn, hệ thống ở<br /> nách lá, hoa, quả và hạt. Bên cạnh đó chúng còn có những khác biệt trong cấu tạo giải phẫu thân và lá.<br /> Kết luận : Việc khảo sát và rút ra những điểm khác biệt về hình thái và giải phẫu sát giúp phân biệt hai loài<br /> khảo sát.<br /> Từ khóa: Cứt quạ, Khổ qua rừng, Gymnopetalum cochinchinense, Momordica charantia<br /> <br /> ABSTRACT<br /> DISCRIMINATION ON BOTANICAL CHARACTERISTICS OF GYMNOPETALUM<br /> COCHINCHINENSE (LOUREIRO) KURZ AND MOMORDICA CHARANTIA LINNÉ var.<br /> ABBREVIATA SERINGE<br /> Nguyen Thi Thu Hang, Nguyen Thao Doan Trang<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 2 - 2014: 452 - 456<br /> Introduction: To avoid confusion when using Momordica charantia Linné var. abbreviata Seringe and<br /> Gymnopetalum cochinchinense (Loureiro) Kurz.<br /> Materials and methods: Materials: Momordica charantia Linné var. abbreviata Seringe and<br /> Gymnopetalum cochinchinense (Loureiro) Kurz. has enough parts: roots, stems, leaves, flowers, fruits,<br /> seeds were collected in Ben Tre and Tay Ninh province.<br /> Methods: Determine the scientific name based on an analysis of morphological characteristics and<br /> use of plant classification. Compare the differences in morphology and anatomy of two species<br /> examined.<br /> Results: There are differences in survey characteristics stems, leaves, tendrils, the system in the<br /> armpit leaves, flowers, fruits and seeds of two species. Besides them, there are other differences in the<br /> anatomical structure of stem and leaf.<br /> Conclusions: The results show that the differences in morphology and anatomy are used to distinguish<br /> the two species studied.<br /> Key words: Momordica charantia, Gymnopetalum cochinchinense.<br /> ∗<br /> <br /> Khoa Dược, ĐH Y Dược TP.HCM<br /> Tác giả liên lạc: DS Nguyển Thị Thu Hằng ĐT: 0902432410 Email: ngthuhang1973@gmail.com<br /> <br /> 452<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN<br /> <br /> Những năm gần đây, người dân thường sử<br /> dụng cây Khổ qua rừng (Momordica charantia L.<br /> var. abbreviata Seringe) để hạ đường huyết. Việc<br /> khảo sát về thành phần hóa học cũng như tác<br /> dụng dược lý của Khổ qua rừng đã và đang<br /> được thực hiện trong nước và trên thế giới. Cây<br /> Cứt quạ (Gymnopetalum cochinchinense (Lour.)<br /> Kurz) còn có tên gọi khác trong dân gian là Khổ<br /> qua rừng, cây này thường được sử dụng làm<br /> thuốc trấn ban cho phụ nữ sau sinh, thân và lá<br /> còn dùng làm thực phẩm(6,3). Hai loài này đều<br /> thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae) tuy nhiên có<br /> khác biệt về công dụng khi dùng làm thuốc, để<br /> góp phần tránh nhầm lẫn khi sử dụng cây thuốc,<br /> chúng tôi đặt vấn đề khảo sát và phân biệt về<br /> mặt thực vật hai loài trên.<br /> <br /> Những đặc điểm chung giữa cây Cứt quạ<br /> và cây Khổ qua rừng<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG- PHƯƠNG PHÁP NGHIÊNCỨU<br /> Đối tượng nghiên cứu<br /> Cây Khổ qua rừng và cây Cứt quạ được thu<br /> thập tại tỉnh Bến Tre và Tây Ninh.<br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> - Thu thập mẫu.<br /> - Làm tiêu bản thực vật khô.<br /> - Khảo sát đặc điểm hình thái: Mô tả và chụp<br /> hình các đặc điểm của thân, lá; cấu tạo hoa, quả,<br /> hạt.<br /> - Xác định tên khoa học: Dựa vào những đặc<br /> điểm về hình thái, sử dụng các tài liệu(1,2,5) để xác<br /> định tên khoa học của các loài khảo sát.<br /> - Khảo sát đặc điểm giải phẫu:<br /> + Thân:Vi phẫu được cắt ở những đoạn thân<br /> có độ trưởng thành trung bình và già để so sánh.<br /> + Lá: Vi phẫu được cắt ở 1/3 phía dưới<br /> nhưng không sát đáy phiến, cách gân giữa<br /> khoảng 1cm ở mỗi bên.<br /> + Vi phẫu được nhuộm bằng thuốc nhuộm<br /> kép Carmino-vert de Mirande (thành phần chính<br /> là son phèn và lục iod) rồi quan sát dưới kính<br /> hiển vi quang học. Mô tả đặc điểm giải phẫu của<br /> các bộ phận thân, lá; chụp hình chi tiết.<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Về hình thái<br /> Dây leo bằng tua cuốn không phân nhánh.<br /> Thân có tiết diện đa giác. Lá đơn, mọc cách.<br /> Phiến lá xẻ thùy dạng chân vịt. Gân lá hình chân<br /> vịt với 5 gân chính nổi rõ ở mặt dưới, các gân<br /> phụ tạo thành hình mạng. Cuống lá màu xanh<br /> lục nhạt, tiết diện đa giác. Nách lá có hệ thống<br /> đặc biệt (ở Cứt quạ gồm 1 tua cuốn không phân<br /> nhánh; 1 cành mang lá; 1 hoa đực hay 1 hoa cái,<br /> hay 1 hoa cái và 1 cụm hoa đực, hay 1 hoa đực<br /> và 1 cụm hoa đực. Ở Khổ qua rừng gồm 1 chồi, 1<br /> tua cuốn, 1 hoa). Hoa đều, đơn tính cùng gốc,<br /> mẫu 5, có cuống hoa. Hoa đực: Nhị 3, đều, 2 nhị<br /> mang bao phấn 2 ô, 1 nhị mang bao phấn 1 ô.<br /> Bao phấn dạng khúc khuỷu, màu vàng, nứt dọc,<br /> hướng ngoài, đính đáy, có nhiều lông trắng ngắn<br /> xung quanh. Hạt phấn rời, hình cầu. Hoa cái: Lá<br /> noãn 3, bầu dưới 3 ô, mỗi ô nhiều noãn, đính<br /> noãn trắc mô đặc biệt. 1 vòi nhụy đính trên đỉnh<br /> bầu. 3 đầu nhụy. Hạt nhiều, có áo hạt.<br /> Về giải phẫu<br /> Vi phẫu thân và lá có lông che chở và lông<br /> tiết. Vi phẫu thân: Mô dày góc ở các góc vi<br /> phẫu. Mô mềm vỏ đạo. Vòng mô cứng không<br /> liên tục, chỉ có trên đầu các bó dẫn. Hệ thống<br /> dẫn gồm 10 bó libe gỗ kiểu chồng kép, không<br /> đều; 5 bó to ở cạnh vi phẫu, 5 bó nhỏ hơn ở các<br /> góc lồi. Mô mềm tủy đạo. Vi phẫu lá: Lồi ở cả 2<br /> mặt. Mô dày góc. Mô mềm đạo. Hệ thống dẫn<br /> gồm bó to nhất ở giữa vi phẫu, 2-3 bó nhỏ hơn ở<br /> phía biểu bì trên. Mô mềm giậu 1 lớp tế bào.<br /> Cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng trong dân<br /> gian đều có thể được gọi là Khổ qua rừng; về<br /> mặt hình thái, 2 loài này cũng có một số điểm<br /> giống nhau nhất định. Tuy vậy, sau khi đã tiến<br /> hành phân tích chi tiết về mặt hình thái và vi<br /> phẫu, 2 loài này hoàn toàn khác có thể phân biệt<br /> được rõ ràng dựa vào những đặc điểm khác<br /> nhau dưới đây.<br /> <br /> 453<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Những điểm khác biệt về hình thái giữa cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng:<br /> Cây Cứt quạ<br /> (Gymnopetalum cochinchinense (Lour.) Kurz)<br /> <br /> Cây Khổ qua rừng<br /> (Momordica charantia L. var. abbreviata Seringe)<br /> <br /> Thân, lá, hệ thống ở nách lá<br /> <br /> Thân, lá, hệ thống ở nách lá, lá bắc<br /> <br /> Hoa đực có lá bắc kết lợp<br /> <br /> Vảy ở đáy cánh hoa đực<br /> <br /> Hạt phấn<br /> <br /> Hạt phấn<br /> <br /> Bộ nhụy<br /> <br /> Đĩa mật ở hoa cái<br /> <br /> Hoa cái<br /> <br /> Vòi và đầu nhụy<br /> <br /> Quả<br /> <br /> Quả<br /> <br /> Hạt<br /> <br /> Hạt<br /> <br /> Hình 1. Những điểm khác biệt về hình thái của cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng<br /> <br /> 454<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Cây Cứt quạ<br /> (Gymnopetalum cochinchinense (Lour.) Kurz)<br /> <br /> Cây Khổ qua rừng<br /> (Momordica charantia L. var. abbreviata Seringe)<br /> <br /> Vi phẫu thân<br /> <br /> Vi phẫu thân<br /> <br /> Lông che chở (móc câu)<br /> <br /> Lông che chở<br /> <br /> Mô mềm tủy ở thân không có tinh thể Canxi oxalat<br /> <br /> Mô mềm tủy ở thân có tinh thể Canxi oxalat<br /> <br /> Vi phẫu lá<br /> <br /> Vi phẫu lá<br /> <br /> Phiến lá<br /> <br /> Phiến lá có tế bào chứa tinh thể ở biểu bì dưới<br /> <br /> Hình 2. Những điểm khác biệt về cấu tạo giải phẫu của cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng.<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> 455<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Bảng 1. Điểm khác biệt về hình thái giữa cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng<br /> Đặc điểm<br /> Thân<br /> Tua cuốn<br /> Lá<br /> Hệ thống nách lá<br /> <br /> Cụm hoa<br /> Hoa<br /> <br /> Quả<br /> <br /> Hạt<br /> <br /> Cây Cứt quạ<br /> (Gymnopetalum cochinchinense (Lour.) Kurz)<br /> Rải rác có lông ngắn. Phình ở mấu<br /> Nhẵn<br /> Xẻ 3-5 thùy kiểu chân vịt<br /> <br /> Cây Khổ qua rừng (Momordica charantia L. var.<br /> abbreviata Seringe)<br /> <br /> 1 tua cuốn, 1 cành mang lá và: - 1 hoa đực hay 1 hoa<br /> cái. - 1 hoa cái và 1 cụm hoa đực. - 1 hoa đực và 1<br /> cụm hoa đực.<br /> - Hoa đực riêng lẻ hay thành chùm<br /> - Hoa cái riêng lẻ<br /> - Màu trắng, đường kính 5-5,5 cm.<br /> - Hoa đực: Cuống hoa dài 1-16 cm. Các hoa phía<br /> ngọn cụm hoa xếp khít nên các lá bắc xếp kết lợp,<br /> đỉnh chia 3 thùy hình tam giác. Đáy cánh hoa không<br /> có vảy. Hạt phấn hình cầu, không có vân và rãnh.<br /> - Hoa cái: Không có lá bắc. Vòi nhụy và đầu nhụy<br /> dạng sợi. Có đĩa mật.<br /> Hình bầu dục thuôn nhọn ở đầu, rộng hơn ở đáy, có<br /> 9-11 cạnh, kích thước 5-7 x 2,5-4 cm<br /> Hình bầu dục dẹt, 1 đầu tròn, 1 đầu tà và có rìa ở 2<br /> bên, màu nâu đen, nhẵn, kích thước 0,6-0,65 x 0,30,35 cm. Áo hạt màu xanh.<br /> <br /> Phủ đầy lông dài.<br /> Phủ đầy lông dài.<br /> Xẻ 5 thùy dạng chân vịt, các thùy xẻ thêm theo<br /> kiểu lông chim<br /> 1 chồi, 1 tua cuốn, 1 hoa đực hay 1 hoa cái.<br /> <br /> - Hoa đực riêng lẻ ở nách lá<br /> - Hoa cái riêng lẻ ở nách lá<br /> - Màu vàng, đường kính 1,8-2,0 cm<br /> - Hoa đực: Cuống hoa dài dài 6,2-7 cm. Lá bắc<br /> hình thận. Đáy cánh hoa có vảy. Hạt phấn hình<br /> bầu dục, có vân hình mạng và 1-2 rãnh ở giữa.<br /> - Hoa cái: Có lá bắc. Vòi nhụy hình trụ. Đầu nhụy<br /> chia thùy dạng chữ V. Không có đĩa mật.<br /> Hình bầu dục phình to ở giữa, nhọn ở 2 đầu, bề<br /> mặt có những gai nạc nhọn, kích thước 2,5-3 x<br /> 1,5-1,7 cm.<br /> Màu trắng, hình bầu dục dẹt, một đầu hơi lõm,<br /> một đầu tròn và có 2 rãnh ở hai bên mép, có răng<br /> cạn thưa ở rìa, bề mặt có những rãnh nông. Áo<br /> hạt màu đỏ cam.<br /> <br /> Những điểm khác biệt về giải phẫu giữa cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng:<br /> Bảng 2. Điểm khác biệt về giải phẫu giữa cây Cứt quạ và cây Khổ qua rừng<br /> Đặc điểm<br /> Vi phẫu thân<br /> <br /> Vi phẫu lá<br /> <br /> Cây Cứt quạ<br /> (Gymnopetalum cochinchinense (Lour.) Kurz)<br /> - Vi phẫu dạng hình ngũ giác (5 góc lồi không rõ).<br /> - Lông che chở dạng móc câu (3-5 tế bào), dài 75125 µm.<br /> - Mô mềm tủy không có tinh thể calci oxalat hình<br /> khối và hình cầu gai<br /> - Mặt trên hơi lồi.<br /> - Tế bào biểu bì trên có vách ngoài nhô lên, dạng<br /> hình nón<br /> - Biểu bì dưới không chứa khối tinh thể.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Qua khảo sát hình thái và giải phẫu của hai<br /> cây Cứt quạ (Gymnopetalum cochinchinense<br /> (Lour.) Kurz) và Khổ qua rừng (Momordica<br /> charantia L. var. abbreviata Seringe), chúng tôi đã<br /> rút ra được những đặc điểm nhằm góp phần<br /> phân biệt hai loài trên, tránh nhầm lẫn khi thu<br /> hái, gây hậu quả đáng tiếc khi sử dụng.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> <br /> 2.<br /> <br /> 456<br /> <br /> Aubréville A, Leroy JF (1975), Flore du Cambodge, du Laos et du<br /> Vietnam, vol. 15-17, Muséum National d’Histoire Naturelle,<br /> 97-98.<br /> Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Chung, Bùi Xuân Chương,<br /> <br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> 6.<br /> <br /> Cây Khổ qua rừng (Momordica charantia L.<br /> var. abbreviata Seringe)<br /> - Vi phẫu có 5 góc lồi rõ thành hình sao.<br /> - Lông che chở đa bào thẳng (6-11 tế bào), dài<br /> 150-1100 µm.<br /> - Mô mềm tủy chứa nhiều tinh thể calci oxalat<br /> hình khối và hình cầu gai<br /> - Mặt trên lồi nhiều.<br /> - Tế bào biểu bì trên hình bầu dục.<br /> - Biểu bì dưới rải rác có 1 hay 2 tế bào phình to<br /> xếp cạnh nhau chứa khối tinh thể có hình dạng<br /> đặc biệt<br /> <br /> Nguyễn Thượng Dong, Đỗ Trung Đàm, Phạm Văn Hiển, Vũ<br /> Ngọc Lệ, Phạm Duy Mai, Phạm Kim Mãn, Đoàn Thị Nhu,<br /> Nguyễn Tập, Trần Toàn (2004), Cây thuốc và động vật làm thuốc<br /> ở Việt Nam tập 1, NXB Khoa học và Kĩ thuật, Hà Nội, 335.<br /> Phạm Hoàng Hộ (2006), Cây có vị thuốc ở Việt Nam, NXB Trẻ,<br /> thành phố Hồ Chí Minh, 128.<br /> Phạm Hoàng Hộ (2006), Cây cỏ Việt Nam, Quyển 1, NXB Trẻ,<br /> thành phố Hồ Chí Minh, 571.<br /> Võ Văn Chi (2004), Từ điển thực vật thông dụng, Tập 2, NXB<br /> Khoa học Kĩ thuật, Hà Nội, 1320.<br /> Võ Văn Chi (2012), Từ điển cây thuốc Việt Nam, Tập 1, NXB Y<br /> học, Hà Nội, 700.<br /> <br /> Ngày nhận bài báo:<br /> Ngày phản biện nhận xét bài báo:<br /> Ngày bài báo được đăng:<br /> <br /> 14.12.2012<br /> 27.12.2012<br /> 10.03.2014<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br />